Moses Mendelssohn a judaizm i kultura żydowska

• Authors: Pilarczyk Krzysztof , Dublański Robert

Title variants

EN

Moses Mendelssohn to Judaism and Jewish Culture

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Druga połowa XVIII wieku przyniosła istotną zmianę w dziejach Żydów i ich religii – judaizmu. Nowe elity żydowskie, pod wpływem europejskich prądów oświeceniowych, zaczęły kwestionować paradygmaty żydowskiego życia religijnego i społecznego, eksponując takie wartości jak: tolerancja, równouprawnienie i wolność religijna. Dążono do obywatelskiego zrównania praw Żydów oraz odrzucenia tradycji ukształtowanej przez judaizm rabiniczny. Do głosu doszły także nurty racjonalistyczne. Tendencje te dały początek nowej kulturze żydowskiej zwanej haskalą, która w początkowej fazie znalazła swe centrum w Berlinie, a za jej prekursora i lidera uznano Mosesa Mendelssohna, wybitnego ilozofa żydowskiego doby oświecenia okresu „pre-Kantowskiego”, zwanego „żydowskim Sokratesem”. Na jego stosunek do judaizmu i kultury żydowskiej miała wpływ (1) zdobyta w młodości formacja religijna i intelektualna, (2) presja otoczenia domagającego się zmiany modelu kształcenia językowego Żydów i wewnętrzna tego potrzeba, (3) chęć dążenia do zachowania żydowskiej tożsamości religijnej przez reinterpretację tradycji za pomocą narzędzi ilozoii oświeceniowej. Autorzy artykułu opisują te trzy czynniki, charakteryzując w ten sposób początkową fazę haskali żydowskiej.

EN

The second half of the eighteenth century brought a significant change in the history of the Jews and their religion – Judaism. The new Jewish elite, influenced by European currents of the Enlightenment, began to question the paradigms of Jewish religious and social life, exposing values such as tolerance, equality and religious freedom. They sought to equate civil rights of Jews and rejection of tradition shaped by rabbinic Judaism. They came to the fore as the rationalist currents. These trends have given rise to a new culture called the Jewish Haskalah, which in the initial phase found its center in Berlin, and for its forerunner and leader was Moses Mendelssohn, the famous Jewish philosopher of the Enlightenment period “pre-Kantian” called “Jewish Socrates.” On his relationship to Judaism and Jewish culture have an impact: (1) acquired in his youth, religious formation and intellectual, (2) peer pressure, demanding a paradigm shift in education language of the Jews and the inner of this need, (3) the desire to strive to maintain a Jewish religious identity through reinterpretation tradition of using tools Enlightenment philosophy. The authors of article describe these three factors, characterizing thus the initial phase of the Jewish Haskalah.

Keywords

PL

Moses Mendelssohn; oświecenie; judaizm; Żydzi; Biblia; filozofia niemiecka

EN

Moses Mendelssohn; Enlightenment; Judaism; Jews; the Bible; German philosophy

• Publisher: Gdańskie Seminarium Duchowne, Kuria Metropolitalna Gdańska
• Journal: Studia Gdańskie
• Year: 2016
• Issue: 38
• Pages: 75-87

Contributors

author

Pilarczyk Krzysztof

• Uniwersytet Jagielloński Kraków

author

Dublański Robert

• Sankt Pölten Austria

References

• Bałaban, M., Historia i literatura żydowska ze szczególnym uwzględnieniem historii Żydów w Polsce, t. 3, Lwów-Warszawa-Kraków 1925.
• Battenberg, F., Żydzi w Europie. Proces rozwoju mniejszości żydowskiej w nieżydowskim środowisku Europy 1550-1933, tł. A. Soróbka, Wrocław-Warszawa- Kraków 2000.
• Flis-Jaszczuk, M., Mendelssohn Moses, w: Encyklopedia katolicka, t. 12, Lublin 2008, kol. 530.
• Forester, V., Lessing und Moses Mendelssohn. Geschichte einer Freundschaft, Hamburg 2001.
• Grätz, H., Historia Żydów, przeł. S. Szenhak, Warszawa 1929 (repr. Kraków 1990).
• Hazard, P., Myśl europejska w XVIII wieku. Od Monteskiusza do Lessinga, tł. H. Suwała; wstęp S. Pietraszko, Warszawa 1972.
• Jospe, A., Yahil, L., Mendelssohn Moses, 2nd ed. A. Arkush and Sh. Feiner, w: Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 22007, s. 33-40.
• Kuliniak, R., Mendelssohn Moses, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t. 7, Lublin 2006, s. 57-59.
• Mendelssohn, M., Do przyjaciół Lessinga wraz z „Przedmową” Johanna Jacoba Engela, przekł., wprowadzenie i oprac. R. Kuliniak – T. Małyszek, Kraków 2006 („Biblioteka Principia”).
• Mendelssohn, M., Fedon czyli o nieśmiertelności duszy w trzech rozmowach, tł. J. Tugendhold, Warszawa 1829.
• Mendelssohn, M., Jerozolima albo o władzy religijnej i judaizmie, w: M. Mendelssohn, Wybór pism filozoficznych, przeł., wstępem i wprowadzeniem oraz kom. opatrzyli R. Kuliniak – T. Małyszek, Wrocław 2013, s. 101-137.
• Mendelssohn, M., Jerusalem and Other Jewish Writings, transl. by A. Jope, New York 1969.
• Mendelssohn, M., Jerusalem oder über religiöse Macht und Judenthums, w: Moses Mendelssohn’s Schriften zur Psychologie und Ästetik sowie zur Apologetik des Judenthums, hrsg. M. Brasch, Leipzig 1881.
• Mendelssohn, M., Obrzędowe ustawy co do spadków, opieki, testamentów i stosunków małżeńskich, o ile się te dotyczą własności, tł. J.N. Janowski, Warszawa 1830.
• Mendelssohn, M., Ritualgesetze der Juden, betreffend Erbschaften, Vormundschaftssachen, Testamente und Ehesachen, in so weit, sie das Mein und Dein angehen. Entworfen von Moses Mendelsohn auf Veranlassung und unter Aufsicht R. Hirschel Lewin, Oberrabiners Berlin, Berlin 1778.
• Morgan, M.L., Mendelssohn, w: Historia filozofii żydowskiej, red. D.H. Frank – O. Leaman; przekł. P. Sajdek, Kraków 2009, s. 682-704.
• Moses Mendelssohn Gesammelte Schriften. Jubiläumsausgabe, begonen hrsg. v. I. Elbogen, J. Guttmann, E. Mittwoch, Bd. 1-27, Berlin 1929-1998.
• Moses Mendelssohn. Wybór pism filozoficznych, przeł., wstępem i wprowadzeniem oraz kom. opatrzyli R. Kuliniak – T. Małyszek, Wrocław 2013.
• Namowicz, T., Antropologizacja Boga, w: Filozofia niemieckiego oświecenia, red. T. Namowicz – K. Sauerland – M.J. Siemek, Warszawa 1973, s. 29-39.
• Ochman(n), J., Filozofia oświecenia żydowskiego, Kraków 2000 (Historia Filozofii Żydowskiej, t. 3).
• Pilarczyk, K., Literatura żydowska od epoki biblijnej do haskali, Kraków 2009.
• Segreff, K.-W., Mendelssohn, Moses, w: Neue Deutsche Biographie, Bd. 17, Berlin 1994, s. 46-49.
• Shmeruk, Ch., Historia literatury jidysz. Zarys, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992.
• Simon, B., Jiddische Sprachgeschichte, Frankfurt am Main 1988.
• Spitzer, S., Mojżesz Mendelssohn. Życiorys, Kraków 1886.
• Tree, S., Moses Mendelssohn, Reinbek bei Hamburg 2007.
• Unterman, A., Żydzi. Wiara i życie, tł.. J. Zabierowski, Łódź 1989.
• Wigoder, G., Słownik biograficzny Żydów, Warszawa 1998.
• Zarychta, P., Biblia w literaturze niemieckiej od średniowiecza po klasycyzm weimarski, w: Cóż za księga!”. Biblia w literaturze niemieckojęzycznej od oświecenia po współczesność, red. M. Kłańskiej – J. Kity-Huber – P. Zarychty, Kraków 2010, s. 39-46.