Odnowa posoborowa w Kościele katolickim w Polsce w latach 1972-1978. Zarys wybranych problemów

• Authors: Białkowski Michał

Title variants

EN

Post-council renewal in Catholic Church in Poland in the years 1972-1978. A draft of selected problems

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Lata 1972-1978 zamykają fazę wczesną recepcji Soboru Watykańskiego II w Kościele katolickim w Polsce. Teoretyczne i praktyczne wcielanie idei soborowych odbywało się w specyficznych warunkach społeczno-politycznych państwa totalitarnego. Do najważniejszych zjawisk charakteryzujących drugą fazę należały: przemiany polskiej religijności; atomizacja środowisk laikatu; wzrost znaczenia kanałów komunikacji społecznej Kościoła instytucjonalnego z wiernymi; relacje hierarchów Kościoła katolickiego z opozycją demokratyczną; próby uregulowania stosunków dyplomatycznych PRL-Stolica Apostolska. Ważną rolę odgrywała działalność specjalistycznych Komisji Episkopatu Polski, które nadawały całemu procesowi właściwe tempo i wyznaczały główne kierunki zmian. Do najbardziej zaangażowanych gremiów należały: Komisja Liturgiczna, Komisja do Spraw Ekumenizmu, Komisja Apostolstwa Świeckich, Komisji do Spraw Nauki Katolickiej, Komisja Duszpasterstwa Ogólnego. Skromne, ale zasadnicze cele zostały osiągnięte w zakresie aplikacji nauczania soborowego w teologii polskiej. Wśród wielu tytułów na szczególną uwagę zasługuje – opublikowana w 1972 r. – książka „U podstaw odnowy. Studium o realizacji Vaticanum II” pióra kardynała Karola Wojtyły. Ważne dla odnowy posoborowej prace wydali również: ks. Stanisław Olejnik (teologia moralna), ks. Wincenty Granat (teologia dogmatyczna), ks. Franciszek Blachnicki (teologia pastoralna i liturgika), o. Stanisław Celestyn Napiórkowski OFMConv. (historia ekumenizmu), ks. Feliks Zapłata SVD (misjologia), ks. Eugeniusz Weron SAC (teologia laikatu). Reforma liturgii objęła kilka wymiarów, przy czym wskazać można co najmniej trzy zasadnicze: przygotowania i redakcji nowych ksiąg liturgicznych; praktycznego przystosowania świątyń do nowego rytu mszy św. poprzez zmianę umiejscowienia ołtarza, tabernakulum oraz inne adaptacje architektoniczne; nowej formacji służby liturgicznej. Natomiast pogłębienie studiów biblijnych najpełniej uwidoczniło się poprzez tłumaczenie Pisma św. – tzw. Biblię Poznańską, która ukazała się w 1975 r. Z kolei praktyczna realizacja idei synodalności wyrażała się w kolejnych synodach: III Synodzie Warszawskim; Duszpasterskim Synodzie Archidiecezji Krakowskiej; I Synodzie Katowickim; II Synodzie Gdańskim; II Synodzie Częstochowskim; II Synodzie Lubelskim; II Synodzie Gnieźnieńskim. Sporym osiągnięciem ruchu ekumenicznego było podjęcie działalności przez Komisję Mieszaną Polskiej Rady Ekumenicznej i Komisji do spraw Ekumenizmu Episkopatu Polski. Dla wielu zgromadzeń zakonnych przystosowana odnowa życia wiązała się z powrotem do źródeł i pierwotnego ducha wspólnot. Odnowa katolickiego szkolnictwa wyższego wymagała szczególnego uporządkowania, uregulowania i ujednolicenia kwestii prawno-kanonicznej wydziałów teologicznych oraz ATK, co było przedmiotem szczególnej troski kardynała Karola Wojtyły. Wśród ruchów katolickich przykładem posoborowych przemian był dynamiczny rozwój Ruchu Żywego Kościoła/ Ruchu Światło-Życie. W omawianym okresie wyraźny nacisk położono na kształtowanie się struktur oraz dopracowanie założeń koncepcyjnych.

EN

The years 1972-1978 close the early phase of Vatican II reception in the Catholic Church in Poland. Theoretical and practical implementation of council’s ideas took place in particular socio-political conditions of a totalitarian state. The most important phenomena characteristic for the second phase were: changes in Polish piety, atomization of laity groups, growing importance of social communication channels running joining the institutional Church and laity; relationship between catholic hierarchy and democratic opposition; attempts at regulating diplomatic relations between Polish People’s Republic and the Holy See. An important role was played by commissions of Polish bishops entrusted with special tasks. They made sure that everything happened at a proper speed and controlled the tendencies of transformation. The most engaged groups were: Liturgical Commission, Ecumenical Commission, Commission for the Apostolate of Laity, Commission for Catholic Teaching and Commission of General Pastoral Care. Modest, but most important aims were achieved as far as implementing council’s teaching in Polish theology are concerned. A book by cardinal Karol Wojtyła entitled “At the roots of renewal. A study of Vaticanum II implementation” merits special attention. Works which proved crucial to the post-council renewal were published by fr. Stanisław Olejnik (moral theology), fr. Wincenty Granat (dogmatic theology), fr. Franciszek Blachnicki (pastoral theology and liturgical studies), fr. Stanisław Celestyn Napiórkowski OFMConv (history of ecumenism), fr. Feliks Zapłata SVD (mission studies), fr. Eugeniusz Weron SAC (theology of laity). The liturgical reform had several dimensions. Three major ones need to be underscored: preparation and editing of new liturgical books; practical adaptation of churches to the new rite of the Mass by relocation of the altar, tabernacle and other architectonical adaptations; new formation of altar boys. Deeper interest in biblical studies was manifest in publishing the translation of the Bible, the so called Poznań Bible in 1975. Practical implementation of the idea of synodality was expressed in following synods: III Warsaw Synod, Pastoral Synod of the Archdiocese of Cracow, I Synod in Katowice; II Synod in Gdańsk; II Synod in Częstochowa; II Synod in Lublin; II Synod in Gniezno. A major success of the ecumenical movement was the activity of Mixed Commission of Polish Ecumenical Council and Commission for Ecumenism of Polish Bishops’ Conference. For many congregations and orders this renewal had to do with returning to the sources and reawakening the founders’ spirit. The renewal of catholic university education called for exceptional ordering, regulating and unifying canon-law-related matters of theological departments and Academies of Catholic Theology. Cardinal Wojtyła paid special attention this necessity. Among catholic movements an example of the changes in question was dynamic development of the Movement of Living Church/Light-Life Movement. Emphasis was also put on creating institutional structures and perfecting concepts and assumptions.

Keywords

PL

Kościół katolicki; PRL; Sobór Watykański II; recepcja Vaticanum II; Komisje Episkopatu Polski; nauczanie soborowe; reforma liturgii; idea synodalności; ruch ekumeniczny; odnowa życia zakonnego; katolickie szkolnictwo wyższe; aktywność wiernych; teologia polska; studia biblijne; formacja seminaryjna; ruchy; movements; stowarzyszenia

EN

Catholic Church; PPR; Second Vatican Council; Vatican II reception in Poland; commissions of Polish Bishops’ Conference; implementation of council’s ideas; liturgical reform; implementation of the idea of synodality; ecumenical movement’s achievements; renewal of oders’ and congregations’ life; renewal of catholic university education; laity’s activity; Polish theology; biblical studies; formation of seminarians; societes

• Publisher: Instytut Wydawniczy Księży Misjonarzy
• Journal: Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce
• Year: 2018
• Volume: 129
• Pages: 387-446

Contributors

author

Białkowski Michał

References

• Źródła drukowane
• Casaroli A., Pamiętniki męczeństwo cierpliwości. Stolica Święta i kraje komunistyczne (1963-1989), tłum. T. Żeleźniak, Warszawa 2001.
• Drugi Synod Diecezji Częstochowskiej. Chrystus światłem, Maryja wzorem, Czę¬stochowa 1987.
• Duszpasterski Synod Archidiecezji Krakowskiej 1972-1979, t. 2: Dokumentacja, Kraków 1985.
• Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945-2000, wstęp i opracowanie J. Żaryn, Warszawa-Poznań 2006.
• List Konferencji Episkopatu Polski do Piotra Jaroszewicza, Prezesa Rady Ministrów z 16 lipca 1976 r., [w:] P. Raina, Kardynał Wyszyński. Czasy prymasowskie 1976, Biała Podlaska-Warszawa 2010.
• Listy pasterskie Episkopatu Polski 1945-1974, Paris 1975.
• Listy pasterskie Prymasa Polski oraz episkopatu 1975-1981, Paris 1988.
• Ruch pielgrzymkowy na Jasną Górę 1945-1989. Wybór dokumentów, red. W. P. Wlaźlak, A. Sznajder, Katowice 2009.
• Słowo biskupów polskich w dziesięciolecie rozpoczęcia Soboru Watykańskiego Drugiego, [w:] Listy pasterskie Episkopatu Polski 1945-1974, Paris 1975.
• Statuty II Synodu Gdańskiego, Gdańsk-Oliwa 1976.
• Wiara, modlitwa i życie w Kościele katowickim. Uchwały I Synodu Diecezji Katowickiej, Katowice-Rzym 1976.
• Wyjaśnienie sekretariatu Episkopatu dla wiernych w związku z pytaniami dotyczącymi zmiany Konstytucji, [w:] P. Raina, Kościół w PRL. Dokumenty, t. 3: 1975-1989, Poznań-Pelplin 1996.
• Opracowania
• Abrahamowicz J., Posługa królewsko-pasterska w dokumentach Duszpasterskiego Synodu Archidiecezji Krakowskiej 1972-1979, w: Synod krakowski odczytany na nowo. Materiały z sympozjum „Duszpasterski Synod Archidiecezji Krakowskiej 1972-1979 XXV lat od zakończenia” zorganizowanego przez Instytut Prawa Kanonicznego Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie dnia 8 czerwca 2004 r., red. A. Chrapkowski OSPPE, A. Wójcik, Kraków 2005.
• Adamski A., Fenomen odrodzenia w Polsce Sióstr Magdalenek od Pokuty jako przykład przystosowanej do współczesności odnowy życia zakonnego, „Perspektiva. Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne”, r. VIII, 2009, nr 1(14).
• Anusz A., Kościół obywatelski. Formowanie społeczeństwa obywatelskiego w PRL w okresie powstawania niezależnych instytucji politycznych (1976-1981), Warszawa 2004.
• Anusz A., Przytulisko. Kościół katolicki wobec opozycji politycznej w Polsce w latach 1976-1980, Warszawa 2001.
• Balter L., Ekumenizm w Polsce po Soborze Watykańskim II, w: Ekumenizm na progu trzeciego tysiąclecia, red. P. Jaskóła, Opole 2000.
• Banaś K., Komunistyczny aparat bezpieczeństwa wobec pielgrzymek stanowych do Piekar Śląskich (1947-1989), Katowice 2013.
• Bednorz H., Pierwszy synod diecezji katowickiej, „Znak” 28 (1976), nr 7.
• Bednorz H., Synod katowicki a inne synody współczesne, „Znak” 1973, nr 2.
• Bednorz H., Walisko J., Posługa katolików świeckich w świetle uchwał I Synodu Diecezji Katowickiej, Katowice 1981.
• Białecki K., Klub Inteligencji Katolickiej w Poznaniu w latach 1956-1991, Poznań 2012.
• Białecki K., Wstęp, [w:] Kluby Inteligencji Katolickiej jako przestrzeń działań niezależnych w latach osiemdziesiątych XX wieku, red. K. Białecki, Warszawa-Poznań 2014.
• Białkowski M., Oaza na Mostowej. Klub Inteligencji Katolickiej w Toruniu (1957-2007), Toruń 2008.
• Białkowski M., Od Vaticanum II do bulli Episcoporum Poloniae coetus. Pierwsza faza recepcji Soboru Watykańskiego II w Polsce (1966-1972) – wybrane zagadnienia, w: Dzieje Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim, t. 2: 1956-1972, red. M. Siedziako, Z. Stanuch, G. Wejman, Szczecin-Warszawa 2017.
• Białkowski M., Początki odnowy posoborowej w Kościele katolickim w Polsce (do 1972 r.). Zarys wybranych problemów, w: Czas próby. Kościół katolicki w okresie PRL, red. W. Polak, A. Czwołek, S. Galij-Skarbińska, Toruń 2017.
• Białkowski M., Początki odnowy posoborowej w Kościele katolickim w Polsce (do 1972 roku). Zarys wybranych problemów, „Nasza Przeszłość”, nr 128(2017).
• Białkowski M., Protokoły konferencji polskich ojców soborowych. Zbiór dokumentów 1962- 1965, Lublin 2018 [w druku].
• Białkowski M., Prymas Stefan Wyszyński a opozycja demokratyczna (1976-1980). Kilka uwag wstępnych, [w:] Stefan Wyszyński wobec oporu społecznego i opozycji 1945–1981, red. E. K. Czaczkowska, Warszawa 2018.
• Bereszyński G., Reforma liturgiczna Soboru Watykańskiego II w archidiecezji warszawskiej 1963-1992, Warszawa 2000.
• Borkowska M., Odnowa soborowa widziana oczyma benedyktynki, w: Studia Soborowe, t. 1: Historia i nauczanie Vaticanum II, red. M. Białkowski, Toruń 2013.
• Brzeziński D., Ukształtowanie i wyposażenie wnętrza kościoła w odnowionym rycie rzymski. Aspekt liturgiczno-prawny, „Studia Płockie” 29, 2001.
• Chrześcijaństwo wśród religii świata. Księga dedykowana Księdzu Profesorowi Tadeuszowi Dejczerowi (1931-2009), red. L. Fic, P. Mazanka, E. Sakowicz, P. Szuppe, W. Zagórska, Warszawa 2017.
• Cordes P. J., Znaki nadziei. Ruchy i nowe rzeczywistości w życiu Kościoła w wigilię Jubileuszu, wprowadzenie Jan Paweł II, tłum. P. Soppa, Częstochowa 1998.
• Czaczkowska E. K., Kardynał Wyszyński. Biografia, wyd. 2, Kraków 2013.
• Dąbrowski A., Teologia laikatu w ujęciu Eugeniusza Werona SAC, Katowice 2008.
• Dudek A., Gryz R., Komuniści i Kościół w Polsce (1945-1989), Kraków 2003.
• Dyduch J., Kardynał Karol Wojtyła w służbie Konferencji Episkopatu Polski, Kraków 2007.
• Dyduch J., Kardynał Karol Wojtyła w służbie Kościołowi powszechnemu: udział w pracach Kurii Rzymskiej i Synodów Biskupich, Kraków 1998.
• Dyduch J., Posługa prorocko-nauczycielska w dokumentach Duszpasterskiego Synodu Archidiecezji Krakowskiej 1972-1979, w: Synod krakowski odczytany na nowo. Materiały z sympozjum „Duszpasterski Synod Archidiecezji Krakowskiej 1972-1979 XXV lat od zakończenia” zorganizowanego przez Instytut Prawa Kanonicznego Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie dnia 8 czerwca 2004 r., red. A. Chrapkowski OSPPE, A. Wójcik, Kraków 2005.
• Dyduch J., Synod diecezjalny – narzędziem odnowy Kościoła partykularnego, „Prawo Kanoniczne”, 40(1997), nr 3-4.
• Dyduch J., Troska kard. Karola Wojtyły o wolność nauki, „Annales Canonici”, 9(2013).
• Dyduch J., Udział kardynała Karola Wojtyły w pracach Kongregacji Wychowania Chrześcijańskiego, „Roczniki Nauk Prawnych”, t. VII, 1997.
• Encyklopedia ekumenizmu w Polsce (1964-2014), red. J. Budniak, Z. Glaeser, T. Kałużny, Z. J. Kijas, Kraków 2016.
• Friszke A., Koło posłów „Znak” w Sejmie PRL 1957-1976, Warszawa 2002.
• Friszke A., Oaza na Kopernika. Klub Inteligencji Katolickiej 1956-1989, Warszawa 1997.
• Friszke A., Protesty przeciwko poprawkom do konstytucji w 1976 r., „Więź” 10:1994, nr 432.
• Grefkowicz A., Odnowa w Duchu Świętym, „Pastores”, (16)2002, nr 3.
• Góralski W., Ruch synodalny w Polsce po Soborze Watykańskim II, „Roczniki Nauk Prawnych”, VIII 1998.
• Góralski W., Wydział teologiczny na uniwersytecie. Aspekt historyczny i prawny, „Studia Nauk Teologicznych PAN”, t. 3(2008): Teologia na uniwersytecie.
• Górny K., Działalność Synodalnych Zespołów Studyjnych, w: Synod krakowski odczytany na nowo. Materiały z sympozjum „Duszpasterski Synod Archidiecezji Krakowskiej 1972-1979 XXV lat od zakończenia” zorganizowanego przez Instytut Prawa Kanonicznego Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie dnia 8 czerwca 2004 r., red. A. Chrapkowski OSPPE, A. Wójcik, Kraków 2005.
• Gręźlikowski J., Instytucja synodu diecezjalnego w Kościele w Polsce po Soborze Watykańskim II, „Studia Włocławskie”, 4(2001).
• Ihnatowicz M., Lubelska kolebka neokatechumenatu w Polsce pod lupą SB, „Universitas Gedanensis” 24(2012), t. 43-44.
• Ihnatowicz M., Rozwój neokatechumenatu, „Universitas Gedanensis” 26(2015), t. 49.
• Jamioł P., Odnowa życia zakonnego w świetle Soboru Watykańskiego II i w nauczaniu magisterium Kościoła, „Polonia Sacra” XVI (XXXIV) 2012, nr 31(75).
• Kaźmierczak P., Klub Inteligencji Katolickiej w Krakowie w latach 1956-1989, Kraków 2009.
• Kędracka A. E., Łowickie bernardynki, Łowicz 2005.
• Kościół katolicki w Polsce 1918-1990. Rocznik Statystyczny, red. L. Adamczuk, W. Zdaniewicz, Warszawa 1991.
• Kubiś A., Papieski Wydział Teologiczny w Krakowie w latach 1954-1981, Kraków 2005.
• Kulazińska B., Aggiornamento zakonów żeńskich w Kościele w świetle dokumentów Soboru Watykańskiego II, „Studia Płockie”, 34:2006.
• Major M., Major B., Tchnienie Bożej łaski, „Domowy Kościół przy Parafii Matki Bożej Zwycięskiej i św. Jerzego w Toruniu”, numer wydany z okazji 40-lecia istnienia Kościoła Domowego w Polsce i 35 rocznicy Kościoła Domowego w Toruniu, Toruń 2013.
• Major M., 35 lat Kościoła Domowego w Toruniu, „Nasza Wspólnota. Pismo Parafii Matki Bożej Zwycięskiej i św. Jerzego w Toruniu”, nr 7, rok 18, 6 X 2013 r.
• Major M., 35 lat Kościoła Domowego w Toruniu, „Wypłyń na głębię. Biuletyn Kościoła Domowego Diecezji Toruńskiej”, nr 92/93, X-XI 2013.
• Marecki J., Duszpasterski Synod Archidiecezji Krakowskiej 1972-1979 jako próba recepcji Soboru Watykańskiego II, w: Studia Soborowe, t. 2, cz. 1: Historia i recepcja Vaticanum II, red. M. Białkowski, Toruń 2014.
• Marczewski M., Teolog soborowej odnowy liturgii. Sługa Boży ks. Franciszek Blachnicki (1921-1987), „Liturgia Sacra”, 19(2003), nr 2.
• Mateja E., Rola biskupa Franciszka Jopa w dziele odnowy liturgicznej Kościoła po Vaticanum II, w: Życie i posługa biskupa Franciszka Jopa (1897-1976). W 40. rocznicę śmierci pasterza diecezji opolskiej, red. P. Górecki, Opole 2016.
• Mazurkiewicz P., Recepcja Soboru, w: Kościół i religijność Polaków 1945-1999, red. W. Zdaniewicz i T. Zembrzuski, Warszawa 2000.
• Micewski A., Współrządzić czy nie kłamać. Pax i Znak w Polsce 1945-1976, Paris 1978.
• Mirek A., Atlas żeńskiego ruchu zakonnego na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Lublin 2007.
• Mirek A., Recepcja Soboru Watykańskiego II w Zgromadzeniu Służebnic Jezusa w Eucharystii na terenach Związku Sowieckiego, czyli o odnowie soborowej w warunkach państwa totalitarnego, w: Kościół katolicki w Europie Środkowo-Wschodniej w obliczu dwóch totalitaryzmów (1917-1990), t. 2, red. M. Krzysztofiński, J. Wołczański, Rzeszów-Lwów 2017, s. 211-222.
• Nadrowski H., Kościoły naszych czasów. Dziedzictwo i perspektywy, Kraków 2000.
• Natanek P., Ruch Światło-Życie w archidiecezji krakowskiej w latach 1971-1996, Kraków 2004.
• Palion A., Ekumeniczny wymiar posługi biskupiej Herberta Bednorza, Katowice 2011.
• Paszenda J., Pielgrzymowanie do Świętej Lipki dawniej i dziś, „Peregrinus Cracoviensis”, z. 6, 1998.
• Piątkowski M., Z. Grad, Odnowa w Duchu Świętym. Szansa duchowego odrodzenia dla Kościoła i świata, Kraków 2017.
• Pieronek T., Posoborowe synody diecezjalne w Polsce, w: Służyć prawdzie i miłości. Pamięci Księdza Biskupa Dra Stefana Bareły III Ordynariusza Częstochowskiego, red. J. Kowalski, Częstochowa 1984.
• Ptaszycka-Jackowska D., Jackowski A., Gospodarek U., Piesze pielgrzymowanie na Jasną Górę, „Peregrinus Cracoviensis”, z. 6, 1998.
• Rozynkowski W., Z dziejów Sanktuarium Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Toruniu. 60 lat Nieustającej Nowenny w Toruniu, Toruń 2012.
• Sanktuaria maryjne diecezji toruńskiej, red. M. Mróz, W. Rozynkowski, Toruń 2003.
• Siudy T., Komisja Maryjna Episkopatu Polski w służbie polskie drogi maryjnej, w: Na polskiej drodze maryjnej. Materiały z sympozjum mariologiczno-maryjnego, Pasierbiec, 21-22 października 2006 r., red. A. Gąsior, J. Królikowski, Pasierbiec-Częstochowa 2007 (t. 10 „Biblioteki Mariologicznej”).
• Skórzyński J., Siła bezsilnych. Historia Komitetu Obrony Robotników, Warszawa 2012.
• Skrzypczak R., Papieże przełomu tysiącleci na drodze recepcji Vaticanum II, w: Studia soborowe. Historia i recepcja Vaticanum II, t. 2, cz. 1, red. M. Białkowski, Toruń 2014.
• Sobeczko H. J., Prace Komisji Liturgicznej Episkopatu Polski nad realizacją Konstytucji liturgicznej w Polsce w latach 1963-1975, „Ruch Biblijny i Liturgiczny”, 38(1985), nr 4-5.
• Sobeczko H. J., Przekłady posoborowych ksiąg liturgicznych na język polski, „Seminare” 17, 2001.
• Sokołowski P., Feliks Zapłata SVD (1914-1982). Życie i twórczość, „Materiały i Studia Księży Werbistów”, t. 68, Warszawa 2005.
• Strzelecka M., Między minimalizmem a maksymalizmem. Dylematy ideowe Stanisława Stommy i Janusza Zabłockiego, Toruń 2016.
• Synod krakowski odczytany na nowo. Materiały z sympozjum „Duszpasterski Synod Archidiecezji Krakowskiej 1972-1979 XXV lat od zakończenia” zorganizowanego przez Instytut Prawa Kanonicznego Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie dnia 8 czerwca 2004 r., red. A. Chrapkowski OSPPE, A. Wójcik, Kraków 2005.
• Szkodoń J., Posługa kapłańska Ludu Bożego w dokumentach Duszpasterskiego Synodu Archidiecezji Krakowskiej, w: Synod krakowski odczytany na nowo. Materiały z sympozjum „Duszpasterski Synod Archidiecezji Krakowskiej 1972-1979 XXV lat od zakończenia” zorganizowanego przez Instytut Prawa Kanonicznego Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie dnia 8 czerwca 2004 r., red. A. Chrapkowski OSPPE, A. Wójcik, Kraków 2005.
• Śmigiel W., Nowe ruchy eklezjalne w Polsce. Czy nadeszła „wiosna Kościoła”?, w: Recepcja Soboru niektóre wyzwania wobec życia i działania Kościoła 40 lat po Soborze Watykańskim II, red. K. Półtorak, Szczecin 2007 (Studia i Rozprawy. Wydział Teologiczny Uniwersytetu Szczecińskiego, 14).
• Torno A., Chiara Lubich. Dzieło i życie, tłum. K. Kozak, Poznań 2013.
• Wodarczyk A., Prorok Żywego Kościoła. Ks. Franciszek Blachnicki (1921-1987) – życie i działalność, Katowice 2008.
• Wojtyła K., Mężczyzną i niewiastą stworzył ich. Chrystus odwołuje się do „początku”, Città del Vaticano 1980.
• Wojtyła K., Miłość i odpowiedzialność. Studium etyczne, Lublin 1960.
• Wojtyła K., Osoba i czyn, Kraków 1969.
• Wojtyła K., Słowo wstępne, [w:] S. Olejnik, W odpowiedzi na dar i powołanie Boże. Zarys teologii moralnej, Warszawa 1979.
• Wojtyła K., U podstaw odnowy. Studium o realizacji Vaticanum II, Kraków 1972.
• Wójcik P., Il Governo e la Chiesa in Polonia di fronte alla diplomazia vaticana (1945-1978), Roma 2016.
• Wyczawski H. E., Kalwaria Zebrzydowska. Historia klasztoru Bernardynów i kalwaryjskich dróżek, Kalwaria Zebrzydowska 2006.
• Zabłocki J., Dzienniki, t. 2: 1966-1975, Warszawa 2011.
• Zamiatała D., Zakony męskie w polityce władz komunistycznych w Polsce w latach 1945-1989, t. 1: Problematyka organizacyjno-personalna, Kielce 2009.
• Z dawna Polski Tyś Królową. Koronowane wizerunki Matki Bożej 1717-1990, materiały zebrały i opracowały S.M. Grażyna od Wszechpośrednictwa M.B., S.M. Gizela od Niepokalanego Serca Maryi, Romana Szymczak, Szymanów 1990.
• Zieliński Z., Kościół w Polsce 1944-2007, Poznań 2009.
• Żaryn J., Wstęp, [w:] Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945-2000, wstęp i opracowanie J. Żaryn, Warszawa-Poznań 2006.
• Netografia
• Paczóski M., Recepcja nowych Konstytucji i jej rzutowanie na formację ustawiczną, Konferencja Plenarna KWPZM, Warszawa, 10 V 1977 r., w: http://www.zyciezakonne.pl/dokumenty/referaty-konferencje-artykuly/formacja/formacja-permanentna/paczoski-mariusz-paczoski-ofmconv-recepcja-nowych-konstytucji-rzutowanie-formacje-ustawiczna-71055/, [dostęp: 9 I 2018 r.]