Search results

1

A Hoard from the Migration Period from Karlino (North- Western Poland)

100%

Tybulewicz R.

Wiadomości Archeologiczne

|

2011

|

vol. LXII

|

issue 62

209-255

PL

Skarb z miejscowości Karlino (Ryc. 1) w pow. białogardzkim na Pomorzu Zachodnim (niem. Cörlin/Körlin, Kr. Kolberg-Körlin, Westpreussen) znaleziono przypadkowo na przełomie lat 1838 i 1839 (Ryc. 1). Tworzyły go wyłącznie złote przedmioty, zarówno wykonane na terenach „barbarzyńskich” oraz o rzymskiej i bizantyjskiej proweniencji. Na terenie Polski znaleziono niewiele skarbów datowanych na okres wędrówek ludów. Pośród należących do nich przedmiotów na największą uwagę zasługują tzw. złote brakteaty germańskie. Są one niezwykle interesujące ze względu na pochodzenie, surowiec, technikę wykonania, sposób zdobienia oraz treści ikonograficzne i ikonologiczne2. W Europie, przede wszystkim w Skandynawii (w tym na Bornholmie, Gotlandii i Olandii) oraz na wyspach brytyjskich znaleziono dotychczas ponad 1000 brakteatów3 (Ryc. 2). Z Polski pochodzi jedynie 14 sztuk, z czego siedem egzemplarzy zawierał właśnie skarb z Karlina. Pozostałe znane są z Wapna, pow. wągrowiecki, z Zagórzyna, pow. pilski, oraz z Suchania, pow. stargardzki4. Depozyty z Wapna i Zagórzyna są już szczegółowo opracowane, natomiast skarb z Karlina nie został jak dotąd poddany analizie służącej ustaleniu historii i miejsca jego odkrycia, późniejszych losów oraz zawartości. Kwerenda przeprowadzona w latach 2007 i 2008 w Berlinie i Kopenhadze zaowocowała dotarciem do niepublikowanych i nieznanych dotąd dokumentów archiwalnych, zawierających kluczowe informacje pozwalające na rekonstrukcję historii, zawartości i losów poszczególnych zabytków ze skarbu. Archiwalia ze zbiorów Museum für Vor- und Frühgeschichte, Staatliche Museum zu Berlin – Preuβischer Kulturbesitz to 10 rękopisów, trzy muzealne spisy inwentarzowe oraz jedno zdjęcie9.10.14.16. W Nationalmuseet w Kopenhadze natrafiłam na dwa zdjęcia przedstawiające łącznie siedem przedmiotów z karlińskiego depozytu20, stanowiące część prywatnej kartoteki M. B. Mackepranga, którą obecnie dysponuje dr M. Axboe. W Polsce zachowały się jedynie skrótowe opisy dwóch zabytków z depozytu z Karlina, znajdujące się w dwóch księgach inwentarzowych, przechowywanych dziś w Dziale Numizmatycznym Muzeum Narodowego w Szczecinie17.18. Skarb z Karlina został znaleziony w zimie na przełomie 1838 i 1839 roku, przez nieznanego nam z imienia i nazwiska rolnika, w bliżej nieokreślonym miejscu na polach położonych pomiędzy Karlinem a Lubiechowem. W archiwaliach i literaturze natrafiamy jednak na rozbieżności dotyczące miejscowości, w której dokonano odkrycia. W tekstach pojawiają się błędne nazwy: Koszalin (niem. Cöslin, bądź Köslin), Lubiechowo (niem. Lübchow) czy Malechowo (niem. Malchow). Skarb odkryto przypuszczalnie w czasie prób wysadzenia39.40 dużego kamienia, zalegającego na torfowych polach w bliskiej odległości lub nad samą rzeka Parsętą (niem. Persante). Z najwcześniejszych wzmianek wynika, że skarb (Ryc. 3) odkryto w sąsiedztwie lub pod tym głazem, na głębokości ok. 30 cm42. Najcenniejszymi, a jednocześnie najbardziej interesującymi zabytkami było siedem brakteatów germańskich typu C wg O. Monteliusa (Ryc. 4). Należą one do podgrupy wschodnioduńsko-południowoszwedzkiej45.46. Wszystkie egzemplarze z Karlina zrobiono ze złotej blachy, w technice jednostronnego wycisku, zaopatrując je w dekorowane ramki oraz uszka. Sześć z nich (IK/100) wykonano przy użyciu tego samego stempla (Ryc. 4:1–6), z wyobrażeniem mocno stylizowanej męskiej postaci na koniu idącym stępa w lewo, a w otoku naprzeciwko postaci jeźdźca wizerunkiem ptaka zwróconego w prawo. Siódmy brakteat (IK/329) wybito innym stemplem (Ryc. 4:7), z przedstawieniem mocno stylizowanej męskiej postaci na koniu, idącym stępa w lewo; naprzeciwko czoła jeźdźca wyobrażony jest znak podobny do litery „X”, a w ramce pomiędzy głową jeźdźca a zwierzęciem, między dwoma liniami znajduje się inskrypcja runiczna – WAIGA. W skład skarbu z Karlina wchodziły ponadto dwa złote pierścienie. Pierwszy był masywny, wieloboczny (Ryc. 5). Od zewnątrz zdobiły go fasetowania51, składające się z 10 trójkątnych płaszczyzn pokrytych rozwiniętą ornamentyką rytą, a także w dwóch liniach prawobrzeżnym napisem runicznym, odczytywanym jako ALU (Ryc. 6). Wewnętrzna strona pierścienia była zaokrąglona, niezdobiona. Drugi pierścień był gładką obrączką56. Do zespołu należały również paciorek (Ryc. 7) z cienkiego, spiralnie skręconego, karbowanego drutu złotego58, oraz fragment bransolety, sporządzonej z grubego drutu złotego62. Ostatnią grupą zabytków były dwa solidy wybite w Konstantynopolu66: Teodozjusza II (430–440; RIC IX 258) oraz Leona I (462 lub 466; RIC IX 605). W literaturze wymieniane są jeszcze inne przedmioty, które uznaję za prawdopodobnie przynależne do skarbu z Karlina. Informacje na ich temat pojawiają się późno, bo dopiero ponad 100 lat od daty odkrycia depozytu. Nie ma podstaw, by zaprzeczać wiarogodności tych informacji, zwłaszcza, że przemawiają za nimi opublikowane zdjęcia, jednak formalnie zabytki te należy uznać za znaleziska niepewne. Są nimi: złoty pierścień ze spiralnie skręconego drutu69, dwa solidy: Walentyniana I, wybity w Trewirze (367–375; RIC 14[a] wariant RIC IX), oraz Walentyniana III, z mennicy w Konstantynopolu (ok. 430–445; RIC X 2019)70. Obie monety zaopatrzone były, podobnie jak wspomniane wcześniej brakteaty, w ozdobne ramki i uszka (Ryc. 8). Kolejnym zabytkiem, który łączyć można ze skarbem z Karlina, jest złota zawieszka (Ryc. 9) z trzech solidów Teodozjusza II, umocowanych w masywnej, profilowanej złotej rurce74; dwa solidy wybito w Konstantynopolu (408–420 i 420–422; RIC X 202 i 219), trzeci (424–455; RIC X 361–365) w mennicy w Tesalonikach. Ustalenie losów zabytków tworzących skarb z Karlina przysparza wiele trudności (Ryc. 10). Przyczyną jest nie tylko upływ czasu, ale także brak szczegółowych danych dotyczących okoliczności odkrycia skarbu oraz jego zawartości. W okresie nie dłuższym niż sześć miesięcy od momentu odkrycia depozytu znalazca przekazał go w ręce handlarza z Kołobrzegu, niejakiego Hackbartha78, który odsprzedał je dalszym nabywcom. Trzy spośród sześciu identycznych brakteatów (Ryc. 4:3–5), brakteat z inskrypcją runiczną (Ryc. 4:7) oraz pierścieniem z inskrypcją runiczną (Ryc. 5, 6) trafiły do prywatnej kolekcji berlińskiego antykwariusza Benoniego Friedländera. Dwa solidy: Teodozjusza II i Leona I, dwa brakteaty (Ryc. 4:1.2) i paciorek ze spiralnie skręconego drutu (Ryc. 7) kupił generał major August Ludwig von Ledebur, komendant Festung Kolberg, na prośbę swojego bratanka Leopolda von Ledebura, dyrektora Königliche Kunstkammer i zarazem naczelnika Museum Vaterländischer Alterthümer w Berlinie, który chciał w ten sposób zasilić swoją prywatną kolekcję. W ręce berlińskiego handlarza, niejakiego Brandesa, którego kantor mieścił się na rogu ówczesnych Königstraße i Poststraße, trafił jeden brakteat (Ryc. 4:6), gładki pierścień oraz fragment masywnej bransolety. Zarówno Brandes, jak i Leopold von Ledebur chcieli następnie odsprzedać posiadane przez siebie przedmioty do Museum Vaterländischer Alterthümer, ostatecznie jednak nie doszło do transakcji z Brandesem. W 1840 r. brakteat Brandesa (Ryc. 4:6) trafił do kolekcji rodziny Pogge, następnie został dwukrotnie sprzedany na aukcjach we Frankfurcie nad Menem w latach 1903 i 1929. W żadnym przypadku nie wiadomo, kto stał się kolejnym właścicielem przedmiotu, nieznane pozostaje też obecne miejsce przechowywania zabytku. Gładki pierścionek został przetopiony przez Brandesa jeszcze przed 9 sierpnia 1839 r. Nie wiemy, co stało się fragmentem bransolety, będącej własnością wspomnianego berlińskiego kupca; brak jest jakiejkolwiek informacji dotyczącej tego zabytku, datowanej na czas po wrześniu 1839 r. Dwa solidy zakupione dla Leopolda von Ledebura trafiły przed 9 sierpnia 1839 r. do Gabinetu Numizmatycznego w Berlinie. Dwukrotnie jednak, w 1852 r. oraz pod koniec XIX wieku, obie monety ujęto w spisie inwentarzowym dawnego Antiquarisches Museum w Szczecinie. Ani w dokumentach archiwalnych, ani w literaturze przedmiotu nie ma informacji, kiedy i dlaczego opuściły one Königliche Münzkabinett w Berlinie. Przed 1944 r. kolekcja monet z muzeum w Szczecinie została wywieziona do Stralsundu (pol. Strzałów), nie dysponujemy jednak jej spisami inwentarzowymi. Kwerenda wykonana w 2008 r. w Münzkabinett w Berlinie również przyniosła negatywny wynik – nie znalazłam tam ani obu solidów, ani żadnych informacji na ich temat. 19 września 1839 r. Museum Vaterländischer Alterthümer odkupiło od Leopolda von Ledebura dwa brakteaty i paciorek (Ryc. 4:1.2, 7). Następnie, 20 marca 1867 r., jako pośmiertna darowizna, do muzeum trafiły zabytki z Karlina należące do prywatnej kolekcji Benoniego Friedländera13 – ryc. 4:3–5, 4:7, 5, 6). Do 1945 r. zabytki z Karlina przechowywano w dawnym Museum Vaterländischer Alterthümer (od 1931 r. Museum für Vor- und Frühgeschichte) w Berlinie. W 1945 r. dostały się w ręce wojsk sowieckich i zostały przewiezione do Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie17. Można przypuszczać, że do dnia dzisiejszego znajdują się w magazynie tego muzeum. Podjęta przeze mnie próba nawiązania kontaktu z muzeum w Moskwie nie powiodła się jednak. Trudna do ustalenia jest historia i losy zabytków, które uznałam za prawdopodobnie przynależne skarbowi z Karlina. Nie wiemy kto, gdzie i kiedy dokładnie znalazł złoty pierścień ze spiralnie skręconego drutu69 oraz dwa solidy70: Walentyniana I i Walentyniana III (Ryc. 8:1.2). Wiemy jedynie, że do 1939 r. obie monety i pierścień znajdowały się w prywatnej kolekcji w Lubiechowie, być może w tamtejszym pałacu Clary von Schuman. Po roku 1939 r. nie natrafiamy na żadne dalsze informacje związane z losem tych zabytków. Niejasne są także losy złotej zawieszki74 z trzema solidami Teodozjusza II (Ryc. 9), odkrytej w nieznanych okolicznościach przez rolnika z Lubiechowa98. Z literatury przedmiotu wiemy jedynie, że do 1945 r. zawieszka znajdowała się w rękach pierwotnego znalazcy. W 1945 r. została od niego odkupiona przez anonimowego handlarza sztuki, a następnie sprzedana do prywatnej kolekcji w Szwajcarii. Kwerenda mająca na celu ustalenie bliższych informacji na temat roku sprzedaży, osoby nabywcy oraz miejsca obecnego przechowywania zabytku przyniosła negatywny wynik. Depozyt z Karlina datować można na koniec V, a najdalej na początek VI wieku po Chr. Z terenu Polski mamy jedynie trzy inne, wspomniane wyżej skarby o zbliżonej zawartości i datowaniu: z Wapna, Zagórzyna i Suchania. Ścisłe analogie do znaleziska z Karlina znamy ze Skandynawii. Stanowią je trzy podobnie datowane skarby znalezione na Fionii103: w Rynkebygård (koniec V lub początek VI wieku po Chr.) oraz w Elsehoved i w Broholm (oba z 1. połowy VI wieku po Chr.). Z historycznego punktu widzenia napływ złota, w tym tak dużej ilości monet, na tereny północnych obszarów Barbaricum mógł być związany z aktywnością Hunów i plemion germańskich (w tym szczególnie Ostrogotów) na terenach naddunajskich. Doprowadziła ona do migracji innych ludów w stronę Morza Bałtyckiego (słynny powrót plemiona Herulów do swej ojczyzny – Skandynawii – po klęsce w bitwie z Longobardami w 508 r.104. Pod względem kulturowym skarb z Karlina można wiązać z ludnością grupy dębczyńskiej, która zajmowała Pomorze Zachodnie i Środkowe od połowy III do końca V lub początków VI wieku po Chr.106. Złote brakteaty, pierścienie, paciorek i fragment bransolety z tego skarbu pochodzą ze Skandynawii. Solidy dostały się na Pomorze Zachodnie ze wschodniej (6 egz.) i z zachodniej (1 egz.) części Imperium Romanum. Solidy Walentyniana I i Walentyniana III oraz trzy solidy Teodozjusza II, tworzące zawieszkę, napłynęły na Pomorze, skąd wywieziono je do Skandynawii, gdzie zaopatrzone zostały w dekorowane złote uszka oraz złote otoki. W końcowym etapie wszystkie siedem solidów, już łącznie z siedmioma brakteatami, trzema pierścieniami, bransoletą i paciorkiem, trafiły na Pomorze Zachodnie, gdzie je zdeponowano. Znalezienie tak bogatego skarbu złotych przedmiotów, w szczególności brakteatów oraz pierścienia z inskrypcją runiczną, na terenie północnej Polski, dostarcza ważnych dowodów na ożywione kontakty pomiędzy grupami zamieszkującymi Skandynawię i Pomorze w okresie wędrówek ludów.

2

Skarb z epoki brązu z Nowego Łowicza na Pomorzu

100%

Hahuła K.

|

2001

|

vol. LV

|

issue 55

21-30

EN

A hoard of bronze objects was discovered in 1835 at Nowy Łowicz (former Neu Lobitz, Kr. Dramburg), gm. Kalisz Pomorski, woj. zachodniopomorskie in Western Pomerania during the construction of asheepfold. In 1896 Baroness Anna Sylvia von Wangenheim presented the finds to the collection of the Berlin Museum für Vor- und Frühgeschichte where – except for a number of artifacts that were lost – they remain to this day. First information on the hoard was published by A. Kühne (1883, 31f., 327, 330, pl. 1/3–6), O. Olshausen (1891, 405 f.) and A. Götze (1897, 37 f., fig. 75). A. Stubenrauch gave a description and drawings of hoard contents in his journal (National Museum in Szczecin, archive file no. 226). The deposit from Nowy Łowicz was not included in K. Kersten’s catalogue (1958). J. Kostrzewski (1958, 352, lists 22, 23) cited only a few of its elements in his find lists. Because the deposit from Nowy Łowicz was never fully published it was invoked only rarely in later studies as compared to other Bronze Age hoards. The hoard included a necklace of 26 “double-horned pendants and 23 spiral beads, two lentoid buckle hoops and three clothes fastenings with spiral discs, four buttons, a cylindrical object, two fragments of pins(?) and three fragments of casting waste. The following items were subsequently lost: the fastenings with spiral discs, casting waste and a fragment of apin(?). Necklaces made up of double-horned pendants and spiral beads (Fig. 2) are a local form encountered only in Western Pomerania. Similar specimens are known from Storkowo and grave II at Trzebiatów–Ostrowice. Horned pendants were also recorded at Węgorza and Sucha, while spiral discs on their own are encountered in greater quantity. Necklaces of this type are considered to be an indicator of an archaeological culture group from Bronze Age III in Pomerania (H. J. Eggers 1936, 41, map on p. 44), recently designated as Ostrowice Group (M. Gedl 1990, 30 f., fig. 3). Lentoid buckle hoops and spiral fastenings (Fig. 3a–d) are an element of the so-called Storkowo type buckles (Fig. 3e). Similar buckles were recovered at Storkowo, Trzebiatów–Ostrowice and perhaps also at Buczek. It is not certain whether the larger subsequently lost clothes fastenings with spiral discs was associated with Storkowo type buckles. Buckles of this type, similarly as the pendant and bead necklaces, are characteristic for the Ostrowice Group. It is striking that Storkowo buckles resemble specimens known from Pomerania as late as in BA V. Circular buttons made of sheet bronze (Fig. 4a–d) are a frequent element of Bronze Age grave goods in Pomerania while specimens most similar to the ones in question were discovered in a grave at Banie dated to BA IV. The cylindrical object (Fig. 4e) is most probably a ferrule for hafting the shaft of the so-called halberd or palstave. This is strongly supported by the closest analogies from Niechmirów, woj. łódzkie dated to BA III. Two lengths of bronze wire may be pin fragments (Fig. 4f), a frequent element in Bronze Age assemblages in Pomerania. One of the three bronze and copper casting cakes with projections is a casting jet (Fig. 4g). The hoard from Nowy Łowicz extending the assortment of finds defined as type Storkowo is representative for the Ostrowice Group (Fig. 5) exhibiting the tradition of Tumuli Cultures as well as influences from the Nordic Culture Circle in metallurgy. Chronology of the deposit in question should be examined within the framework of the horizons of finds accepted as typical for this group. Of primary importance for the discussion of the chronology of the Nowy Łowicz hoard are grave goods from burials at Trzebiatów–Ostrowice (H. J. Eggers 1938). The three assemblages finds of Storkowo type were accompanied by Wierzbięcin type armlets. This prompted W. Blajer (1979, 61 f., 68 f.) to date the assemblages to late phase III and the beginning of BA IV. K. Randsborg is inclined to associate finds linked at present with the Ostrowice Group with the so-called period sub-III noting adelay in the emergence of BA IV forms in Western Pomerania and in Mecklemburg as compared to the neighbouring cultures (K. Randsborg 1972, 71, fig. 17, 76). Perhaps the phenomenon may be linked with the process of change in the cultural aspect and the rise of the Lusatian Culture in Pomerania. At present the character of the deposit from Nowy Łowicz cannot be convincingly defined. An argument in favour of its “secular character and treating it as a deposit, perhaps of a craftsman, may be the presence of casting waste and of fragments of larger objects. However in the light of more recent conclusions its religious character cannot be excluded (cf. W. Blajer 1992, 102). The review of archival documentation and verification in the field helped to identify the location of the deposit of bronze objects. Moreover, in the course of excavation conducted by the author in a cemetery of Wielbark Culture at Nowy Łowicz revealed the presence of a previously unknown cemetery of Lusatian Culture (Fig. 1). Graves uncovered so far are dated to the younger Bronze Age (K. Hahuła 1991, 1992) but burials from earlier periods of the Bronze Age may probably be discovered in the future (cf.R.Wołągiewicz 1961), contemporary to the hoard of bronze objects.

3

Późnohalsztacki skarb z Ruszkowa, w pow. ciechanowskim

100%

Orlińska G., Prochowicz R.

Wiadomości Archeologiczne

|

2010

|

vol. LXI

|

issue 61

95-109

EN

The article reports on a deposit of bronze, glass and amber finds submitted to the State Archaeological Museum in spring of 2005. According to the finder’s report, it had been discovered by accident in 2003 or 2004, at a depth of ca. 20 cm, in a small sandy elevation rising among the meadows south-west of the village Ruszkowo (Fig. 1). The set includes two neckrings (Fig. 2, 3), a spiral bracelet (Fig. 4), six anklets (Fig. 5, 6) – all in bronze – as well as thirty-eight beads in glass (Fig. 7a.b) and four in amber (Fig. 7c). Plain neckrings fashioned from a round-sectioned rod and spiral bracelets/armlets with wire terminals are considered on the south-eastern coast of the Baltic as local forms and are dated starting from BA V until the close of Hallstatt D. The six anklets are all ornamented and have an altogether different provenance. Four penannular pieces, decorated with groups of shallow transverse strokes (Fig. 5a) or with an egg-and-dart design with a varying number of ribs (Fig. 5b–d), find analogy among specimens known from the territory of Bylany Culture where they are dated to Hallstatt C2–D1. The two other anklets, with lightly overlapping terminals (Fig. 6a.b), show evidence of heavy wear manifested as areas of abrasion on the inner face of the hoop and a nearly complete obliteration of their original ornament – egg-and--dart design with a varying number of ribs (Fig. 6c–e). These anklets too presumably originated beyond the Carpathian Range. A local feature seen on these specimens is a fine herringbone ornament applied onto the original egg-and-dart design (Fig. 6). Not less interesting is the beads set (Fig. 7). The form which predominates in late Hallstatt bronze hoards from Mazowsze and Podlasie is dark blue with an ornament of a wavy or zigzag line. However, in the deposit from Ruszkowo there is just a single bead of this type and the rest are uniform dark blue. Entirely unexpected is the presence in this set of four amber beads since at present from the territory of Poland we have a record on only a single deposit, from Szarlej, distr. Inowrocław, in Kujawy, containing beads made of both these raw materials. The hoard from Ruszkowo, like analogous deposits from the area of Bylany Culture, can be dated to late Hallstatt and there is no basis to push this chronology forward into the La Tène. Next to the anklets from beyond the Carpathian Range the hoard includes bronze neckrings and a spiral bracelet characteristic for Lusatian Culture possibly of late Bronze Age date. Also local is the ornament applied over the original, worn away design of the anklets with the lightly overlapping terminals. The delicate narrow and shallow groove marks, easily worn away, are typical features of ornamentation datable to the close of the Hallstatt period. Also distinctive for that age is the inventory of the hoard itself (assuming that all its elements were recovered), which is made up of ornaments only (cf. W. Blajer 2001, p. 67). The mixed provenance of objects assembled in the hoard proves that the people of Lusatian Culture maintained long-distance trade exchange. At the same time it demonstrates that leaves no doubt that during the age of influence of Hallstatt Culture which mainly took in south-western area of today’s Poland, the territory lying to the east of the middle Vistula River did not remain entirely cut off from this impact.

4

Depozyt dwóch naszyjników brązowych z okresu halsztackiego z Cetynia, pow. Bytów

75%

Krzysiak A.

Pomorania Antiqua

|

2023

|

vol. Tom XXXII

83–90

EN

In 2021 two open bronze necklaces found in the Trzebielino Forest District within the administrative borders of Cetyń, Trzebielino commune. The jewellery objects were deposited in a pit, within a layer of loose, fine-grained sand. The place of discovery is the slope of a small valley in the area of the Bytowskie Lake District. Two sites are located nearby: settlement site No. 5 in Starkowo and a vast barrow burial ground (burial grounds) No. 19 in Cetyń. The deposit in question consisted of two well-preserved, massive bronze necklaces. These are undecorated specimens made of a rod with an octagonal cross-section, with almost touching ends, slightly different in size and weight. The diameters of the middle parts of the artefacts are slightly larger than the tapering ends. The closest analogy to the discussed one is the specimen from Tatów, Biesiekierz commune, found in an assemblage of eight polygonal and twisted necklaces, dated to the Ha D period. It is characterized by an octagonal, approximately circular cross-section and lack of decorations. All three analysed, unornamented specimens, unlike the others discovered in Tatów, show no signs of use. This fact supports the thesis that these may be unfinished jewellery items. It is difficult to clearly indicate the nature of the hoard. It can be assumed that it is related to the hoarding of metals. It could also be a deposit of a kind of commodity money. The so-called pure hoard of necklaces may also testify to the increased social and economic role of women in the Hallstatt period.

5

The Świlcza Hoard. An Extraneous 5th Century AD Complex from the Northern Carpathian Foreland

75%

Schuster J.

Wiadomości Archeologiczne

|

2016

|

vol. LXVII

|

issue 67

227-263

PL

W 1976 roku, na osadzie z okresu wędrówek ludów w miejscowości Świlcza koło Rzeszowa, odkryto skarb z V wieku po Chr. (Ryc. 1). Skarb był zdeponowany w ziemiance (o długości 4,6 m), z której zachowała się część drewnianych elementy konstrukcyjnych (Ryc. 2). Prawie wszystkie przedmioty tworzące ten skarb wykonane są z kruszcu. Charakterystyczne ślady zaobserwowane w ziemi wokół zabytków ówczesny konserwator Muzeum w Rzeszowie zinterpretował jako pozostałości skórzanego woreczka, w którym je złożono. Skład skarbu jest zdumiewający, ponieważ zawiera on wiele elementów obcych w bliższym i dalszym otoczeniu miejsca jego odkrycia, co samo w sobie jest dobrą ilustracją burzliwych czasów okresu wędrówek ludów na terenach na północ od Sudetów i Karpat. Skarb zawierał: parę srebrnych zapinek typu Świlcza-Groß Köris (1, 2), częściowo pozłacanych, z tzw. dekoracją wycinaną (Kerbschnitt) na nóżkach (Ryc. 3:1.2, 4:1.2), srebrną zapinkę typu Wiesbaden (3; Ryc. 3:3, 4:3), srebrną zapinkę typu Niemberg B (4; Ryc. 3:4, 4:4), złoty kolczyk półksiężycowaty (5; Ryc. 5:1), podobny kolczyk z brązu (6; Ryc. 5:1), połamaną (pociętą?) srebrną bransoletę kolbowatą z facetowanym kabłąkiem (7, 8; Ryc. 6.A:1.8), przynajmniej 15 kółek z drutu srebrnego z zawiniętymi końcami, w większości zachowanych fragmentarycznie (7, 9–21; Ryc. 6.A:2–7.10–15), 10 denarów (22–31; Ryc. 7) emisji od Hadriana (134–138) po Kommodusa (183––184), fioletowy paciorek z przezroczystego szkła (32; Ryc. 5:3), dwa nieokreślone przedmioty żelazne (33, 34; Ryc. 8:3.4), krzemień (eolit) (35; Ryc. 8:2) oraz fragment kości (36; Ryc. 8:1). Trzy niekompletne zapinki (1–3) zdeponowano połamane. Ich dzisiejszy wygląd jest wynikiem zabiegów konserwatorskich, podczas których uzupełniono brakujące części. Zgodnie z pierwszą publikacją (A. Gruszczyńska 1984) srebrne kółka tworzyły pierwotnie cztery pęczki: pięć kółek połączonych drucikiem oraz trzy pary kółek wzajemnie połączonych ze sobą (por. Ryc. 6.B). Monety odsłonięto w układzie, który sugerował, że zdeponowano je w rulonie (en rouleau). Żadna zapinka tego skarbu nie ma analogii ani w regionie podkarpackim, ani w jego sąsiedztwie. Ze względu na użyty surowiec (srebro) są one formami wyjątkowymi, a fibule pozłacane (1, 2) można wręcz nazwać okazałymi. Najmniejsza i najprostsza zapinka (4) reprezentuje typ Niemberg B, który charakterystyczny jest dla fazy D1. Jest ona zdobiona stemplami z ułożonych parami znaków „S”, tworzących motyw „biegnącego psa”. Rozprzestrzenienie wszystkich odmian fibul typu Niemberg jest bardzo zwarte i obejmuje dwie strefy: południowo-zachodnią, pomiędzy środkową Łabą a Soławą, która rozciąga się aż po Unstrut i Men, oraz północno-wschodnią, pomiędzy Hawelą a Szprewą (Ryc. 9). Druga fibula (3) ma płytkę nóżki dekorowaną motywem tremolo („wilcze zęby”) i dwiema liniami biegnącymi wzdłuż krawędzi. Reprezentuje ona typ Wiesbaden, datowany na fazę D2. Takie zapinki, typowe dla stroju kobiecego, znaleźć można głównie w dwóch regionach: nad Menem oraz w środkowych Niemczech. Kolejne okazy, choć znacznie mniej liczne, pochodzą z Brandenburgii, Pomorza, południowej Skandynawii i Kotliny Czeskiej (Ryc. 10). Fibule z Pomorza i południowej Skandynawii są lekko zmodyfikowanymi odmianami formy podstawowej, co pozwala sądzić, że okaz ze Świlczy prawdopodobnie wykonany był na zachodzie. Obie fibule pozłacane (1, 2) można byłoby nazwać okazałą odmianą typu Wiesbaden, gdyby nie tzw. wycinane (Kerbschnitt) zdobienie nóżki. Zdobienie takie wskazuje, że zapinki wykonano techniką odlewu, podczas gdy fibule typu Wiesbaden są wyrobami blaszanymi (odkuwanymi). Zapinki ze Świlczy można – podobnie jak to uczynił V. Hilberg (2009) – zaliczyć do wydzielonego przezeń typu Groß Köris-Świlcza, datowanemu na fazę D2/D3. Dla pokrewnych zapinek (Ryc. 11:3.4, 12) zaproponowałem tutaj określenie „typ Wulfen-Weilbach”. Fibule obu typów występują rzadko, niemniej małe skupisko znalezisk z terenów pomiędzy Soławą a Szprewą pozwala ostrożnie przyjąć, iż powstać mogły w tym właśnie regionie (Ryc. 13). Srebrna bransoleta facetowana, znaleziona w dwóch fragmentach (7, 8), reprezentuje ozdobę typu Kolbenarmring. Bransolety z kolbowatymi końcami wykonane ze srebra są formą nową, która powstała w V wieku. Okaz ze Świlczy łączyć należy ze strojem kobiecym z 1. połowy V wieku, noszonym przez przedstawicielki lokalnych elit w dzisiejszych Czechach, nad środkowym Dunajem, w północnych Węgrach i na północy Bałkanów. Facetowanie bransolety ze Świlczy powoduje, że jest formą niemal wyjątkową. Najbliższa analogia, zarówno w aspekcie morfologicznym jak i terytorialnym, pochodzi z depozytu w pobliżu miejscowości Hřensko w północnych Czechach, datowanego fibulą typu Wiesbaden (Ryc. 18). Oprócz dwóch wymienionych znanych jest tylko pięć facetowanych srebrnych bransolet kolbowatych (Ryc. 20), jednak datowanych w bardzo szerokich ramach – od połowy V po początek VII wieku (B. Wührer 2000). Skarb ze Świlczy zawierał również kilka drucikowatych kółek ze srebra z zawiniętymi końcami (7, 9–21). Takie ozdoby Chr. Beckmann (1969) zaliczyła do swojego typu 15. Występują one w różnych kontekstach, również jako pierścienie, na których zawieszano przybory toaletowe; J. Tejral nie wyklucza też, że niektóre mogły być naszywane na tkaninę i pełnić funkcję aplikacji stroju. Ze względu na pierwotny układ kółek ze Świlczy (w pęczkach) należy zwrócić uwagę na sarmackie groby z początku V wieku, które zawierały komplety składające się z połączonych ze sobą srebrnych kółek tworzących „łańcuchy” będące częścią stroju (Ryc. 23). Do skarbu należą też dwa półksiężycowate kolczyki: jeden ze złota (5), drugi z brązu (6). Fakt ten tłumaczyć można zgubieniem drugiego złotego kolczyka, tworzącego pierwotnie parę, i zastąpienie go kolczykiem ze stopu miedzi. W literaturze takie kolczyki opisywane są jako typowo huńskie. Ostatnio J. Tejral (2013a) zakwestionował jednak tę interpretację, przyjmując, iż groby z terenów na północ od środkowego Dunaju, datowane na wczesny V wiek i należące do grupy Untersiebenbrunn, w których znaleziono takie kolczyki (Ryc. 24), są pozostałościami barbarzyńskich grup pozostających pod wpływami alano-sarmackimi, germańskimi i północnopontyjskich. Groby owych foederati datowane są na fazę D2, w związku z czym nie można ich wiązać z państwem Hunów. Prawdopodobnie więc znaleziska ze Świlczy – oraz z grobu w Przemęczanach – należy łączyć ze środowiskiem grupy Untersiebenbrunn znad środkowego Dunaju. Oprócz dwóch nieokreślonych przedmiotów żelaznych (33, 34) skarb ze Świlczy zawierał też fragment kości (36) oraz odłupek krzemienny (35; prawdopodobnie eolit). Przedmioty te interpretowano jako narzędzia do obróbki bursztynu, jednak moim zdaniem używanie tak prymitywnych narzędzi w okresie wędrówek ludów jest mało prawdopodobne. Pozostałości drewnianej konstrukcji ziemianki datowane są dendrochronologicznie na lata 433±10 AD. Datę tę potwierdza datowanie poszczególnych fibul skarbu: fibula typu Niemberg B pochodzi z fazy D1, zapinka typu Wiesbaden z fazy D2, a fibule typu Groß Köris-Świlcza datowane są na fazę D2/D3; najstarsza fibula nosi najsilniejsze ślady wytarcia (Ryc. 26), była więc używana przez długi okres czasu. Najbardziej prawdopodobna data zdeponowania skarbu to późny odcinek fazy D2 (współczesny wczesnemu odcinkowi fazy D2/D3) w systemie chronologicznym J. Tejrala (Ryc. 25). Fibule, bransoleta, kolczyki (i być może drucikowate kółka) można interpretować jako zestaw stroju kobiecego. Skarb zawierał więc kobiece części stroju o symbolicznej wartości, które zostały, być może intencjonalnie, zniszczone. Mógł on być ekwiwalentem wyposażenia grobowego. Skarb ze Świlczy strukturalnie jest powiązany z mniej więcej współczesnymi skarbami z Zamościa, Siedlikowa, Kiełpina i Trzebiatowa oraz ze skarbami z górskich rejonów w Czechach i na Słowacji, z miejscowości Hřensko, Banská Bystrica-Sásová i Selce. Połamane lub pocięte i powyginane druciki, zawinięte wokół pociętej bransolety, wskazują na drugi możliwy kontekst skarbu: związki z północnoeuropejskimi skarbami zawierającymi tzw. Hacksilber. W moim przekonaniu skarb ze Świlczy łączy dwa wątki interpretacyjne: piątowiecznego „daru kobiecego” (w ujęciu D. Quasta [2011b]) oraz „skarbu rodzinnego” (w ujęciu A. Rau’a [2013]). Powodem ukrycia skarbu było najprawdopodobniej jakieś gwałtowne wydarzenie, np. atak na osadę. Skarb pozostał w budynku, który spłonął i pogrzebał go na wieki.

6

Nieznany skarb (?) z Leszna koło Łęczycy

75%

Małachowska S.

|

2003

|

vol. LVI

|

issue 56

125-129

EN

The National Museum in Warsaw has in its keeping two silver lunula pendants ornamented with granulation, registered in inventory books as MN 237197 and 237198. An early 20th century label still visible on both specimens – 2678 – suggests that originally they formed part of a find discovered at Leszno, distr. Kutno, woj. łódzkie (Fig. l). It is known that in 1916 Wanda Troetzer from Warsaw offered the Museum a collection of finds originating from the landed estate at that locality. These included seven ornaments, seven silver and a single bronze coin, three pottery urns complete with their contents and some pottery fragments. The silver ornaments, coins and urns were entered under nos. 2678, 2679 and 2680–2682 respectively. The crescentic (lunula) pendants in question (Fig. 2, 3) belong to lunula type I variant I (M. Dekówna, E. Stattierówna 1961, p 59; S. Małachowska 1998, p. 74–82, fig. 26). Both are characterised by the presence of only three sheet bosses. Side faces of the main body of pendant no 1 (Fig. 2A, 3A) are decorated with a pattern of chevrons, apexes facing towards the centre of the pendant; lunula no 2 (Fig. 2C, 3B) features two pairs of hourglass motives. In both specimens suspension loops specimens are ornamented with several lozenges formed of minute grains. Similar motives also fill the horns of pendant no 2, and complete the ornament on the body of both pieces. Edges of the two lunulae from Leszno are bordered with fine smooth wire, lined on the inside with a row of granules. On the underside each specimen is fitted with a pair of reinforcing strips of silver sheet (Fig. 2B.D). The pendants from Leszno have analogies in specimens noted in hoards dated to the last quarter of the 10th – first decade of 11th c. (Dzierznica II, pow. Środa Wlkp., woj. wielkopolskie, Lisówka, pow. Międzyrzecz, woj. lubuskie, Sejkowice, pow. Gostynin, woj. mazowieckie, Obra Nowa, pow. Wolsztyn, woj. wielkopolskie, Alexanderhof, Kr. Prenzlau in Brandenburg, Germany, Grønby, parish Grønby in Scania, Sweden). The settlement complex situated in the region of the modern town of Łęczyca developed at the crossroads of important trade routes. The large number of silver hoards clustering in the area most probably may be associated with a period of prosperity enjoyed by the settlement complex in question during the 10th – 11th c. as a result of its favourable location. The locality of Leszno, in Kutno district, is recorded for the first time in documents in late 14th c. Silver ornaments discovered in the area could be associated with an overland route running from the Łęczyca communication node towards Płock. The lunula of interest probably formed part of a silver hoard discovered on the landed estate in Leszno, nearby the town of Kutno.

7

Skarb przedmiotów brązowych odkryty w Słupsku, pow. loco

75%

Rembisz-Lubiejewska A.

Wiadomości Archeologiczne

|

2015

|

vol. LXVI

|

issue 66

318-320

EN

The group deposit recovered in autumn of 2013 in an arable field in Gdańska street in Słupsk (Fig. 1) includes three fragments of a brooch, a chisel and two sickles (Fig. 2). Brooches with two oval, slightly domed, undecorated plates (Fig. 2:1) are classified to the type alte Plattenfibel. During Bronze Age period V double-plate two part brooches are the most widespread in Western and Middle Pomerania, and in central Mecklenburg, where they start being manufactured, presumably as a result of Nordic influences (Z. Bukowski 1998, p. 339). Chisels with a round-sectioned socket and a narrow blade (Fig. 2:2) date to Bronze Age periods IV and V (Z. Bukowski 1998, p. 314–315). Due to the similarity of the form of specimens recovered in Pomerania, Greater Poland and Mecklenburg, the provenance and typological position of these chisels cannot be established and they must be regarded as local (E. Sprockhoff 1956, p. 101; Z. Bukowski 1998, p. 314). Bronze sickles (Fig. 2:3.4) are simple forms with an integral rivet on the handle. Almost all of these specimens have been found in hoards dating to Bronze Age period V. In Pomerania chisels of this type are recorded in the Odra estuary and in the belt extending between Koszalin and Puck (M. Gedl 1995, pl. 44B; Z. Bukowski 1998, p. 327). This range suggests a local provenance of these sickles, leading to their classification as Pomeranian type (J. Kostrzewski 1958, p. 150, 356, lists 42, 43). In the earlier literature group deposits of damaged objects used to be interpreted as hoards of itinerant bronzesmiths, their occurrence mostly linked to the reduced influx of raw bronze at the end of Bronze Age period IV and to the hoarding of bronze scrap for recasting (J. Kostrzewski 1953, p. 201). However, it is also possible that the deposition of damaged objects was a form of hoarding goods by their owners, rather than their makers. The aim of ritually destroying and disposing of these objects may have been dictated by the wish to sustain, or to acquire, a suitable social rank (R. Bradley 1990, p. 145; Z. Bukowski 1998, p. 257, 264; W. Blajer 2001, p. 288; A. Rembisz 2009, p. 24).

8

Siekierka typu Kopaniewo z terenu miasta Reda

63%

Staszewski S., Fudziński P.

Pomorania Antiqua

|

2022

|

vol. Tom XXXI

179–187

EN

The issues of searching for artefacts and stray finds that are devoid of archaeological context as well as the activity of the so-called detectorists, unfortunately has its continuation to this day. Their activities, although usually aimed at acquiring remains from the Second World War, often lead to the discovery of various types of artefacts or even new archaeological sites. This article addresses the issue of the find from the northern part of the town of Reda, handed over to the Pomeranian Voivodeship Conservator of Monuments directly by the discoverer. The findings made in the course of the case allow to confirm the accidental nature of the find, which turned out to be a bronze axe. The whole specimen is 7 cm long with a blade width of 3 cm. It can be classified as Kopaniewo type, very popular in Pomerania. These artefacts were also known to occur in Greater Poland, west of the Odra River and in Jutland. In Pomerania, their greatest concentration comes from the Słupia, Łupawa and Łeba rivers basins. The origin and manufacture of Kopaniewo axes were to be locally Pomeranian. The specimen found in the town of Reda can be dated to the V period of the Bronze Age. For movable archaeological artefacts, the most important thing is that the fact of their acquisition should be accompanied by archaeological research, which consists not only in discovering and securing individual items, but also in recognizing and documenting the system of cultural layers. Hence, in the scientific community of archaeologists and conservators of monuments, more and more frequently occurs a postulate to strengthen the tools of control over the process of searching for artefacts and the legal solution to the status of groups dealing with field searches with the use of detectors and their cooperation with archaeologists. In the discussed case, however, the attitude of the finder should be praised, as he decided to notify the monuments protection authorities of the discovery.

9

Odkrycie złotych florenów w Zalewie (Saalfeld) w świetle raportu z 1572 r.

63%

Szczepański S., Madela K.

Wiadomości Numizmatyczne

|

2021

|

vol. 65

203-214

EN

This article discusses the discovery of a hoard of gold coins in Zalewo (formerly Saalfeld). The duke of Prussia, Albrecht Frederick, was informed about the discovery by the Hauptmann of Przezmark (Preussisch Mark), who sent him 144 coins in 1572. The Hauptmann also described the process of how the coins were obtained. These coins were described by the archivist at the dukes‘s court as florentinische Guldtgulden – which means ”florentine gold florins“. The authors claim, that this is the first described discovery of gold florins from Zalewo. A similar discovery was recorded in Zalewo in 1991. The coins sent in 1572 possibly became a part of the collection of the Duke of Prussia. Some of the gold florins found in 1991 were donated to the Museum of Warmia and Mazury.

PL

Artykuł dotyczy odkrycia skarbu złotych monet w Zalewie (dawniej Saalfeld). Książę Prus, Albrecht Fryderyk, został o nim poinformowany przez starostę przezmarskiego (Preussisch Mark), który wysłał mu 144 monety w 1572 r. Starosta opisał również okoliczności odkrycia. W kancelarii książęcej określono je jako florentinische Guldtgulden, tj. „florenckie złote guldeny”. Autorzy twierdzą, że jest to opis pierwszego odkrycia złotych florenów w Zalewie. Podobny skarb zarejestrowano tam w 1991 r. Monety wysłane w 1572 r. przypuszczalnie stały się częścią kolekcji księcia Prus. Niektóre z florenów odnalezionych w 1991 r. zostały przekazane Muzeum Warmii i Mazur.

10

Średniowieczne brakteaty z daru Albina hrabiego Węsierskiego w zbiorach British Museum w Londynie

63%

Linetty J.

Studia Lednickie

|

2019

|

vol. 18

245-270

EN

The article is devoted to the history of eleven medieval bracteates, donated to the collection of the British Museum in 1873 by the Polish nobleman and collector, Count Albin Węsierski. The bracteates constitute a small part of the treasure of coins discovered in October 1872 in Głębokie village, Kiszkowo municipality, Gniezno county, Wielkopolskie voivodeship. Soon after the discovery of the first coins, Węsierski arrived at the site and found a further several dozens of pieces and a ceramic vessel. Węsierski informed the public about the discoveries in Głębokie in “Dziennik Poznański” on the 12th October 1872. Ignacy Polkowski, the priest, a historian and a numismatist, was affected by this information and after several days arrived in Głębokie, gathered the remaining coins that had been dispersed among the people and estate owners and elaborated on them in the book entitled Wykopalisko Głębockie średniowiecznych monet polskich, which was published in 1876. Then, this part of the treasure, which was collected by Polkowski, was divided: a part of it was given to the collection of The Poznań Society for the Advancement of Arts and Science (Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskiego), part to the collection of the Skórzewscy Earls in Lubostronie, part to the collection of the Polish Museum in Rapperswil in Switzerland, and a part remained with the heir to the property Piotr Radoński. The destiny of the part of the treasure taken by Węsierski was different. This was included into his collection gathered in the palace in Zakrzewo near Kłeck and sometimes called the Zakrzewo museum. In the beginning of 1873 Węsierski hosted John Baker Greene in Zakrzewo, a reporter with the London newspaper “The Morning Post”. As a result of this visit a reportage about Zakrzewo and Węsierski was published in this London newspaper in January 1873 (fi g. 2). Baker Greene marvelled at the presence of the old English numismates discovered in Poland, which could be seen in the Węsierski collection. Probably during the visit of the English reporter to Zakrzewo, the idea to donate several Polish numismates from the Albin Węsierski collection to the collection of the British Museum arose. Eventually the count donated 11 medieval Piast bracteates from the treasure in Głębokie (fig. 1). The details of the donation of the collection are known due to preserved archive materials. A letter of thanks written on 23rd March 1873 by John Winter Jones, the Principal Librarian of the British Museum is the most important one (fig. 8). This letter is currently kept in the collection of Kórnik Library. A letter from 21st March 1873 written by Reginald Stuart Poole, the director of the department of coins and medals, to the management of the museum is preserved in the collection of the British Museum (fig. 7). The letter informs about the coins, which are described by the sender as rare, and about the grantor and the origins of the coins. Th e original entry in the inventory book in the British Museum (fig. 3), which included information about the grantor and the location of the finding together with a concise description of the coins as well as sketches of the two coins and Latin lettering from one of them, have also been preserved (fi g. 4–6). This entry provides information that Piast bracteates from the Węsierski donation were included in the collection of the London Museum already on 5th March 1873. Unfortunately, none of the letters from Węsierski, which accompanied the gift , were preserved. Probably this was due to the fact that John Baker Greene was an intermediary in the coin donation. In the light of the obtained information, the letter from the “The Morning Post” correspondent written in March 1873, was handed over to John Stuart by the museum secretary Thomas Butler. Unfortunately this letter has not been preserved to the present day. The coins donated by Albin Węsierski consist of the collection of 11 Piast bracteates, i.e. thin coins of a small size, minted on one side. The majority of them (nine pieces) belong to the bracteates of prince Mieszko III the Old, whereas in the case of two pieces the issuer remains undefined (fi g. 1, no. 8 and 10). There are pieces with Latin lettering, Hebrew lettering, without lettering and imitative among them. Two of them have Latin lettering with the name of the prince MESICO (fig. 1, no. 1) or partly preserved […] ESCO (fig. 1, no. 2). Four pieces of bracteates with Hebrew lettering carry the BRACHA inscription, which means blessing (fig. 1, no. 4, 5, 7, 11). There are imitative signs which imitate Hebrew inscriptions on three coins (fig. 1, no. 3, 6, 9). Two pieces without inscriptions (fig. 1, no. 8, 10) have interesting iconography. The images present a prince with various attributes and a bishop. Among these coins there is also a piece which probably depicts St. Maurice (fig. 1, no. 8). Most of the described coins come from the times of the reign of prince Mieszko III the Old, in the second half of the 12th century and the beginning of the 13th century.

11

Skarb jako mnemotopos dolnoślązaków

51%

Tańczuk R.

Tematy z Szewskiej

|

2017

|

vol. Rzeczy 1(18)/2017

91-104

PL

W tekście uzasadniana jest teza, że wyobrażenie skarbu, rozumianego jako różnego rodzaju ukryte rzeczy (nie zawsze o znaczącej materialnej wartości), można uznać za jeden z mnemotoposów, w znaczeniu jakie nadał temu pojęciu Stefan Bednarek, mieszkańców Dolnego Śląska. Skarb, zdaniem autorki, jest toposem pamięci komunikacyjnej Dolnoślązaków. Jest również obecny w wymiarze fundacyjnym (kulturowym – J. Assmann) pamięci zbiorowej tej społeczności. Skarb buduje pomost między pamięcią komunikacyjną Dolnoślązaków a pamięcią kulturową dawnych mieszkańców tego regionu.

EN

The article argues that the concept of treasure, perceived as various kinds of hidden things (not always of much financial value), can be recognized as one of mnemotoposes, following the meaning attributed to this term by Stefan Bednarek, of the inhabitants of Lower Silesia. Treasure, in my opinion, is a topos of the communicative memory of the people living in the region. It is also present at the founding level (cultural – J. Assmann) of the collective memory of the community. Treasure bridges the gap between the communicative memory of the people inhabiting Lower Silesia at present and the cultural memory of the past inhabitants of the region.

12

Rachunki wojskowe hetmana wielkiego litewskiego Pawła Jana Sapiehy z lat 1655–1662

51%

Majewski A. A.

Res Historica

|

2020

|

issue 49

EN

Grand Lithuanian Hetman Paweł Jan Sapieha in 1655–1662, during the wars of the Polish-Lithuanian Commonwealth with Moscow and Sweden, gave out of his own coffers 1,985,520 zlotys for military purposes. Most of the money was used for military hauls and the payment of wages. This was due to the reduction of tax revenues to the treasury, because large areas of the Polish-Lithuanian state were under Muscovite and Swedish occupation. The aim of this article is to analyze the military accounts of Paweł Jan Sapieha and their structure against a wide comparative background, i.e. accounts of other Lithuanian and Crown hetmans of the second half of the 17th century.

PL

Hetman wielki litewski Paweł Jan Sapieha w latach 1655–1662, w okresie wojen Rzeczypospolitej z Moskwą i Szwecją, wydał z własnej szkatuły na cele wojskowe 1,985,520 złotych. Pieniądze te zostały w większości przeznaczone na zaciągi wojskowe i wypłatę żołdu. Było to spowodowane zmniejszeniem wpływów podatkowych do skarbu, ponieważ duże obszary państwa polsko-litewskiego znalazły się pod okupacją moskiewską i szwedzką. Celem artykułu jest analiza rachunków wojskowych Sapiehy i ich struktury na szerokim tle porównawczym, tzn. rachunków innych hetmanów litewskich i koronnych drugiej połowy XVII w.

13

Pozostałości osadnictwa z wczesnej epoki żelaza i wczesnego średniowiecza odkryte w Wicku, pow. lęborski, stan. 2 (AZP 5-34/10)

51%

Rembisz-Lubiejewska A., Rozmarynowski P.

Pomorania Antiqua

|

2022

|

vol. Tom XXXI

87–110

EN

During the survey and rescue research carried out in 2016-2018 on site 2 in Wicko (Fig. 1), the remains of settlements from the beginning of the Iron Age and the early Middle Ages were discovered. In total 49 features were unearthed (Fig. 3), two of which are dated to the beginning of the Iron Age and 34 to the early Middle Ages. The chronology of 13 pits was not determined. Source materials dated to Ha C (Fig. 5), although few (eight fragments of vessels, three flint products), constitute an important settlement context for the assemblage of bronze jewellery items discovered at the beginning of the 20th century (Fig. 2). Both the jewellery and the pottery vessel discovered on the site can be dated to the older Hallstatt period (Ha C), which in absolute chronology falls around 900-650 BC. The set of jewellery discovered in the lower parts of the slope could have been deposited by the inhabitants of the settlement in a marshy environment of the Charbrowska Struga branch flowing at the foot of it (Fig. 6). Unearthing of a few features (Fig. 4) indicates a significant devastation of the ‘Lusatian’ settlement during the long-term medieval settlement and intensive earthworks carried out in this area for over two millennia. The described traces of settlement from the beginning of the Iron Age constitute a smaller part of the source materials discovered during the conducted excavations. A much more numerous collection is represented by materials obtained from 32 early medieval features (Figs. 7-8), represented by 363 fragments of vessels, one spindle whorl and one lump of slag. They constitute an extremely interesting collection in terms of forms (Figs. 9-14), decoration and, above all, the coexistence of individual families of vessel types. In the analysed assemblage, vessel forms were distinguished with their equivalents in the families of types AB/Sukow, D/Mekendorf, G/Vipperow, H/Weisdin, J/Teterow and K/vessels with cylindrical neck. Based on the style of vessels within the studied space, two phases of settlement of the studied area in this period were distinguished. The older one was dated from the 7th to the mid-8th century, while the younger one, from the end of the 10th to the mid-11th century. It can be assumed that, together with the neighbouring sites in Wicko and Skarszewo, they form part of a larger settlement microregion limited by the backwaters of the Charbrowska Struga and the Białogardzka Struga (Fig. 15). The central point of the local settlement network was the stronghold in Białogarda that existed in the 8th-13th centuries. In the area crossed by rivers and their tributaries, communication and transport were carried out using stave boats. Several wrecks of such boats, dated from the end of the 10th to the 12th century, were once discovered in Żarnowska (formerly Czarnowsko) and in Charbrowo.

14

A Coin Hoard of Pre-Reform Shillings of the Grand Master Michael Küchmeister von Sternberg Found in Chernihivschyna

51%

Orlyk V.

Acta Archaeologica Lodziensia

|

2016

|

vol. 62

93-97

PL

W XIV i XV wieku dla Wołynia i Podola kontakty handlowe z Zakonem Krzyżackim, włączając miasto Toruń, były działaniem naturalnym. Związki te wpłynęły na obieg monetarny na wspomnianych terenach, czego świadectwem jest obecność pieniądz zakonu krzyżackiego. We wrześniu 2014 r. w Nizhinsky region, Tschernikhov oblast znaleziono skarb, w którym były monety Wielkiego Mistrza Michała Kuhmeistra von Sternberg i półgrosze Władysława Jagiełły. Do rąk autora publikacji dotarły monety krzyżackie, które opisane zostały w artykule.

EN

In the 14th and 15th centuries the trading contacts of Volhynia and Podolia with the Teutonic Order ran through the city of Toruń, which was perfectly natural. Those contacts had an influence on the circulation of coinage in the two territories named above, which is attested to by the presence of coins of the Teutonic Order. In September 2014 in the Nizhinsky region, Tschernikhov oblast, was found a hoard in which were coins struck by the Grand Master Michael Kuhmeistra von Sternberg and a half-groschen of Władysław Jagiełło. The coins of the Order, which are described in this article, passed through the hands of the author.

RU

ля українсько-руських земель, особливо Волині та Поділля в XIV-XV ст. торгівельні зв’язки із містами держави Тевтонського Ордену в Прусії, зокрема, м. Торунем були традиційними. Торгівельні вза- ємини забезпечували появу на грошовий ринок українських земель орденських монет і їхнє поширення навіть за традиційні ареали розповсюдження. У березні 2014 р. у Ніжинському районі Чернігівської області був зна- йдений монетний комплекс (гаманець) до складу якого входило сім дореформених шилінгів Великого магістра Міхаеля Кюхмайстер фон Штернберга та коронний квартник (півгріш) Владислава Ягайла.

15

Skarb z Jodłowna, gm. Przywidz, pow. gdański, woj. pomorskie. Kontekst osadniczy oraz zagadnienia typologiczno-chronologiczne

51%

Nowak K., Gan P., Fudziński P., Palej A., Kwiatkowska M.

Pomorania Antiqua

|

2023

|

vol. Tom XXXII

91–114

EN

The discovery of the hoard using a metal detector was made at the end of August 2021 in Jodłowno, Przywidz commune, Gdańsk district (Fig. 1). This area is located in the south-western part of the village. The hoard was found at a forest path, about 10 metres from the meander of the former riverbed. Excavations were carried out on September 3, 2021. In the central part of the trench there was a place indicated and dug up by Mr Piotr Spisak. The diagonals of the trench were located along the lines N-S, W-E (Fig. 2a). The exploration of the site began with the mechinery removal of the topsoil layer. Surface prospecting was carried out on an ongoing basis using a metal detector. After removing the topsoil layer, a round outline of the dig made by the finder was found. At a depth of about 70 cm, a flat stone was found, left there by the discoverer of the objects (Figs. 2a; 3b). The finder claims that the stone was above metal artefacts. Below the stone, intact metal objects with an intense green patina began to appear (Figs. 2b; 3c, d). The artefacts were in the ground in an organized order (Fig. 3d-f). Rods/bars along with several tied items were put together in two groups. In the central part there were necklaces stacked on top of each other and an ankle ring which was partially surrounded by necklaces (Fig. 3f). The individual elements of the deposit were tied with a string made of organic material, the remains of which have been preserved on some items. Some ingots or groups of objects were bound with it (Fig. 4). Four cast hollow ankle rings were found in the deposit (Inv. Nos. 1, 2, 3 and 17; Fig. 5), six bow-shaped necklaces (Inv. Nos. 23-28; Fig. 6.7), a cast bracelet, hollow with thickened ends (Fig. 8), two fragments of hoop ornaments with a small rod diameter (Fig. 9a, b). Production waste included two separated casting jets of inlet reservoirs with two supply channels (Fig. 10). The deposit also includes blades and their fragments (Fig. 11a-d). The largest group of metal artefacts in the deposit are rods/bars (fifty specimens). This large collection is highly diversified both metrically and formally (Fig. 12). Based on the presence of dating artefacts, such as ankle rings and bow-shaped necklaces, the chronology of the deposit should be determined to the early Iron Age. Based on the findings of M. Hoffman (2000, p. 125), the presence of bow-shaped necklaces seems to date the deposit to the late early Bronze Age (HaD). The discovery from Jodłowno is part of the whole network of discoveries of hoards from the early Iron Age. The micro region of Jodłowno, a small village located in the eastern part of the Kashubian Lake District, is an area with many discoveries from the early Iron Age. There are as many as fourteen archaeological sites in the village itself. The discovery of the hoard in Jodłowno is one of the few examples of assemblage of artefacts that have been fully recovered. It is also one of the few so-called compact assemblages, whose homogeneity is certain. For the first time in the case of the early Iron Age in Pomerania, we are dealing with a well-documented context of the deposition of metal objects constituting a single assemblage. Depositing the ingots should not determine only the ‘raw material’ interpretation of the nature of the hoard and the question of belonging only to a person engaged in metallurgy, so eagerly undertaken by researchers. Further research of individual components of the hoard will bring us closer to an attempt to reconstruct their ‘biography’ and interpret the deposition act.

16

Skarb wyrobów brązowych z Babina – w sprawie pewnej starej zagadki

51%

Kozłowska D.

Materiały Zachodniopomorskie

|

2021

|

vol. 17

5-10

EN

The article focuses on a mysterious piece from an Early Bronze Age hoard which was found in 1878 in Babin (German: Babbin). The small object, comprised of a case and four pointed arms, could be a part of a horse bit, based on a parallel discovered at Piedmont site Vi1 – Emissario.

PL

Artykuł odnosi się do jednego zagadkowego elementu skarbu z wczesnej epoki brązu, znalezionego w 1878 roku w miejscowości Babin (daw. Babbin). Jest to niewielki przedmiot złożony z tulejki i czterech kolczastych ramion, który na podstawie analogicznego odkrycia na piemonckim stanowisku Vi1 – Emissario, można interpretować jako element wędzidła końskiego.

17

Siekierki tulejkowate z łukowato facetowanymi bokami z dorzecza środkowej Wisły

51%

Orlińska G.

Wiadomości Archeologiczne

|

2020

|

vol. LXXI

|

issue 71

189-216

EN

The article discusses six characteristic bronze axes whose sides are covered with six symmetrically-arranged arcuate planes. Two axes – from Gole, Grodzisk Maz. County (Fig. 2:b, 3:b), and Rogowo, Toruń County (Fig. 16), come from hoards, the others – from Drohiczyn, Siemiatycze County (Fig. 11, 12:a), Masłomęcz, Hrubieszów County (Fig. 12:b), Pobyłkowo, Pułtusk County (Fig. 13–15), and Wilamowice, Płońsk County (Fig. 8, 9), were stray finds. In Gole, in addition to the facetted axe, a second socketed axe of a different type was also found (Fig. 2:a, 3:a). The axes in question, except for the assemblage from Gole, have already been published, with divergent views presented on their provenance. The axes from Gole and Wilamowice were cast from tin bronzes of varying composition (Table 1). They were cast utilising reusable cores, almost cylindrical in shape in the case of Gole, axe no. 1 (Fig. 5:a), and conical in the case of facetted axes from Gole, Wilamowice and Masłomęcz (Fig. 5:b.c). The axes are usually carefully finished (Fig. 4:c–f, 7, 10:a.e); only the specimen from Pobyłkowo presented an unremoved fragment of a sprue on the edge of the socket. Certain use-wear was observed on two specimens only – from Wilamowice and Masłomęcz (Fig. 8, 9, 10:g–i, 12:b). J. Kostrzewski (1964, 20, 32, 54, map VII) associated the axes from Drohiczyn and Pobyłkowo with the Eastern Balt circle and dated them to the Early Iron Age. J. Kuśnierz (1998, 84–85) considered them (as well as the specimens from Wilamowice and Rogowo) to be similar to Balt forms of the Littausdorf type and attributed them to Bronze Age V. J. Dąbrowski (1997, 500) deemed that they are related to Lusatian Culture axes (without specifying their chronology). According to him (J. Dabrowski 197, 48), the specimen from Wilamowice, representing the first variant of the so-called Lusatian axes from Bronze Age IV and V, is an import from the south. Due to its general formal similarity, the axe from Masłomęcz is linked with the ‘Lusatian’ types of Kowalewko and Wielichowo, and due to its facetted sides, with the Balt metallurgical centre (M.E. Kłosińska 2006, 310). Facetted axes do not form a uniform group. The four larger specimens, measuring from 13.4 to 13.9 cm in length (Fig. 2:b, 3:b, 8, 9, 14–16), differ in shape and convexity of the cutting edge. All four axes have a vertical midrib, thickened, elevated side edges, longitudinal recesses located on both sides of the midrib, and a prominent, biconical moulding around the edge of the socket, which can be round (Fig. 14) or almost quadrilateral (Fig. 3:b, 9, 10:f). The smaller axes, about 11.0 cm long and with spade-like blades (Fig. 12), differ from each other in a number of details. The specimen from Drohiczyn (Fig. 12:a), with a cylindrical ridge around the mouth of the socket round in cross-section, topped with a vertical collar, has a vertical rib and prominent side edges (Fig. 11, 12:a) like the large facetted axes. On the faces of the Masłomęcz axe, there are wide, curved recesses, separated by a Y-shaped ridge; the ridge of the quadrilateral socket is strongly thickened (Fig. 12:b). In terms of formal features, facetted axes correspond to the oldest socketed axes of the Lusatian Culture. Such specimens, classified as the Kowalewko (length of 12–15 cm) and Wielichowo (length of 9.0 cm on average) types according to J. Kuśnierz (1998, 28, 31), were manufactured at the end of Bronze Age IV at the so-called Oder metallurgical centre. Facetted axes form a peculiar group of objects, characterised by strongly defined midribs and edges, and sometimes also by decorations on the faces (Fig. 2:b, 3:b, 8, 9, 16). According to information provided by the finder, the place where the axes from Gole were discovered is located within the former riverbed of the Pisia Tuczna River, currently not visible in the terrain (Fig. 1). Axe 1 from this assemblage represents forms of Middle Danube origin, with a straight socket mouth of variant B in J. Kuśnierz’s classification, dating north of the Carpathians from HaA1 to the late Bronze Age (J. Kuśnierz 1998, 15–16; J. Orlicka-Jasnoch 2019, 29–30). Most of the formal features of axe 2 (Fig. 2:a, 3:a) are consistent with the Kowalewko type of variant B (J. Kuśnierz 1998, 28), according to the definition – ‘with one rib’ in the middle and bent, thickened edges (axes ‘with several ribs’ are characterised by the presence of short, vertical ridges). It differs thanks to its slenderness, strongly expanded and convex blade and multi-layered ornamentation consisting of incisions, grooves and stamped points (Fig. 6). In proportions, it resembles the forms of the Nordic Culture: flanged axes or palstaves with a socket at the top (Rand- und »Absatzbeile« mit oberständiger Tülle in the classification of E. Aner [1962, 173–178, fig. 4:2.3]) from Bronze Age II, and similarly dated battle/ceremonial palstaves (nordische Streitbeile/Prachtbeile of type B after A. Oldeberg [1974, e.g. no. 194, 255, 406; 1976, 3]), especially the socketed forms (nach Art »nordischer Streitbeile« by E. Aner [1962, 180–186, fig. 6:1.2, 7:2b, 8:2b]) from the younger stage of Bronze Age II, which were often additionally decorated. The motif of three engraved, nested angles, located on the upper part of the Gole axe, occurs quite often at the base of the blade of nordischer Streitbeile, which were sometimes also ornamented with incisions and stamped points (e.g. K. Kersten 1958, pl. 21:270.272, 29:332). The assemblage from Gole, as well as the treasures from Pławowice, Proszowice County and Podłęże, Wieliczka County, also consisting of axes of Middle Danube origin with a straight socket mouth of variant B and local specimens of the Kowalewko type, falls within HaB1, i.e. the final stage of Bronze Age IV (cf. W. Blajer 2013, 31–32). The hoard from Rogowo is dated to HaB1 – apart from the facetted specimen with features of the Kowalewko type of variant B, adorned with three nested V-shaped ribs on the midrib and a knob below the socket mouth (Fig. 16) – consists of a hexagonal axe (Wesseling form) of Nordic provenance and a spearhead with a ribbed blade that has analogies in the Carpathian Basin (W. Blajer 2013, 36–37, 48, 152–153, pl. 76:4–6). Analogies to the Rogowo axe, apart from the almost identical specimen from Wilamowice (Fig. 8, 9, 10:b.c), can be found in five specimens decorated with V-shaped ribs, but with smooth lateral sides, from the hoard from Nowa Górna, Warszawa West County (unpubl., collections of the State Archaeological Museum in Warsaw and the City Museum of Zgierz). Significant similarity between specimens from Rogowo and Wilamowice (Fig. 8, 9, 16) indicates that they were made at a similar time. The repetitiveness of axes decorated with V-shaped ribs and their concentration in a relatively small area near the Vistula River (Fig. 17) allows considering them as objects of local provenance, which may have come from workshops operating outside the Oder metallurgical centre; so far, no axes decorated with arcuate facets and V-shaped ribs are known from the western part of the area covered by the Lusatian Culture settlement. The axe from Pobyłkowo (Fig. 15) resembles the smaller specimen from Drohiczyn in proportions and placement of the loop (Fig. 12:a). Similar, slightly lowered loop placement is rarely encountered in the examples of the Kowalewko type; it is more common in the Wielichowo type forms (cf. J. Kuśnierz 1998, pl. 8:117.127, 9:132.137.141, 10:149.151–154.156). The axes from Drohiczyn and Masłomęcz (Fig. 12) correspond in length (11.0 cm) to some of the largest specimens of the Wielichowo type. The axe from Drohiczyn (Fig. 12:a), similar to the large facetted specimens, represents a form with one rib and prominent lateral edges. Socket mouths as the one in the Drohiczyn example – cylindrical with a low vertical collar – can be found in the Czarków and Kotowo type axes, occurring mainly in Bronze Age V (cf. W. Blajer 2013, 35–36). The Masłomęcz specimen differs from other facetted axes in deep, curved recesses separated with a Y-shaped ridge, and non-thickened edges (Fig. 12:b). Such recesses were commonly placed on the blades of norddeutcher Arbeitsbeile of the Oldeberg A group, i.e. palstaves of the Kappeln type, occurring in the Nordic zone, especially from the second half of Bronze Age II to the beginning of Bronze Age III (e.g. K. Kibbert 1980, 212, pl. 32:483–485, 33, 34). They were to play a significant role in the development, already in the second half of Bronze Age II, of socketed looped axes nach Art »norddeutscher Arbeitsbeile«, which possessed analogous indentations (E. Aner 1962, 187–200, e.g. fig. 9, 10:1–3a, 12). The arrangement of recesses and the vertical ridge that separates them, found on the above mentioned Nordic axes, corresponds to the arrangement of indentations and the single vertical rib on early Lusatian axes, including facetted examples (Fig. 2:b, 3:b, 8, 9, 11, 12:a, 13–16). Thus, if the vertical rib is considered to be what remains of a stop-ridge formed on flanged axes and palstaves (cf. E. Sprockhoff 1956a, 87), then the recesses may serve as a model for the concavities on specimens of the Kowalewko and Wielichowo types. The edges, although not thickened in palstaves (and the Masłomęcz axe), were in fact emphasised by the adjoining recesses; in the literature they are described as pseudo-flanges or strongly defined edges (E. Sprockhoff 1950, 95; M. Kaczmarek 2012, 198). On axes of the Lusatian Culture, where the recesses were shallower than on the earlier forms, the edges were emphasised by thickening them. Therefore, it seems likely that the idea of placing one rib on the Lusatian Culture axes may originate in the tradition of the Nordic cultural circle. As local bronze manufacturing developed, axes with one rib were supplanted as early as Bronze Age V by the most numerous local types of Czarków and Przedmieście with several vertical ribs, which were easier to make and reproduce. This theory seems to explain the diversity of the early Lusatian Culture axes, which has already been highlighted many times in the literature (e.g. E. Sprockhoff 1950, 93; E. Baudou 1960, 25). The practice of covering the sides of axes with arcuate facets also originates from the Nordic cultural circle. Flanged axes and axes of Kappeln type were already adorned in this manner (see e.g. A. Oldeberg 1974, no. 93, 624a, 738, 939), as well as socketed axes nach Art »norddeutscher Arbeitsbeile« (e.g. E. Aner 1962, fig. 9, 10:2.3a, 13:2a), to which the Masłomęcz specimen bears a resemblance in the shape of its faces. The demonstrated connections to the Nordic cultural circle seem to confirm the distribution of finds of facetted axes along the final section of a route which, from the Early Bronze Age to the Hallstatt Period, ran from north-western Europe along the Lower and Middle Oder, further along the Warta River through the Gniezno Lakeland to Kuyavia, then along the Vistula and Bug River to the south (Fig. 17; cf. J. Żychlińska 2008, 156; J. Affelski 2011, 165). Before the assemblages from Gole and Nowa Górna (the locations of both hoards, provided by the finders and fully corresponding to the distribution of facetted axes, are considered reliable) were discovered, there had been no known hoards from the end of Bronze Age IV from the area of Mazovia, Kuyavia and central and south-eastern Poland. New finds from the area of western Mazovia shed new light on the distribution of hoards in Poland at the end of the 11th and beginning of the 10th century BCE.

Refine search results

A Hoard from the Migration Period from Karlino (North- Western Poland)

Skarb z epoki brązu z Nowego Łowicza na Pomorzu

Późnohalsztacki skarb z Ruszkowa, w pow. ciechanowskim

Depozyt dwóch naszyjników brązowych z okresu halsztackiego z Cetynia, pow. Bytów

The Świlcza Hoard. An Extraneous 5th Century AD Complex from the Northern Carpathian Foreland

Nieznany skarb (?) z Leszna koło Łęczycy

Skarb przedmiotów brązowych odkryty w Słupsku, pow. loco

Siekierka typu Kopaniewo z terenu miasta Reda

Odkrycie złotych florenów w Zalewie (Saalfeld) w świetle raportu z 1572 r.

Średniowieczne brakteaty z daru Albina hrabiego Węsierskiego w zbiorach British Museum w Londynie

Skarb jako mnemotopos dolnoślązaków

Rachunki wojskowe hetmana wielkiego litewskiego Pawła Jana Sapiehy z lat 1655–1662

Pozostałości osadnictwa z wczesnej epoki żelaza i wczesnego średniowiecza odkryte w Wicku, pow. lęborski, stan. 2 (AZP 5-34/10)

A Coin Hoard of Pre-Reform Shillings of the Grand Master Michael Küchmeister von Sternberg Found in Chernihivschyna

Skarb z Jodłowna, gm. Przywidz, pow. gdański, woj. pomorskie. Kontekst osadniczy oraz zagadnienia typologiczno-chronologiczne

Skarb wyrobów brązowych z Babina – w sprawie pewnej starej zagadki

Siekierki tulejkowate z łukowato facetowanymi bokami z dorzecza środkowej Wisły