Barbarzyńcy w ogrodzie pamięci. Cmentarz rodziny von Lüttwitzów w Sobótce-Górce

• Authors: Marcinek Roman

Title variants

EN

Barbarians in the Garden of Memory. The von Lüttwitz family cemetery in Sobótka-Górka

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Cmentarze ewangelickie należą do najbardziej zagrożonych grup zabytków rejestrowych. Tylko niewielką ich część objęto na Ziemiach Odzyskanych ochroną prawną. Przez dziesięciolecia przymykano oczy na dewastację, rabunek i niszczenie „poniemieckich” nagrobków czy elementów wyposażenia, na równanie nekropolii z ziemią i łamanie prawa dotyczącego pochówków. Stanu tego nie możemy, niestety, uznać za fazę zamkniętą. Analiza cmentarza rodziny von Lüttwitzów w Sobótce-Górce jest próbą pokazania, że można utrzymać pamięć tam, gdzie cmentarz w dawnej postaci nie istnieje; próbą historycznego „odtworzenia” pochowanych, wyrwania ich z anonimowości, z której wyrastają obojętność i zła wola. Pod skorupą asfaltu leżą kości współzałożyciela uniwersytetów w Berlinie i we Wrocławiu, kilku pruskich generałów, re¬formatora szkolnictwa w Bawarii czy skromnego oberleutnanta, który w 1916 r. poległ nad jeziorem Narocz, kiedy pułki śląskie powstrzymywały rosyjską ofensywę na Wilno. Przywrócenie pamięci, której ochrona jest nieodłącznym elementem ochrony zabytków, to krok w stronę rozwią¬zania problemu – przywrócenia rodowej nekropolii należnego miejsca w zespole pałacowo-parkowym bądź jej likwidacji, ale z szacunkiem dla ludzkich szczątków i obowiązującego prawa.

EN

Evangelical cemeteries belong to the most endangered groups of registered monuments. Only a small part of them was covered by legal protection in the Recovered Territories. For decades, people turned a blind eye to the devastation, robbery and destruction of “post-German” tombstones and pieces of equipment, to the destruction of the necropolis and to the violation of burial laws. Unfortunately, we cannot say this is a finished phase. The analysis of the von Lüttwitz family cemetery in Sobótka-Górka is an attempt to show that one can maintain the memory of a place even if the cemetery does not exist in its previous form; an attempt at a historical “reconstruction” of the buried, bringing them out of anonymity, which gives rise to indifference and bad will. Under the layer of asphalt lie the bones of the co-founder of the universities in Berlin and Wrocław, several Prussian generals, a school reformer in Bavaria or a modest oberleutnant who died on Lake Narach in 1916 when the Silesian regiments stopped the Russian offensive on Vilnius. Restoring the memory, the protection of which is an inseparable element of monument protection, is a step towards solving the problem – restoring the family necropolis to its proper place in the palace and park complex or its liquidation, but with respect for human remains and the applicable law.

Keywords

PL

cmentarze; dewastacja; krajobraz kulturowy; tożsamość miejsca; Dolny Śląsk

EN

cemeteries; devastation; cultural landscape; identity of the place; Lower Silesia

• Publisher: Narodowy Instytut Dziedzictwa
• Journal: Ochrona Zabytków
• Year: 2019
• Issue: 1
• Pages: 171-204

Dates

published

2019

Contributors

author

Marcinek Roman

• historyk; Narodowy Instytut Dziedzictwa
• historian, National Heritage Board of Poland

References

• Allgemeine Deutsche Biographie 1906, t. 52, https://www.deutsche-biographie.de/pnd100172229.html#adbcontent [data dostępu: 11.03.2019].
• Amtsblatt Reichenbach 1816-1820, Reichenbach 1816-1820.
• Biographie des königl. preuß. Staatsministers Frhrn. v. Schuckmann von Frhrn. v. Lüttwitz, Regierungspräsident a. D. in Gorkau, Leipzig 1835.
• Bończuk-Dawidziuk U., Sprawozdanie z wstępnych prac nad wydaniem „Akt Büschinga”, „Hereditas Monasteriorum” 2012, nr 1.
• Brencz A., Niemieckie wiejskie cmentarze jako element krajobrazu kulturowego Środkowego Nadodrza, [w:] Mazur Z. (red.), Wspólne dziedzictwo? Ze studiów nad stosunkiem do spuścizny kulturowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych, Poznań 2000.
• Bylina S., Chrystianizacja wsi polskiej u schyłku średniowiecza, Warszawa 2002.
• Bylina S., Problem tzw. reliktów pogaństwa w polskich kościelnych źródłach normatywnych XIV-XV wieku, [w:] Bracha K., Hadamik Cz. (red.), Sacrum pogańskie – sacrum chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej, Warszawa 2010.
• Chylińska D., Trudne dziedzictwo – cmentarze poniemieckie w krajobrazie kulturowym Dolnego Śląska, „Architektura Krajobrazu” 2007, nr 1.
• Daszkiewicz W., Karnoprawna ochrona nekropolii, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1989, R. 51, z. 1.
• Dębicz R., Zieleń cmentarzy w krajobrazie wsi Dolnego Śląska, Wrocław 2012.
• Degen K., Die Bau- und Kunstdankmaler des Landkreises Breslau, Frankfurt am Main 1965.
• Ewidencja parku w Sobótce-Górce, mps, Wrocław 1992.
• Fabisiak W., Żerelik R. (red.), Dzieje Sobótki, Sobótka 1999.
• Fechner J., Elysiae silvae, Breslau 1686.
• Gothaisches genealogisches Taschenbuch der freiherrlichen Häuser auf das Jahr 1861.
• Górski A. (red.), Cmentarze ewangelickie województwa lubuskiego. Powiat żagański, t. 2, z. 1, Zielona Góra 2016.
• Hadamik C., Sprawozdanie z archeologicznych badań sondażowych w Sobótce-Górce […] stanowisko Zamek, przedpole południowe, mps, Sobótka-Górka 2008.
• Jahrbuch des Schelesien Forst-Vereins für 1869, Breslau 1870.
• Jahrbuch des Schlesischen Forst-Vereins für 1871, Breslau 1872.
• Jahrbuch des Schlesischen Forstvereins: 1875, Breslau 1876.
• Jankowska-Nagórka A., „Deteutonizacja” Dolnego Śląska w latach 1945-1949 jako przykład polityki władz Polski Ludowej wymierzonej przeciwko niemczyźnie, Kraków 2017, http://rep.up.krakow.pl/xmlui/handle/11716/3009 [data dostępu: 12.04.2019].
• Kalinowski A., Cmentarze: ewolucja przepisów w kościelnym ustawodawstwie kodeksowym XX w., Pelplin 2001.
• Königlich-bayerischer adeliger Damen-Kalender, [b.m.] 1877.
• Kufel R., Cmentarze wyznaniowe do 1945 roku w granicach województwa lubuskiego, t. 1: Powiat zielonogórski – gminy Babimost i Bojadła, Zielona Góra 2012.
• Linke O., Friedrich Theodor von Merckel im Dienste für Vaterland, cz. 2: Bis Januar 1813, „Darstellungen und Quellen zur schlesischen Geschichte”, nr 10, Breslau 1910.
• Łukasiewicz D., Choroba i zdrowie w Królestwie Prus w XIX wieku (1806-1871), „Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych IH PAN w Poznaniu” 2013, nr 2.
• Lüttwitz H.E., Gegen die asiatische Cholera, mit besonderer Rück¬sicht für Schlesien, [b.m.] 1831.
• Lüttwitz W., Vater, Sohn und Enkel von Lüttwitz aus dem Hause Gorkau am Zobtenberg in Schlesien, Zobten 1887.
• Marschall W., Schlesisches Klosterbuch. Gorkau. Augustiner-Chorherren-Abtei, „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau” 1985, nr 26, s. 5.
• Mazur Z., Dziedzictwo wyłączone, podzielone wspólne, [w:] Mazur Z. (red.), Wspólne dziedzictwo? Ze studiów nad stosunkiem do spuścizny kulturowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych, Poznań 2000.
• Michałowski A., Ochrona cmentarzy w Polsce, [w:] Czerner O., Juszkiewicz I. (red.), Sztuka cmentarna. Międzynarodowe sympozjum – październik 1993 – dokumenty, Wrocław 1995.
• Narodowy Instytut Dziedzictwa, Raport o stanie zachowania zabytków nieruchomych w Polsce. Zabytki wpisane do rejestru zabytków (księgi rejestru A i C), red. M. Rozbicka, Warszawa 2017.
• Neuer Nekrolog der Deutschen, R. 15, t. 2, Weimar 1838.
• Neues preussisches Adels-Lexicon, t. 3, Leipzig 1837.
• Nogaj M., Burmistrz kazał posprzątać po Niemcach, „Gazeta Wyborcza”, 5 września 2013.
• Prądzyński S., Wrabec H., Typilska J., Ewidencja zabytkowych parków województwa wrocławskiego, Wrocław 1985.
• Rhenius W.K., Eingelegte Holzornamente der Renaissance in Schlesien, Berlin 1881.
• Richter G.L., Allgemeines biographisches Lexikon alter und neuer geistlicher Liederdichter, Leipzig 1804.
• Roland G., Vollständige Topographie von Breslau, Breslau 1840.
• Rutkowska M., Elementy polityki wobec niemieckiej spuścizny kulturowej na Ziemiach Zachodnich (1945–1950), [w:] Mazur Z. (red.), Wspólne dziedzictwo? Ze studiów nad stosunkiem do spuścizny kulturowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych, Poznań 2000.
• Schlesische Instantien-Notiz oder das jetzt lebende Schlesien des 1753 Jahers…, Breslau 1753.
• Semkowicz W., Góra Sobótka i jej zabytki Polskie, Poznań-Wrocław 1949.
• Sienkiewicz W. (red.), Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939-1959. Atlas ziem Polski, Warszawa 2008.
• Stachowiak A., Niemieckie cmentarze na Ziemiach Zachodnich jako miejsca niepamięci, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Etnograficzne” 2015, t. 43, z. 2.
• Stala K., Palatium możnowładcze Piotra Włostowica? Rekonstrukcja najstarszej fazy budowli romańskiej w Sobótce-Górce na podstawie najnowszych wyników badań archeologiczno-architektonicznych, „Wiadomości Konserwatorskie” 2010, nr 27.
• Stephani, Heinrich, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie 1893, t. 36, https://www.deutsche-biographie.de/sfz26798.html#adbcontent [data dostępu: 11.03.2019].
• Straubel R., Biographisches Handbuch der Preussischen Verwaltungs- und Justizbeamten 1740–1806/15, München 2009.
• Tomala M., Patrząc na Niemcy, Warszawa 1997.
• Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, II. Die Landkreise des Reg. Bezirks Breslau, Breslau 1889.
• Walter M., Pruska sekularyzacja klasztorów w dziejach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, [w:] Druga Konferencja Naukowa Komisji Bibliografii i Bibliotekoznawstwa Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, Wrocław 3-5 XI 1954. Referaty i dyskusja, Wrocław 1957.
• Zeidlitz L., Neues preussisches Adels-Lexicon, oder, Genealogische und diplomatische Nachrichten, t. 3, Leipzig 1837.

Identifiers

ISSN

0029-8247