Bracia Adolf Maria (1909‑1944) i Aleksander Bocheńscy (1904‑2001) należeli do najbliższych współpracowników Jerzego Giedroycia w okresie międzywojennym. Brali udział w redagowaniu „Buntu Młodych” (1931‑1937) i „Polityki” (1937‑1939) oraz w tworzeniu linii politycznej obu pism. Listy kierowane przez nich do Jana Stanisława Łosia (1890‑1974), konserwatysty i byłego dyplomaty, pochodzą z pierwszego okresu istnienia „Buntu Młodych” – lat 1932‑1933 i kluczowego dla okresu międzywojennego roku 1938. Korespondencja dotyczy przede wszystkim stosunku redakcji do polityki wewnętrznej i zewnętrznej II Rzeczypospolitej, w tym do polityki zagranicznej i narodowościowej.
The article focuses on studies and memorials by Roman Knoll concerning international affairs, Polish foreign policy, and national problems, written between March 1939 and April 1944. Assessments of Polish inter-war and wartime foreign policy, contained in those documents, and proposals regarding some of its post–war currents deserve special attention. Numerous theses proposed by Knoll should be regarded as extremely apt. It would be difficult, for instance, to disagree with his opinion about asymmetrical Warsaw–Berlin and Warsaw–Moscow relations, revealing a distinct advantage in favour of the former. Apparently, in the spring of 1939 Knoll, in contrast to other observers, perceived the possibility of a German–Soviet alliance, which at the time posed the greatest threat to Poland.Within Polish eastern policies this outstanding diplomat regarded as essential support for the liberation of nations dominated by Russia and the construction around the latter’s borders of independent national states. He espoused the creation of an independent Ukrainian state, but at the time of the war opposed embarking upon a discussion about “great Ukraine”. In doing so, Knoll stressed that while considering the Lithuanian, Byelorussian or Ukrainians questions Poland should remain concerned predominantly with the integrity of its territory. Even in April 1944, when he admitted to the possibility of Poland accepting concessions concerning the eastern frontier, he treated such a solution as a necessary evil and was well aware of the fact that the Soviet Union remained a hazard to the independence and sovereignty of the Polish Republic.Knoll presented reliable accounts of the wartime situation of the Jewish population on Polish lands and depicted the extermination of the Jews in terrains included into the Third Reich and the territory of the Generalgouvernement. At the same time, he wrote about the Soviet occupant’s better treatment of the Jews than of the Poles and the Ukrainians. In the prevailing situation it was difficult to accept his projects concerning a post-war resettlement of the Jews to a state specially created for them, but the Polish diplomat was by no means the sole politician who at the time wrote and spoke about this issue.
The Author demonstrates the influence of prometheism and the political, legal and institutional conception of Intermarium and the diplomacy of the interwar Poland as a necessary provision of the security against the aggression of the former invaders. In the first place author presents the definitions of prometheism and Intermarium. He describes the impact of the most important, political and legal ideas in Poland before World War II. To do so the Author presents a dispute between the National Democracy, the political group of Marshal Józef Piłsudski and the environment of the youth conservatives. Representatives of national thought postulated the creation of a unified state in terms of ethnic. They were sceptical about building the Central and East European block. In turn, Pilsudski’s environment and youth conservatives proposed the creation of a strong alliance between states of Central and East Europe. In the same time they supported the independence movements in the Soviet Union. Author also points out an example of the “Grabski Education Act” and the activities of the Eastern Institute in Warsaw. In this context, he analyses the impact of prometheism and the conception of Intermarium on the legal and institutional life of the Second Polish Republic. In the last part of the article he presents the polish diplomatic efforts in the first years after Poland regained independence. These diplomatic attempts were aimed to create a coalition of countries in Central and East Europe. The main purpose of this coalition was to defend the common interests of the new states against the Russian and German threat.
Znaczna część emigrantów politycznych, którzy pojawili siwę międzywojennej Europie, pochodziła z byłego Imperium Rosyjskiego. Składała się ona zarówno z przeciwników nowego państwa bolszewików, dążących do odbudowy imperium carów bez naruszania integralności jego historycznego terytorium, jak i z przedstawicieli narodów, które zostały wcześniej podbite przez Rosję ipo 1917 r. bezskutecznie próbowały odzyskać niezależność, a więc rozbić dawne imperium. Dlatego też chociaż obie grupy były wrogo nastawione do reżimu sowieckiego i zaciekle go zwalczały, w rzeczywistości starały się osiągnąć przeciwstawne cele. Chcąc nadać większą skuteczność swoim działaniom, przedstawiciele drugiej z tych grup zrzeszali sięw organizacjach, które miały mówićw ich imieniu na arenie międzynarodowej i ułatwić osiągnięcie wspólnego celu. Jedną zważniejszych spośród tych organizacji był ruch prometejski. Wokresie międzywojennym zrzeszał on przedstawicieli dwunastu narodówi ludów: Ukraińców, Gruzinów, Azerów, Górali kaukaskich, Tatarów krymskich inadwołżańskich, mieszkańców Turkiestanu, Kozaków dońskich, kubańskich i terskich1 oraz Ingrów i Karelów. Był on wspierany finansowo i organizacyjnie przez władze polskie i funkcjonował przede wszystkim wokresie międzywojennym, chociaż zarówno w czasie II wojny światowej, jak ipo jej zakończeniu podejmowano próby jego reaktywacji. Badania nad prometeizmem cieszą się od kilkunastu lat niesłabnącym zainteresowaniem w kręgach naukowców pracujących w przynajmniej kilkunastu krajach na trzech 1 Należy pamiętać, że większość Kozaków na emigracji była związana z wychodźstwem rosyjskim, a tylko odłamy identyfikujące się z tzw. ruchem wolnokozackim brały udział wruchu prometejskim.
In the 19th and early 20th centuries, the Cossacks were used to suppress anti-Russian and anti-tsarist uprisings and revolts. However, during the Civil War in Russia, the Cossacks were subjected to repression and often extermination by the Bolsheviks. After the end of the war, the process of decossackization and elimination of the Cossack separateness began. It is therefore not surprising that the Cossacks sought allies, also in the newly reborn Republic of Poland. In the years 1919–1920, Cossack army representatives came to Warsaw in order to establish military cooperation against the Red Army. About 6–7 thousand Cossacks fought in the Polish-Soviet War. After the end of the war, thousands of Cossacks remained in exile in Poland. Other major clusters of Cossacks were found in France, Germany, Yugoslavia and Czechoslovakia. One of the most prominent Cossack activists was Ignat Bilyi. Thanks to his efforts, the Polish authorities gave financial support to the Cossack independence campaign, which gained more favour after the coming to power of Marshal Józef Piłsudski. In 1927, in Prague, the capital of Czechoslovakia, the Free Cossacks Committee was established, consisting of Kuban and Don Cossacks. This organization was meant to cover as widely as possible the Cossack emigration scattered across Europe and even beyond, in order to unite it in the fight against the Soviet Union. The help given to this emigration was one of the elements of the Promethean action initiated by Józef Piłsudski. The Promethean campaign was held under the patronage of the Second Department of Polish General Staff (i.e. the body of military intelligence and counterintelligence of the Second Polish Republic) in cooperation with the Ministry of Foreign Affairs and other institutions.
PL
Począwszy od XVI w. Kozacy byli jednym z narzędzi ekspansji Imperium Rosyjskiego. Służyli również do tłumienia antyrosyjskich i antycarskich powstań oraz buntów. Jeszcze w trakcie wojny domowej w Rosji Kozacy byli przez bolszewików poddawani represjom, a często i eksterminacji. Po zakończonej wojnie rozpoczął się proces rozkozaczania społeczności kozackiej i likwidacji jej odrębności. Nic zatem dziwnego, że Kozacy szukali sojuszników, w tym również w nowo odrodzonej Rzeczypospolitej. W latach 1919–1920 do Warszawy przyjeżdżali przedstawiciele wojsk kozackich w celu nawiązania współpracy wojskowej przeciwko Armii Czerwonej. W trakcie wojny polsko-bolszewickiej u boku Wojska Polskiego walczyło około 6000–7000 Kozaków. Po zakończonej wojnie tysiące Kozaków pozostały na emigracji w Polsce. Inne większe ich skupiska znajdowały się we Francji, w Niemczech, Jugosławii, a także w Czechosłowacji. Jednym z najaktywniejszych działaczy kozackich był Ignat Biłyj. Dzięki jego zabiegom władze polskie udzieliły wsparcia finansowego kozackiej akcji niepodległościowej, która uzyskała większą przychylność po dojściu do władzy marszałka Józefa Piłsudskiego. W 1927 r. w stolicy Czechosłowacji – Pradze powstał Komitet Wolnego Kozactwa złożony z Kozaków dońskich i kubańskich. Organizacja ta miała swym zasięgiem objąć możliwie najszerzej emigrację kozacką rozsianą w różnych państwach Europy, a nawet poza nią, w celu zjednoczenia jej do walki przeciwko Związkowi Sowieckiemu. Pomoc udzielana tej emigracji była jednym z elementów akcji prometejskiej zainicjowanej przez Józefa Piłsudskiego. Patronat nad akcją prometejską objął Oddział II Sztabu Generalnego / Głównego Wojska Polskiego (czyli organ wywiadu i kontrwywiadu wojskowego II Rzeczypospolitej), przy współpracy z Ministerstwem Spraw Zagranicznych i innymi instytucjami.
W najnowszej historii stosunków polsko-ukraińskich istniała kategoria aktywnych rzeczników porozumienia, których Iwan Kedryn-Rudnycki określił mianem „białych kruków”. Użył tego sformułowania w odniesieniu do polskich intelektualistów, dziennikarzy i polityków, którzy byli sceptycznie nastawieni wobec polityki narodowościowej II Rzeczypospolitej, krytykowali asymilacyjne zapędy jej rządu i brak realizmu w stosunku do mniejszości narodowych. Publicysta miał na myśli przede wszystkim Leona Wasilewskiego, Stanisława Paprockiego, Olgierda Górkę, Tadeusza Hołówkę i Jerzego Giedroycia, zajmujących wobec spraw ukraińskich przychylne stanowisko. Osobną grupę międzywojennych „białych kruków” stanowili zdaniem Kedryn-Rudnyckiego ci, którzy, jak choćby Stanisław i Jerzy Stempowscy, urodzili się na Ukrainie prawobrzeżnej, a wraz z zakończeniem wojny polsko-bolszewickiej musieli przenieść się do Polski. Zachowali jednak głęboki sentyment do ukraińskiej kultury i wspierali dążenie Ukraińców do politycznego uniezależnienia się od Rosji2.
An analysis of selected Ukrainian historiographic publications on the interwar period and the Second Polish Republic encourages moderate optimism. The image of Poland and Poles presented by the contemporary Ukrainian historians analysed in the article differs significantly. There are many differences in their perception, as they not only put emphasis differently but also look at the history of Polish-Ukrainian relations from different perspectives. Ukrainian historians are trying to fill in the white gaps in our shared history. The image of Poland and Poles is definitely evolving. The slow and painstaking process of demythologization and decommunisation of national historiography is taking place.At the same time, Ukrainian historians still focus too much on these areas of Polish-Ukrainian history that have been analysed for many years: Polish national policy, brought up in virtually every book, the attitude of Polish political elites towards the Ukrainian minority, methods of assimilation of Ukrainians, sabotage actions and the growth of the Ukrainian nationalist movement, the Polish “pacification” action of 1930, the policy of “normalization”, or the collapse of the “Volhynia experiment”. It is also worth to note that Ukrainian historians focus on analysing Polish-Ukrainian relations primarily in two regions: Eastern Galicia and Volhynia. Other regions inhabited then by the Ukrainian population are dealt with perfunctorily or simply ignored. Seen from this perspective, the Second Polish Republic remains an imperialist, partitioning and oppressive state, and the Ukrainian population is its victim. There are no publications that would focus on the Polish perception of the problem, on attempts at reconciliation undertaken by both parties, analysis of Polish policy towards other regions inhabited by the Ukrainian population (e.g. towards Chełm region or Podlasie).
RU
Анализ избранных украинских историографических изданий, посвященных межвоенному двадцатилетию и II Речи Посполитой вселяет умеренный оптимизм. Образ Польши и поляков, представленный перечисленными в тексте украинскими историками, существенно различается. Можно заметить нестыковки в их взглядах. Акцент делается на разные явления и исследователи смотрят на историю польско-украинских отношений из разных ракурсов. Украинские историки пытаются заполнить «белые пятна» совместной истории. Картина Польши и поляков, без сомнения, трансформируется. Имеет место медленный и кропотливый процесс демифологизации и декоммунизации национальной историографии.Одновременно украинские историки продолжают слишком сосредоточиваются на одних и тех же, анализированных в течение многих лет, областях польско-украинской истории: польской этнической политике, которая появляется в почти каждой публикации, анализе отношения польских политических элит к украинскому меньшинству, методах ассимиляции украинцев, саботажных операция и развитию украинского националистского движения, польской «усмирительной» операции в 1930 г., политике «нормализации» или провалу «волынского эксперимента». Важно отметит и тот факт, что украинские историки сосредоточиваются на анализе польско-украинских отношений, прежде всего, в двух регионах – Восточной Галиции и Волыни. Другие регионы, населенные тогда украинцами, рассматриваются очень поверхностно или просто о них умалчивается. В таком ракурсе II Речь Посполитая остается империалистским, захватническим и угнетающим государством, в то время как украинское население – жертвой. Не хватает исследований, которые склонились бы над польским взглядом на этот вопрос, попытками согласия, предпринимаемыми обеими сторонами, анализом польской политики по отношению к другим регионам, населенным украинцами (напр. Холмщины или Подляшья).
PL
Artykuł prezentuje obraz II Rzeczypospolitej we współczesnej historiografii ukraińskiej. Na podstawie analizy wybranych publikacji oraz artykułów naukowych autorka rekonstruuje wizerunek Polski okresu międzywojennego. Obecnie historiografia ukraińska przeżywa trudny okres ze względu na toczącą się wojnę ukraińsko-rosyjską i wywieraną na nią wydatną presję polityczną oraz społeczną. Ewidentnie jednak jest zainteresowana badaniem relacji polsko-ukraińskich, a szczególnie okresu II RP. Rozwój historiografii w tym kierunku ma na celu „wypełnienie” białych plam w ukraińskiej pamięci zbiorowej.
Autor artykułu stawia sobie za zadnie przeanalizowanie polityki władz polskich względem emigrantów rosyjskich przebywających w Polsce, w latach 1926–1935 i znalezienie odpowiedzi na pytanie, na ile polityka ta różniła się od polityki prowadzonej we wcześniejszym okresie. Odpowiada również na pytanie, jakie były przyczyny zainteresowania władz polskich Rosjanami w kontekście polityki prometejskiej.
EN
The author sets himself a task of analysing policy of the Polish authorities towards the Russian emigrants in Poland in 1926–1935 and of answering the question in which way that policy differed from the one pursued in the earlier period. He also answers the question of what caused the interest of the Polish authorities in the Russians in the context of Promethean policy.
The author of the article argues that archaic myths about Mother Earth do not die in our subconscious, especially the Greek myth of Gaia, who gave birth to everything up to heaven, the ocean and gods; it is later transformed into a materialist view of being. These myths are full of both admiration for the life-giving power of the Earth and fear of its mysterious depths, which were identified with the realm of the dead. The earth gave birth to and devoured its children, which was embodied in the images of the gods who died and rose again; it symbolized eternal natural cycles, and the figures of dii minoris were the embodiment of the mysterious generosity and hostility of the Earth. With the change from paganism to Christianity, all matter began to be understood as a temporary Creation of the transcendent God, capable of rebelling against the Creator under the influence of the devil. This desecrated nature and stimulated the desire to conquer it and develop positive knowledge. The secularized culture of the New Age has created the myth of a titan man designed to make the world a better place. The myth of Gaia is syncretized with the Promethean myth, transforming into utopian concepts and postulates of secular religions; all this is imbued with the idea of “renewing the world”. Accordingly, in the literature and art of Modernity grows the heroization of “Prometheanism” and the functional role of the image of the earth and nature in general, which is beginning to be seen as a kind of relative criterion of truth and as a human environment that it improves. With the strengthening of the positions of utilitarian scientific and engineering thought and the parallel depletion of natural resources, as well as with the global humanitarian catastrophes of the twentieth century, the myth of Man as the Ruler of the Earth degrades. The dream of renewing the world turned into a pathological fear of the rebellious reality and the struggle against it by all means, mainly deception and violence. Instead of the expected Titan Man, Messianic missions are increasingly being pursued by lowly and immoral mentally ill people, in whom the “insurgent masses” demoralized by propaganda naively see the embodiment of their own notion of world domination, greatness and vocation. The situation is represented by the figure of Putin, an ordinary, uneducated and complex man who is obsessed with territories that he turns into lifeless deserts. Fragments of this mythology are used in geopolitical information wars: mythologems such as the “unclean West” are galvanized; “Big” and “small” lies, fakes are already perceived as the norm, and all this indicates a global systemic crisis of culture as a whole.
PL
Autor artykułu przekonuje, że archaiczne mity o Matce Ziemi nie umierają w naszej podświadomości, zwłaszcza grecki mit Gai, ktora zrodziła wszystko – aż po Niebo, Ocean i bogow, ulegając przekształceniu w materialistyczny pogląd na świat. Mity te pełne są zarowno podziwu dla życiodajnej mocy Ziemi, jak i lęku przed jej tajemniczymi głębinami, ktore utożsamiano z krolestwem zmarłych. Ziemia zrodziła i pochłonęła swoje dzieci, co zostało ucieleśnione w obrazach bogow, ktorzy umarli i zmartwychwstali; symbolizują wieczne naturalne cykle, a postacie dii minoris były ucieleśnieniem tajemniczej hojności i wrogości Ziemi. Wraz z przejściem od pogaństwa do chrześcijaństwa wszelka materia zaczęła być rozumiana jako tymczasowe stworzenie transcendentnego Boga, zdolne do buntu przeciwko Stworcy pod wpływem diabła. To zdesakralizowało naturę i pobudziło chęć jej podboju i rozwijania pozytywnej wiedzy. Zsekularyzowana kultura Nowego Czasu stworzyła mit o Człowieku – Tytanie, ktory musi uczynić świat lepszym. Mit Gai został zmodyfikowany według mitu prometejskiego, nabywając charakteru idei „przemiany świata” i przekształcając się w utopijne koncepcje i postulaty religii świeckich. W związku z tym w literaturze i sztuce nowoczesności narasta heroizacja „prometeizmu” i funkcjonalna rola obrazu ziemi i przyrody w ogole, ktory zaczyna być postrzegany jako rodzaj względnego kryterium prawdy i jako środowiska człowieka, ktory ją poprawia. Wraz z umacnianiem pozycji utylitarnej myśli naukowej i inżynierskiej oraz rownoległym wyczerpywaniem się zasobow naturalnych, a także globalnymi katastrofami humanitarnymi XX w. mit Człowieka jako Władcy Ziemi się degraduje. Marzenie o odnowieniu świata przerodziło się w patologiczny lęk przed zbuntowaną rzeczywistością i walką z nią wszelkimi sposobami, głownie oszustwem i przemocą. Zamiast oczekiwanego Tytana misje mesjanistyczne coraz częściej realizują ludzie bezwartościowi i niemoralni, czasami nawet chorzy psychicznie, w ktorych zdemoralizowane propagandą „masy zbuntowane” naiwnie widzą ucieleśnienie własnego wyobrażenia o dominacji nad światem, wielkości i powołaniu. Sytuację reprezentuje postać Władimira Putina, zwykłego, niewykształconego i złożonego człowieka, ktory ma obsesję na punkcie terytoriow, ktore zamienia w martwe pustynie. Fragmenty tej mitologii są wykorzystywane w geopolitycznych wojnach informacyjnych: mitologemy takie jak „nieczysty Zachod” są galwanizowane w propagandzie; „duże” i „małe” kłamstwa, falsyfikaty i fake newsy są już postrzegane jako norma, i wszystko to wskazuje na globalny systemowy kryzys kultury.
Odnowione jesienią 1939 r. kontakty między polskim rządem na wychodźstwie a emigracyjnym ośrodkiem URL nabrały intensywności w pierwszych miesiącach roku następnego. Sprzyjała temu krótkotrwała aktualizacja koncepcji prometejskich, którymi zainteresowały się Wielka Brytania i Francja. Po polskiej stronie najbardziej aktywną postacią stał się w tym czasie Olgierd Górka, szef nowo utworzonego Działu Narodowości w Centrali Informacji i Dokumentacji. Popierał on koncepcję utworzenia legionu ukraińskiego i zawarcia porozumienia politycznego z rządem URL, które rozbijało się jednak o sporny problem powojennego rozgraniczenia. Polskie władze wspierały finansowo działaczy petlurowskich również po upadku Francji w czerwcu 1940 r. Współpracę z nimi kontynuowali nieoficjalni polscy przedstawiciele w strefie nieokupowanej, pozostającej pod kontrolą rządu w Vichy. Powstała wówczas koncepcja sprowadzenia prezydenta URL i grupy jego współpracowników na Wyspy Brytyjskie lub do Kanady. Planów tych nie udało się jednak zrealizować, a kontakty z ośrodkiem petlurowskim zamarły ostatecznie jesienią 1942 r., gdy całe terytorium francuskie znalazło się pod okupacją niemiecką.
The article deals with the Polish-Russian Friendship Circle operating in Paris in 1947–1953, associated with one of the most widely-read Russian émigré papers Russkaya Mysl’ (“Russian Thought”). Its editor and the president of the Circle was Vladimir Lazarevsky, a Catholic by religion, who gathered around himself a group of Russian propagators of ecumenism. The organisation’s vice-president was Władysław Pelc, the Polish diplomat involved in the Prometheism movement, who decided to get in contact with Russians. The author reconstructs the opinions of the analysed milieu and answers the question about the purposes of both parties engaged in the dialogue and results of their talks.
PL
Artykuł dotyczy funkcjonującego w Paryżu w latach 1947–1953 Koła Przyjaźni Polsko-Rosyjskiej związanego z jednym z poczytniejszych rosyjskich czasopism emigracyjnych, pt. „Russkaja Mysl”. Redaktorem gazety oraz prezesem Koła był Władimir Łazarewski, z wyznania katolik, skupiający wokół siebie grupę rosyjskich propagatorów ekumenizmu. Wiceprezesem tej organizacji został Władysław Pelc, zaangażowany w ruch prometejski polski dyplomata, który zdecydował się wejść w kontakt również z Rosjanami. Autor rekonstruuje poglądy omawianego środowiska oraz odpowiada na pytania o cele obu stron zaangażowanych w dialog i efekty prowadzonych przez nich rozmów.
JavaScript is turned off in your web browser. Turn it on to take full advantage of this site, then refresh the page.