Full-text resources of CEJSH and other databases are now available in the new Library of Science.
Visit https://bibliotekanauki.pl

PL EN


Journal

2015 | Tom XII (LIII), fasc. A | 53-79

Article title

The Roman Fort in Balaklava and Its Surroundings

Title variants

RU
РИМСКИЙ форт В Балаклаве И его окрестности
PL
Fort rzymski w Bałakławie i jego otoczenie

Languages of publication

EN RU PL

Abstracts

RU
В Кадыковке, районе Балаклавы, в XX веке был обнаружен ряд находок, возникновение которых на одной территории может показывать, что где-то в окрестностях в древности временно располагался римский гарнизон. Среди памятников, найденных случайно, прежде всего, следует обратить внимание, на фрагмент греческой надписи, вспоминающей трибуна Л. Аррия Алкивиада (SARNOWSKI, SAVELJA 2000: 31; SAVELJA 2000: 187-189), а также надгробие римского кавалериста Юлия Валеса из отряда ala Atectorigiana (Рис. 1:2; ZUBAR, ANTONOVA, SAVELA 1991; SARNOWSKI, SAVELJA 2000: 31; SAVELJA, SARNOWSKI 2000: 191-196). В 1992 году во время спасательных раскопок на месте строительства рынка была обнаружена часть так называемого здания „А” или здания 1 (Рис. 1:3). Первые систематические исследования в Балаклаве- Кадыковке проводились в 1997-1999 годах польско-украинской экспедицией, под руководством Т. Сарновского из Института археологии Варшавского университета, а также О.Я. Савели из Национального заповедника „Херсонес Таврический” в Севастополе. Тогда был открыт храм Юпитера Долихена (Рис. 1:4). Во время археологических раскопок были обнаружены, между прочим, латинские надписи, архитектурные детали, фрагменты скульптур и скульптурного декора. Находки послужили основанием для утверждения, что Долихений построили римские солдаты. Была также подготовлена реконструкция внешнего вида здания и его интерьера (SARNOWSKI, SAVELJA 2000). Многочисленные находки клейменной черепицы позволили уточнить хронологию и периодизацию присутствия разных римских контингентов в Тавриде (SARNOWSKI 2006d). Упомянутое здание „А”, а также святилище функционировали во второй половине II в. - первой половине III в. н.э. Исследование здания „А” было продолжено в 2009-2013 годах (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2011; 2012; 2013; 2014). Со стороны Варшавского университета археологическими раскопками руководил автор данного текста. Во время работ были также обнаружены остатки нескольких зданий. Анализ этих находок позволил выявить фазы жизнедеятельности, а также определить хронологические рамки каждой из них. Эллинистический период Во время археологических раскопок не были найдены следы жизнедеятельности, которые можно датировать эллинистическим периодом. Однако, в нивелировочных слоях римского периода, а также в заполнениях современных ям, встречаются, единичные более ранние артефакты. Примером может послужить женская терракотовая головка, найденная в одной из ям, представляющей собой следы татарского поселения (Рис. 2; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2012: рис. 7), которое существовало на этом месте, по меньшей мере, с XIV в. „Доримская” фаза Название условно, относится к несколько санти-метровому слою золы со следами древесного угля, а так¬же пережженной глины. Слой уловимый почти везде на исследуемой территории (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2011: 174; 2012: 175, рис. 2; 2013: 123, рис. 7:1). Фундаменты каменных зданий, которые идентифицируются как остатки застройки римского форта (смотри ниже), прорезают этот уровень разрушения во многих местах. Вполне, возможно, что этот слой представляет собой след кратковременного проживания, которые благодаря находкам железных фибул типа „авцисса”, можно датировать I в. н. э. (сравн. TREISTER 1994). Среди фибул одна является примером типа, распространенного в военной среде в отрядах, которые в I в. н.э. побывали в дунайских провинциях Империи (NOWAKOWSKI 2015: 382). Сезон 2013 года принес ещё одно интересное открытие - ниже слоя золы удалось обнаружить участок рва который в разрезе имеет форму близкую букве „V” (Рис. 3:3). Фаза 1 - „траянская” (Рис. 4) В данном случае название условно и указывает всего лишь на возможную датировку. Речь идет об архитектурных остатках, которые плохо сохранились из-за строительства более поздних каменных зданий. Обнаруженные следы фазы 1 - это прежде всего, фрагмент канала и нижняя часть смотрового колодца (?). Обе структуры выполнены из бута, уплотненного известковым раствором с примесью толченой керамики (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2012: 174, рис. 1:6,7, 3-5). К упоминаемой фазе причислены также фрагменты стен (стен помещений?), которые расположены под углом к более поздним постройкам (Рис. 4:3,4; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2012: 174, рис.1:5). Учитывая технику строительства, эти ранние кладки также надо связывать со строительной актив¬ностью римских войск. Здания, об остатках которых речь шла выше, возникли, вероятнее всего, в начале II в. Такие выводы можно делать на основании стратиграфического анализа, а также датировки следующих строительных фаз. Стоит также напомнить, что находки, которые, вероятнее всего, можно связывать с присутствием римских гарнизонов в тот же самый период, были ранее зарегистрированы в Херсонесе (BORISOVA 1964: 48; ANTONOVA 1994: 31; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI 2001: 62-63; ANTONOVA, ZUBAR’ 2003: 43; KARASIEWICZ- -SZCZYPIORSKI 2015: 21-55), а также на мысе Ай-Тодор около Ялты (Харакс) (ROSTOVCEV” 1911: 11-12; IOSPE I2 674; BLAVATSKIJ 1951: 288; ORLOV 1978: 366; 1982: 298-299; SARNOWSKI 1988: 141, table 10; ZUBAR’ 2000: 192; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI 2015: 83-110). Фаза 2 (Рис. 5) Относится к периоду правительства Антонина Пия, а также времени последующих правителей из династии Антонинов. В это время возникает здание „А”, на исследуемом участке выстроен дом размерами около 18,8x21,6 м с небольшим двором, к которому с юга, востока и запада прилегали помещения. В свете прежних исследований пока не ясно были ли в этой фазе достроены дополнительные помещения также с севера. Зато известно, что с севера, юга и запада к дому прилегали улицы. Вероятно, вдоль первой и второй из упомянутых улиц находились портики, поддерживаемые деревянными столбами. Яма, оставленная таким столбом, была найдена на юг от обсуждаемого здания (Рис. 5:5). На улице, с западной стороны, не обнаружено аналогичных следов. С противоположной стороны этой улицы находилась оборонительная стена форта, утолщенная вторично изнутри. Утолщение на открытом отрезке укреплений, вероятно, представляет собой остатки входа на стену (акетш\ Стена имела ширину 1,3-1,4 м, ширина утолщения - также 1,3—1,4 м (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2012: 177, рис. 1:1,2; 2013: 124¬125, рис. 1:1, 5:3,4). С точки зрения строительной техни¬ки, по кладке она напоминает стену римского поста, на высоте Казацкая (SARNOWSKI, SAVELJA, KARASIEWICZ- -SZCZYPIORSKI 2002; 2009: 60-61). Снаружи от стены находился ров, следы которого были обнаружены в одном из раскопов (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2013: 125, рис. 6:12). К северу от дома с двором удалось обнаружить остатки улицы, которая должна была пересекать упомя¬нутые укрепления форта (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2013: 125, рис. 1:3, 3:4, 10:3). На месте предполагаемых ворот территория была сильно повреждена современной застройкой. На основании негативов фундамента, а также сохранившихся остатков фунда¬ментов можно допустить, что по сторонам ворот нахо¬дились две прямоугольные башни (размеры по внешне¬му периметру около 5,5х3,5 м.), пристроенные изнутри к оборонительной стене (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2013: 125, рис. 3:5,6,11,12, 10:1,2). Сохраненные остатки позволяют предполагать, что ворота были одностворчатыми, а их ширина могла быть равна ширине улицы - 2,6 м (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2013: 125, рис.1:3). Фаза 3 (Рис. 6) Возникновение зданий, зачисляемых к этой фазе, коррелируется с восстановлением (ремонтом?) храма Юпитера Долихена и относится к периоду правительства Септимия Севера (сравн. KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, ZAWADZKA-PAWLEWSKA 2014: 119). Опущение форта и соседнего Долихения датируется кладом денариев, обнаруженным в одной из стен обсуждаемого дома с двором. Самые поздние монеты - это эмиссии последних правителей из династии Северов (РШРРЕМКО, АЬЕКЗЕЕЖО 2000). В этой последней фазе исследуемый дом и соседние объекты перестраивались. Устранена значительная часть стен помещений вокруг двора. Полностью разобрано западное крыло, которое было перемещено немного на запад, занимая часть улицы, которая проходила вдоль укреплений. На этом месте возник ряд новых помещений, почти идентичных предыдущим. В результате перестройки увеличилась поверхность двора, а в южном (главном) крыле возникло помещение, значительно больше других (7,2х7,2 м). Уровень жилой поверхности внутри дома поднялся на 0,5-0,7 м. Указывают на это как следы полов, так и подвышенные пороги в дверных проемах (Рис. 7:2,4; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2013: 128, рис. 4:2, 12:2). Двор, благодаря перемещению западного крыла был увеличен. Вероятно, часть фундамента помещений из предыдущей фазы послужила стилобатом одного из портиков (Рис. 6:6; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2013: рис. 2:2, 4:2, 7:2, 12:1, 13:1). Через двор был проложен мелкий канал из камней без раствора (Рис. 6:1; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2013: рис. 13:4; 2014: рис. 3:1). Вероятнее всего, он служил для отвода дождевой воды. Жилая поверхность была укреплена слоем мелких камней, а в центральной части двора помещен постамент, след от которого, оттиснутый в известковом растворе, удалось зафиксировать (Рис. 6:2; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2014: рис. 3:4). Эта конструк¬ция, не несла большой нагрузки, потому что под слоем раствора и камней не обнаружили фундамента. Следы перестройки и более поздних ремонтов также удалось выявить в восточном крыле. Одна из новых внутренних перегородок заблокировала выход, который вел ранее во двор (Рис. 6:4; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2014: рис. 5:2). Помещение (возникшее после упомянутого выше разделения) было выложено керамической черепицей, оштукатурено известковым раствором и покрашено красной краской (Рис. 8:1). В фазе 3 на юг и север от дома возникли портики на каменных стилобатах (Рис. 6:3,8; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2013: 129, рис. 2:3, 3:7,9,10; 2014: рис. 4:2). Не удалось обнаружить следов, которые позволили бы установить, были ли подпоры в портиках каменные, или деревянные. Ближние укрепления, замыкающие форт с запада, в эти времена были разобраны. На их месте напротив дома с двором построено здание, в котором до сих пор исследовано всего лишь угловое помещение с предполагаемым гипокаустическим подвалом (Рис. 6:7; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2013: 128-129, рис. 2:1, 5:1, 8:3, 9:3). В засыпи гипокауста найдено: фрагмент неидентифицированной статуи, выполненной из местного камня (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2013: 128, рис. 14:1), многочисленные фрагменты вторично пережженной глины, которой были оштукатурены стены, а также кирпичи, соединяемые известью, из которых были сделаны подпоры (ргЮе). На вторично пережженной глиняной штукатурке удалось найти четыре написанные от руки греческие буквы (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, ŁUKASZEWICZ 2015). Кирпичи, найденные в гипокаусте, были размером 23х23х8 см. Физико-химический анализ выявил, что они были выполнены из той же местной глины, из которой делали черепицу с клеймами XI Клавдева легиона (ЬЕ XI СЬ), датированные периодом Северов. Идентификацию провела М. Дашкевич на основании химического анализа техникой WD-XRF (wavelength¬-dispersive X-ray fluorescence) опираясь на базу данных Schneider - Daszkiewicz.. К северу от дома с двором, а также дальше на запад, на месте разобранных укреплений и ворот, по- прежнему существовала улица. Новый коммуникационный путь был, однако, значительно шире, чем в фазе 2. Ширина вместе с портиком (вдоль упомянуто¬го дома) равнялась 8,5 м (Рис. 6:3; KARASIEWICZ- -SZCZYPIORSKI, SAVELA 2014: рис. 4:2). Вероятнее всего, на эту улицу вел главный выход из дома с двором. На противоположной стороне улицы находилось другое здание, от которого до настоящего времени удалось вскрыть лишь один фрагмент стены. На нынешнем этапе исследований нет уверенности является ли этот фрагмент стилобатом противоположного портика или внешней стеной дома. Интерпретация Собранные данные позволяют предполагать, что здание с двором фазы 3 - это пример дома с перистилем. В римских фортах здания с таким планом явля¬лись квартирой командующего гарнизоном (praetorium). Если говорить о предназначении этого здания в фазе 2, то есть еще определенные сомнения, однако, перестройка, осуществлённая в фазе 3, значительно улучшила стандарты объекта. Дом увеличен за счет соседней улицы. Благодаря этому возник, между прочим, больший двор, а также большое помещение в южном крыле. Ряд таких подробностей, как установка во дворе постамента (по-видимому, под какую-то скульптуру?), окраска стен в помещениях не только в белый, но также и в красный цвет, а также укрытие клада монет, свидетельствуют о высоком статусе владельца. Такая интерпретация дает новые аргументы в дискуссии на тему предназначения соседнего здания с гипокаустическим подвалом. Расположение около Претория уменьшает правдоподобность хозяйственной функции (KLENINA 2015: 362, рис. 6). Вполне возможно, что около Претория могли выстроить баню командующего гарнизоном. Между прочим, такой пример известен в форте Виндоланда (Vercovicium), который находится в Британии на стене Адриана (BOSANQUET 1904: 239; RUSHWORTH 2009: 6, 271, puc. 1.4 - Building XI). Основание предполагаемой бани одно-временно с перестройкой соседнего дома с перистилем, по-видимому, подтверждает, что целый блок построек возник на нужды офицера трибунского ранга - вероятно, командующего римскими войсками в Таврике. Предлагаемая интерпретация функции дома с перистилем открывает новые возможности в сфере реконструкции плана форта в Балаклаве в последней фазе его существования. Из Претория выходили к портику при via principalis (улица к северу от дома). Сворачивая влево, доходили до porta principalis sinistra. При такой застройке можно допустить, что к востоку от Претория ожидают на свое открытие остатки штабного здания (principia). Дальше на восток должна находиться porta principalis dextra. Если бы мы оставили форт, уходя именно через эти ворота, то по левой стороне дороги остался бы храм Юпитера Долихена (Рис. 1:4, 17:5). Немного раньше, справа, находились, по-видимому, термы (Рис. 1:8, 17:6). Стоит в этом месте отметить, что направление via principalis и ориентация святилища Юпитера за стенами позволяют допускать, что дорога перед храмом создавала с упомянутой улицей в форте прямую линию. Porta praetoria выходила бы зато в направлении Балаклавской долины, то есть в сторону пограничной зоны и видимой вдали Сапун-горы, на которой находились римские сторожевые башни (Рис. 11:2-4, 12-15). Во время археологических раскопок удалось наблюдать, что в фазе 2 оборонительная стена была заложена параллельно к зданию Претория на противоположной стороне улицы (via sagularis). Хотя это наблюдение было проведено на относительно коротком отрезке укреплении, однако, можно допустить, что форт в Балаклаве имел регулярный план. Принимая во внимание другие известные места расположения римских гарнизонов в Скифии и Таврике, это был бы первый пример сооружения форта прямоугольного в плане (вероятно на плане „карты к игре”). В других местах, даже занимая необжитую территорию, Римляне строили нерегулярные укрепления, наилучшим примером которых является форт на мысе Ай-Тодор (NOVICENKOV, NOVICENKOVA 2002). Прежние исследования и измерения позволяют установить, что крепость в Кадыковке размещено на холме, в месте слияния двух потоков (Рис. 9, 16:Ь). Поселение около форта (исш) находилось, вероятнее всего, к востоку от укреплений, вокруг святилища Юпитера Долихена (Рис. 1:4, 17:5). Возможно, вблизи также были расположены термы (Рис. 1:8, 17:6), а дальше на восток, на холме - кладбище, на котором хоронили римских солдат (Рис. 1:2, 17:7). Еще дальше находилось большое поселение (Рис. 1:7), по соседству с местом добычи глины (Рис. 1:9). На территории поселения (исш) дорогу, ведущую на восток, пересекала другая, которая вела из Херсонеса к порту в Бала-клавской бухте (Рис. 10, 11:1). Прежде всего, эту дорогу и доступ к порту охранял римский гарнизон. Этим путем вероятно осуществлялось снабжение, как из Херсонеса, так и со стороны ближней бухты. Решающую роль в выборе места для форта, в первую очередь сыграли соседство коммуникационного пути и доступность воды (сравн. SARNOVSKI, KOVALEVSKAA 2004: 47). Место было очень хорошо выбрано, потому что размещались в нем все последующие римские контингенты, которые располагались, в этой части Тавриды. Опираясь на результаты прежних исследований, мы можем с уверенностью говорить, что гарнизон, присланный при Септимие Севере (фаза 3) занимал территорию после vexillatio exercitus Moesiae inferioris (VEMI) времен Антонина Пия и его наследников (фаза 2). Мы можем быть также почти уверены, что этот отряд, в свою очередь, строил собственную базу, нивелируя остатки лагеря, вероятно, еще со времен Траяна (фаза 1). Однако, был ли этот гарнизон с начала II в. первым римским войском, которое временно располагалось в Балаклаве? Непосредственно под слоем золы (определенной как следы „доримской” фазы) находятся остатки рва в виде буквы „V” (Рис. 3:3). Стоит обратить внимание, что это типичная форма рвов, входящих в состав римских фортификаций (SARNOWSKI, SAVELJA, KARASIEWICZ- -SZCZYPIORSKI 2002: 169, рис. 3, 8, 10, 14; 2009: 60, рис. 3, 8). Среди железных фибул, датирующих упомянутые наслоения, одна является примером типа, распространенного в римских отрядах, которые в I в. н.э. побывали в дунайских провинциях Империи (NOWAKOWSKI 2015: 382). Вероятно, гарнизон, который строил первые каменные здания (фаза 1), поселили на раньше обжитом месте. Возможно, было выбрано место на котором в I в. находился римский полевой лагерь? Надеемся, что по-следующие археологические раскопки в Балаклаве при¬близят нас к ответу на этот вопрос. Выводы Подводя итоги, следует, прежде всего подчеркнуть, что римский форт в Балаклаве-Кадыковке был, вероятнее всего, единственным регулярным (прямоугольным?) укреплением в Северном Причерноморье, следовательно вне нижнедунайской границы Империи. Благодаря археологическим раскопкам подтверждено существование Претория, а также увеличение форта в начале III в., это представляет важный аргумент для подтверждения гипотезы о значительном увеличении римского военного присутствия в Крыму при Септимии Севере. Открытие Претория указывает также на то, что, по крайней мере, периодически командование римских войск в Скифии и Таврике находилось именно в Балаклаве. Принимая во внимание положение вблизи наилучшего естественного порта в Крыму и связь с наблюдательными башнями в пограничной зоне хоры Херсонеса, эта версия кажется вполне обоснованной.
PL
W Bałakławie, w dzielnicy Kadykovka, w XX w. dokonano szeregu znalezisk, których współwystępowanie mogło wskazywać, że gdzieś w pobliżu w starożytności stacjonował rzymski garnizon. Wśród zabytków pozyskanych przypadkowo należy wymienić przede wszystkim fragment greckiej inskrypcji wzmiankującej trybuna L. Arriusza Alkibiadesa (SARNOWSKI, SAVELJA 2000: 31; SAVELJA 2000: 187-189) oraz nagrobek rzymskiego kawalerzysty Juliusza Valesa z oddziału o nazwie ala Atectorigiana (Ryc. 1:2; ZUBAR, ANTONOVA, SAVELA 1991; SARNOWSKI, SAVELJA 2000: 31; SAVELJA, SARNOWSKI 2000: 191-196). W 1992 podczas wykopalisk ratowniczych na miejscu budowy placu targowego odsłonięto część budynku oznaczanego roboczo literą „A” lub numerem 1 (Ryc. 1:3). Pierwsze systematyczne badania w Bałakławie-Kadykovce prowadziła w latach 1997-1999 wspólna polsko -ukraińska ekspedycja kierowana przez T. Sarnowskiego z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz o.A. Savelję z Muzeum „Chersonez Taurydzki” w Sewastopolu. odkryto wówczas świątynię Jowisza Dolicheńskiego (Ryc. 1:4). Podczas wykopalisk pozyskano m.in. inskrypcje łacińskie, detale architektoniczne, fragmenty posągów i dekoracji rzeźbiarskiej. Na tej podstawie możliwe było stwierdzenie, że przybytek zbudowali żołnierze rzymscy. Powstała także rekonstrukcja budowli oraz jej wnętrza (SARNOWSKI, SAVELJA 2000). Licznie znajdowane stemplowane dachówki pozwoliły na dopracowanie chronologii i periodyzacji obecności różnych kontyngentów rzymskich w Taurydzie (SARNOWSKI 2006d). Wspomniany budynek „A” oraz świątynia funkcjonowały w 2. połowie II w. - 1. połowie III w. Badania budynku „A” podjęto na nowo w latach 2009-2013 (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2011; 2012; 2013; 2014). Ze strony Uniwersytetu Warszawskiego wykopaliskami kierował autor niniejszego tekstu. Podczas prac terenowych odsłonięto m.in. pozostałości kilku budowli. Analiza tych reliktów umożliwiła wyróżnienie faz ich użytkowania oraz określenie ram chronologicznych każdej z nich. Okres hellenistyczny Podczas wykopalisk nie natrafiono na ślady osadnictwa, które można by datować na okres hellenistyczny. W warstwach niwelacyjnych okresu rzymskiego oraz w wy- pełniskach nowożytnych jam zdarzają się jednak pojedyncze starsze artefakty. Za przykład może posłużyć główka kobieca z terakoty znaleziona w jednej z jam stanowiących pozostałość osady tatarskiej (Ryc. 2; KARASIEWICZ- -SZCZYPIORSKI, SAVELA 2012: ryc. 7), która istniała w tym miejscu co najmniej od Xiv w. Faza „przedrzymska” Nazwa jest umowna, odnosi się do kilkucentymetrowej warstwy spalenizny ze śladami węgla drzewnego oraz przepalonej gliny (polepy). Warstwa jest uchwytna niemal wszędzie na badanym terenie (KARASIEWICZ- -SZCZYPIORSKI, SAVELA 2011: 174; 2012: 175, ryc. 2; 2013: 123, ryc. 7:1). Fundamenty budowli kamiennych identyfikowanych jako pozostałości zabudowy fortu rzymskiego przecinają ten poziom zniszczenia w wielu miejscach. Jest to prawdopodobnie ślad krótkotrwałego zamieszkiwania, który dzięki znaleziskom żelaznych fibul typu Aucissa można datować na I w. n.e. (por. TREISTER 1994). Wśród zapinek jedna jest przykładem typu rozpowszechnionego w oddziałach rzymskich stacjonujących w I w. n.e. w prowincjach naddunajskich (NOWAKOWSKI 2015: 382). Sezon 2013 przyniósł dodatkowe interesujące odkrycie - poniżej warstwy spalenizny udało się odsłonić fragment rowu o przekroju zbliżonym do litery „V” (Ryc. 3:3). Faza 1 - „trajańska” (Ryc. 4) Także w tym wypadku nazwa jest umowna i wskazuje jedynie na prawdopodobne datowanie. Chodzi o źle zachowane relikty architektoniczne poprzecinane fundamentami późniejszych budowli kamiennych. Uchwycone ślady fazy 1 to przede wszystkim fragment kanału i dno zbiornika (studzienki rewizyjnej?). Obie struktury są wykonane z drobnego łamanego kamienia, uszczelnionego zaprawą wapienną z domieszką miału ceramicznego (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2012: 174, ryc. 1: 6,7, 3-5). Do omawianej fazy zaliczono także fragmenty murów (ścian pomieszczeń?), które są ułożone pod kątem do późniejszych zabudowań (Ryc. 4:3,4; KARASIEWICZ -SZCZYPIORSKI, SAVELA 2012: 174, ryc.1:5). Ze względu na zastosowaną technikę murarską wszystkie wspomniane relikty są wiązane z aktywnością budowlaną wojska rzymskiego, zaś datowanie późniejszych faz nie budzi wątpliwości. Na tej podstawie oraz w powiązaniu z ogólną chronologią i periodyzacją obecności Rzymian w Taurydzie omawiane pozostałości mogą być datowane na pierwsze dziesięciolecia II w. Znaleziska, które najprawdopodobniej można wiązać z obecnością garnizonów rzymskich w tym samym okresie, były wcześniej rejestrowane w Chersonezie (BORISOVA 1964: 48; ANTONOVA 1994: 31; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI 2001: 62-63; ANTONOVA, ZUBAR’ 2003: 43; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI 2015: 21-55) oraz na przylądku Aj-Todor koło Jałty (ROSTOVCEV” 1911: 11-12; IOSPE I2 674; BLAVATSKIJ 1951: 288; ORLOV 1978: 366; 1982: 298-299; SARNOWSKI 1988: 141, tab. 10; ZUBAR’ 2000: 192; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI 2015: 83-110). 76 THE ROMAN FORT IN BALAKLAVA AND ITS SURROUNDINGS Faza 2 (Ryc. 5) Faza ta jest datowana na okres rządów Antoninusa Piusa. W tym czasie powstaje budynek „A”, a także poblis¬kie Dolichenum. Wzniesione wówczas budowle były nadal użytkowane za panowania kolejnych władców z dynastii Antoninów. W omawianym okresie na badanym obszarze wybudowano dom o wymiarach ok. 18,8x21,6 m z nie¬wielkim dziedzińcem, do którego od południa, wschodu i zachodu przylegały pomieszczenia. W świetle dotychcza¬sowych badań nie jest jasne, czy w tej fazie dodatkowe pomieszczenia dobudowano także od północy. Wiadomo natomiast, że od północy, południa i zachodu z domem sąsiadowały ulice. Prawdopodobnie wzdłuż pierwszej i dru¬giej z wymienionych arterii biegły portyki wsparte na drew¬nianych słupach. Dołek po takim słupie znaleziono na południe od omawianej budowli (Ryc. 5:5). Na ulicy od strony zachodniej nie natrafiono na analogiczne ślady. Po przeciwnej stronie wspomnianej arterii biegł mur obronny fortu, pogrubiony wtórnie od wewnątrz. Pogrubienie, na odkrytym odcinku umocnień, prawdopo¬dobnie stanowi ślad wejścia na koronę muru (ascensus). Mur miał szerokość 1,3—1,4 m, szerokość pogrubienia także wynosiła 1,3-1,4 m (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2012: 177, ryc.1:1,2; 2013: 124-125, ryc. 1:1, 5:3,4). Pod względem techniki budowlanej konstrukcja przypomina takie samo rozwiązanie zastosowane na pobliskim posterunku rzymskim na wzgórzu Kazackaja (SARNOWSKI, SAVELJA, KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI 2002; 2009: 60-61). Na zewnątrz muru biegł rów, który został odkryty w jednym z sondaży (KARASIEWICZ-SZCZYPIOR- SKI, SAVELA 2013: 125, ryc. 6:12). Na północ od domu z dziedzińcem udało się uchwycić pozostałości ulicy, która powinna przecinać wspomnianą linię umocnień (KARASIEWICZ-SZCZYPIOR¬SKI, SAVELA 2013: 125, ryc. 1:3, 3:4, 10:3). W miejscu spo¬dziewanej bramy teren był bardzo zniszczony przez nowo¬żytne wkopy. Na podstawie negatywów po fundamentach oraz fragmentarycznie zachowanych fundamentów można przypuszczać, że bramę flankowały dwie prostokątne baszty (o wymiarach zewnętrznych około 5,5x3,5 m). Dobudowano je od wewnątrz do muru obronnego (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2013: 125, ryc. 3:5, 6,11,12, 10:1,2). Zachowane relikty pozwalają domyślać się, że brama była jednoprzelotowa, a szerokość wrót mogła być równa szerokości ulicy i wynosić 2,6 m (KARASIEWICZ- -SZCZYPIORSKI, SAVELA 2013: 125, ryc.1:3). Faza 3 (Ryc. 6) Powstanie budowli zaliczanych do tej fazy jest wią¬zane z odbudową (remontem?) świątyni Jowisza i odnoszo¬ne do okresu rządów Septymiusza Sewera (por. KARASIE-WICZ-SZCZYPIORSKI, ZAWADZKA-PAWLEWSKA 2014: 119). Kres zabudowań fortu i pobliskiego Dolichenum datuje skarb denarów znaleziony w jednej ze ścian omawianego domu z dziedzińcem. Najmłodsze monety to emisje ostat¬nich przedstawicieli dynastii Sewerów (FILIPPENKO, ALEKSEENKO 2000). W tej ostatniej fazie badany dom i sąsiednie obiekty przebudowano. Usunięto znaczną część ścian pomieszczeń wokół dziedzińca. Całkowicie rozebra¬no skrzydło zachodnie, które przesunięto nieco na zachód, zajmując część ulicy biegnącej wzdłuż umocnień. W tym miejscu powstał rząd nowych pomieszczeń niemal iden¬tycznych jak poprzednie. W wyniku przebudowy powięk¬szył się dziedziniec, a w skrzydle południowym (głównym) powstało pomieszczenie znacznie większe od pozostałych (7,2x7,2 m). Poziom użytkowy w domu podniesiono o 0,5-0,7 m. Wskazują na to zarówno uchwycone ślady podłóg, jak i podwyższone progi w otworach drzwiowych (Ryc. 7:2,4; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2013: 128, ryc. 4:2, 12:2). Dziedziniec, dzięki przesunięciu skrzy¬dła zachodniego, został powiększony. Prawdopodobnie część fundamentu pomieszczeń z poprzedniej fazy po¬służyła jako stylobat jednego z portyków (Ryc. 6:6; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2013: ryc. 2:2, 4:2, 7:2, 12:1, 13:1). Przez dziedziniec przeprowadzono płytki kanał wykonany z kamienia bez zaprawy (Ryc. 6:1; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2013: ryc. 13:4; 2014: ryc. 3:1). Najprawdopodobniej służył on do odpro¬wadzania wód opadowych. Powierzchnię użytkową utwar¬dzono warstwą drobnych kamieni, a w centralnej części dziedzińca umieszczono postument, którego ślad odciśnię¬ty w zaprawie wapiennej udało się zarejestrować (Ryc. 6:2; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2014: ryc. 3:4). Nie była to konstrukcja przenosząca duże obciążenie, ponieważ pod warstwą zaprawy i bruku nie natrafiono na fundament. Ślady przebudowy i późniejszych remontów udało się też zaobserwować w skrzydle wschodnim. Jedna z nowych ścian działowych zablokowała wyjście prowadzące wcze¬śniej na dziedziniec (Ryc. 6:4; KARASIEWICZ-SZCZYPIOR- SKI, SAVELA 2014: ryc. 5:2). Wnętrze powstałe po tym podziale wyłożono dachówkami ceramicznymi, otynkowa¬no zaprawą wapienną i pomalowano na czerwono (Ryc. 8:1). W fazie 3 na południe i północ od domu powstały portyki wsparte na kamiennych stylobatach (Ryc. 6:3,8; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2013: 129, ryc. 2:3, 3:7,9,10; 2014: ryc. 4:2). Brak jest śladów, które pozwoliły¬by ustalić, czy podpory w portykach były kamienne, czy drewniane. Pobliskie umocnienia zamykające fort od zacho¬du rozebrano. Na ich miejscu naprzeciwko domu z dzie¬dzińcem wzniesiono budowlę, z której dotychczas przebada¬no jedynie narożne pomieszczenie z domniemaną piwnicą hypokaustyczną (Ryc. 6:7; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2013: 128-129, ryc. 2:1, 5:1, 8:3, 9:3). Z zasypiska hypocaustum wydobyto: fragment niezidentyfikowanej rzeźby wykonanej z lokalnego kamienia (KARASIEWICZ- -SZCZYPIORSKI, SAVELA 2013: 128, ryc. 14:1), liczne frag¬menty wtórnie przepalonej gliny, którą tynkowano ściany, oraz cegły łączone zaprawą wapienną, z których wykonane były podpory (pilae). Na wtórnie wypalonym glinianym tynku udało się zidentyfikować cztery odręcznie napisane greckie litery (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, ŁUKASZEWICZ 2015). Cegły wydobyte z hypocaustum miały wymiary 23x23x8 cm. Analiza fizykochemiczna gliny użytej do ich produkcji wykazała, że wykonano je z tego samego lokalnego surowca, z którego wytwarzano dachówki sygnowane stemplem legionu XI Klaudiuszowego (LE XI CL), datowane na okres Sewerów. Identyfikacji dokonała M. Daszkiewicz, na podstawie analiz chemicznych z zastosowaniem techniki fluorescencyjnej spektometrii rentgenowskiej z dyspersją długości fal (wavelength-dispersive X-ray fluorescence - WD-XRF) oraz w oparciu o porównanie z bazą danych Schneider - Daszkiewicz. Na północ od domu z dziedzińcem oraz dalej na zachód, na miejscu rozebranych umocnień i bramy, nadal istniała ulica. Nowy szlak komunikacyjny był jednak znacznie szerszy niż w fazie 2. Szerokość wraz z portykiem (biegnącym wzdłuż wspomnianego domu) wynosiła 8,5 m (Ryc. 6:3; KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI, SAVELA 2014: ryc. 4:2). Najprawdopodobniej na tę ulice prowadziło główne wyjście z domu z dziedzińcem. Po przeciwnej stronie ulicy znajdował się inny budynek, z którego udało się dotychczas odsłonić jeden fragment muru. Na obecnym etapie badań nie ma pewności, czy jest to stylobat przeciwległego porty¬ku, czy zewnętrzna ściana domu. Interpretacja Zgromadzone dane pozwalają uznać budynek z dziedzińcem z fazy 3 za przykład domu perystylowego. W fortach rzymskich budowle na takim planie były mieszkaniem dowódcy garnizonu (praetorium). Jeśli co do przeznaczenia tej samej budowli w fazie 2 można mieć jeszcze pewne wątpliwości, to rozbudowa przeprowadzona w kolejnej fazie wyraźnie służyła podniesieniu standardu obiektu. Dom powiększono kosztem sąsiedniej ulicy. Dzięki temu powstał m.in. większy dziedziniec oraz duże pomieszczenie w skrzydle południowym. Szereg szczegółów, takich jak ustawienie na dziedzińcu postumentu (być może pod jakiś posąg?), malowanie ścian w pomieszczeniach nie tylko na biało, ale również na czerwono, a także ukrycie skarbu monet, świadczy o wysokim statusie właściciela. Taka interpretacja dostarcza nowych argumentów w dyskusji na temat przeznaczenia sąsiedniej budowli z piwnicą hypokaustyczną. Położenie obok Praetorium zmniejsza prawdopodobieństwo funkcji gospodarczej (KLENINA 2015: 362, ryc. 6). Warto zauważyć, że obok Praetorium mogły zostać wzniesione termy dla dowódcy garnizonu. Takie rozwiązanie jest znane m.in. z położone¬go w Brytanii na Murze Hadriana fortu Housesteads (Vercovicium) (BOSANQUET 1904: 239; RUSHWORTH 2009: 6, 271, ryc. 1.4 - Building XI). Budowa domniemanych term jednocześnie z rozbudową sąsiedniego domu perystylowego zdaje się potwierdzać, że całe założenie powstawało na potrzeby oficera rangi trybuńskiej - prawdopodobnie dowódcy wojsk rzymskich stacjonujących na Krymie. Proponowana interpretacja funkcji domu z pery stylem otwiera nowe możliwości w zakresie rekonstrukcji planu fortu w Bałakławie w ostatniej fazie jego istnienia. Z Praetorium wychodziło się do portyku przy via principalis (ulica na północ od domu). Skręcając w lewo dochodziło się do porta principalis sinistra. Przy takim założeniu można przypuszczać, że na wschód od Praetorium czekają na odkrycie relikty budynku komendantury (principia). Jeszcze dalej na wschód powinna się znajdować porta principalis dextra. Jeśli opuścilibyśmy fort właśnie tą bramą, to po lewej stronie drogi miniemy świątynię Jowisza. Nieco wcześniej po prawo znajdowały się być może termy. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że przebieg via principalis i orientacja świątyni Jowisza za murami pozwalają przypuszczać, że droga przed świątynią tworzyła ze wspomnianą ulicą w forcie linię prostą, porta praetoria wychodziłaby natomiast w kierunku Doliny Bałakławskiej, czyli w stronę pogranicza i widocznej w oddali Sapun-gory, na której znajdowały się rzymskie wieże strażnicze (Ryc. 11:2-4, 12-15). Podczas wykopalisk udało się zaobserwować, że w fazie 2 umocnienia biegły równolegle do zabudowań po przeciwnej stronie ulicy (via sagularis). Jakkolwiek obserwacja ta została przeprowadzona na stosunkowo krótkim odcinku, można przypuszczać, że fort w Bałakławie miał regularny plan. Biorąc pod uwagę inne znane miejsca stacjonowania rzymskich garnizonów w Scytii i Taurydzie, byłby to pierwszy przykład budowy fortu na planie prostokąta (prawdopodobnie na planie „karty do gry”). W innych miejscach, nawet zajmując niezagospodarowany teren, wznoszono umocnienia o nieregularnym przebiegu, czego najlepszym przykładem jest fort na przylądku Aj-Todor (NOVICENKOV, NOVICENKOVA 2002). Dotychczasowe badania i pomiary pozwalają ustalić, że kasztel w Kadykovce usytuowano na pagórku, w widłach dwóch strumieni (Ryc. 9, 16). Osada przyobozowa (vicus) znajdowała się najprawdopodobniej na wschód od fortu, wokół świątyni Jowisza Dolicheńskiego (Ryc. 1:4, 17:5). W pobliżu położone były też być może termy (Ryc. 1:8, 17:6), a dalej na wschód, na wzniesieniu - cmentarz, na którym grzebano rzymskich żołnierzy (Ryc. 1:2, 17:7). Jeszcze dalej znajdowała się duża osada (Ryc. 1:7) sąsiadująca z miejscem wydobycia gliny (Ryc. 1:9). Na terenie vicus drogę wiodącą na wschód przecinała druga, prowadząca z Chersonezu do portu w Zatoce Bałakławskiej (Ryc. 10, 11:1). Rzymski garnizon strzegł przede wszystkim tej drogi i dostępu do portu. Tym traktem dopływało zaopatrzenie, prawdopodobnie zarówno z Chersonezu, jak i od strony pobliskiej zatoki. O lokalizacji fortu zdecydowały więc w pierwszej kolejności sąsiedztwo szlaku komunikacyjnego i dostępność wody. Miejsce było bardzo dobrze dobrane, gdyż rozmieszczano w nim wszystkie kolejne rzymskie kontyngenty stacjonujące w tej części Taurydy. W oparciu o wyniki dotychczasowych badań możemy być pewni, że garnizon przysłany za panowania Septymiusza Sewera (faza 3) zaj¬mował teren po vexillatio exercitus Moesiae inferioris (VEMI) z okresu Antoninusa Piusa i jego następców (faza 2). Możemy być też niemal pewni, że z kolei ten oddział budował swoją bazę niwelując ślady stacjonowania wojsk przysłanych wcześniej, zapewne jeszcze za panowania Trajana (faza 1). Czy jednak ten garnizon z początków II w. był pierwszym rzymskim kontyngentem stacjonującym w Bałakławie ? Bezpośrednio pod warstwą spalenizny (określonej jako ślad fazy „przedrzymskiej”) znajdują się pozostałości rowu w kształcie litery „v” (Ryc. 3:3). Warto zwrócić uwagę, że to kształt typowy dla fos i rowów wchodzących w skład rzymskich fortyfikacji (SARNOWSKI, SAVELJA, KARASIEWIcz- -SZCZYPIORSKI 2002: 169, ryc. 3, 8, 10, 14; 2009: 60, ryc. 3, 8). Wśród żelaznych zapinek datujących wspomniane nawarstwienia jedna jest przykładem typu rozpowszechnionego w oddziałach rzymskich stacjonujących w I w. n.e. w prowincjach naddunajskich (NOWAKOWSKI 2015: 382). Może zatem już garnizon wznoszący pierwsze budowle murowane (faza 1) nie budował fortu na surowym korzeniu? Może wybrano miejsce dawnego rzymskiego obozu polowego z I w.? Miejmy nadzieję, że przyszłe wykopaliska w bałakławie zbliżą nas do odpowiedzi na to pytanie. Zakończenie Podsumowując powyższe rozważania należy przede wszystkim podkreślić, że fort rzymski w bałakławie-Kadykovce był najprawdopodobniej jedynym regularnym kasztelem wzniesionym na północnych wybrzeżach Morza Czarnego, a więc poza dolnodunajską granicą Imperium. Potwierdzone wykopaliskowo istnienie Praetorium oraz powiększenie fortu u progu III w. stanowi ważny argument na rzecz hipotezy o znaczącym wzmocnieniu rzymskiej obecności wojskowej na Krymie za panowania Septymiusza Sewera. Odkrycie Praetorium wskazuje również, że przynajmniej okresowo dowództwo wojsk rzymskich w Scytii i Taurydzie znajdowało się właśnie w bałakławie. biorąc pod uwagę położenie w pobliżu najlepszego naturalnego portu na Krymie i powiązanie z wieżami obserwacyjnymi na pograniczu terytorium wiejskiego Chersonezu, wydaje się to całkowicie uzasadnione.

Journal

Year

Pages

53-79

Physical description

References

  • ANTONOVA I.A., 1994 Raskopki v citadeli Hersonesa, (in:) V.A. Kutajsov (ed.), Arheologiceskie issledovania v Krymu. 1993 god, Simferopol’, 25-33.
  • ANTONOVA I.A., ZUBAR’ V.M., 2003 Nekotorye itogi arheologiceskih issledovanij rimskoj citadeli Hersonesa, “Hersonesskij Sbornik” XII, 31-68.
  • BLAVATSKIJ V.D., 1951 Haraks, “Materiały i issledovania po arheologii SSSR” 19, 251-289.
  • BORISOVA VV., 1964 Raskopki v Citadeli v 1958-1959, “Soobsenia Hersonesskogo muzea” III, 45-54.
  • BOSANQUET R.C., 1904 Excavations on the Line of the Roman Wall in Northumberland, The Roman Camp at Housesteads, “Archaeologia Aeliana” 25, 193-300.
  • DASZKIEWICZ M., SCHNEIDER G., 2014, Analysis of Chemical Composition of Ancient Ceramics, “Novensia” 25, 199-206.
  • DUBOIS DE MONTPEREUX F., 1843 Voyage autour du Caucase, chez Tcherkesses et les Abkhases, en Colchide, en Georgie, en Armenie et en Crimee, vol. vi, Paris.
  • FILIPPENKO A.A., ALEKSEENKO N.A., 2000, Der romischeMiinzschatzfund von Balaklava, (in:) SARNOWSKI, SAVELJA2000, 167-175, pls. 12-15.
  • GAWROŃSKI R.A., KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., 2015, The Early Empire Roman Cavalry in the Defense of Tauric Chersonesus, (in:) A. Tomas (ed.), Adfines Imperii Romanii. Studia Thaddaeo Sarnowski septuagenario ab amicis, collegis discipulisque dedicata, varsaviae, 325-340.
  • GAWROŃSKI R.A., KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., MODZELEWSKI S., 2014, The Early Empire Military Assemblages from Crimean Peninsula as Traces of Activity of the Roman Army, “Archeologia” (Warsaw) LXII-LXIII (2011-2012), 45-60.
  • KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., 2001, Cytadela Chersonezu Taurydzkiego w okresie rzymskim. Próba rozwarstwienia chronologicznego i rekonstrukcji planu zabudowy, “Światowit” III (XLiv)/A, 59-75.
  • KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., 2012 Roman Military Sentry Posts in Crimea. New Discoveries?, “Światowit” vil (XLviII)/A (2006-2008), 93-99, pls. 124-129.
  • KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., 2014, The Roman Army and the Walls of Chersonesos, “Światowit” XI (LII)/A (2013), 87-112.
  • KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., 2015, Forty i posterunki rzymskie w Scytii i Taurydzie w okresie pryncypatu, Światowit Supplement Series A: Antiquity Xv, Warszawa.
  • KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., ŁUKASZEWICZ A., 2015, Language in the Private Life of Roman Soldiers in Taurida, (in:) A. Tomas (ed.), Adfines Imperii Romanii. Studia Thaddaeo Sarnowski septuagenario ab amicis, collegis discipulisque dedicata, varsaviae, 405-413.
  • KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., SAVELA o.A., 2011 In the Heart of a Roman Fort in Crimea. Excavations in Balaklava (Sevastopol, Ukraine). Season 2009-2010, “Światowit” VIII (XLIX)/A (2009-2010), 173-175, pls. 188, 189.
  • KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., SAVELA o.A., 201, Excavations in Balaklava (Sevastopol, Ukraine) - Season 2011. Discovery of Fortifications of a Roman Fort, “Światowit” IX (L)/A (2011), 173-182.
  • KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., SAVELA o.A., 2013, Balaklava (Sevastopol, Ukraine) - Season 2012. Some Remarks on the Chronology and Spatial Layout of the Roman Fort, “Światowit” X (LI)/A (2012), 123-138.
  • KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., SAVELA o.A., 2014, Excavations in Balaklava (Sevastopol, Ukraine) - Season 2013. Discovery of Praetorium, “Światowit” XI (LII)/A (2013), 162-172.
  • KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., ZAWADZKA-PAWLEWSKA U., 2014, Defensive Walls of Chersonesos Taurica. An Analysis of Destruction and Reconstruction Traces, “Światowit” XI (LII)/A (2013), 113-131.
  • KLENINA E., 2015, Ceramic Production of Tauric Chersonesos in the Roman Period, (in:) A. Tomas (ed.), Ad fines Imperii Romani. Studia Thaddaeo Sarnowski septuagenario ab amicis, collegis, discipulisque dedicata, Varsaviae, 359-373.
  • NoVICENKoV V.I., NOVICENKOVA N.G., 2002 O niznej oboronitel’noj stene rimskoj kreposti Haraks, “Materiały po Arheologii, Istorii i Etnografii Tavrii” IX, 27-35.
  • NOWAKOWSKI W., 2015 Fibulae from Balaklava-Kadykovka on Crimea (Ukraine). Season 2010, (in:) A. Tomas (ed.), Adfines Imperii Romanii. Studia Thaddaeo Sarnowski septuagenario ab amicis, collegis discipulisque dedicata, Varsaviae, 381-389.
  • ORLOV K.K., 1978 Issledovania Haraksa, Ao za 1977 g., 366-367.
  • ORLOV K.K., 1982 Raskopki term Haraksa, Ao za 1981 g., 289-299.
  • ROSTOVCEV” M.I., 1911 Svatililefrakijskih’’ bogov”i nadpisi beneficiariev” v”Aj-Todore, IAK 40, 1-42.
  • RUSHWORTH A., 2009 Housesteads Roman Fort - The Grandest Station. Excavation and Survey at Housesteads, 1954-95, by Charles Daniels, John Gillam, James Crow and others, Volume 1: Structural Report and Discussion, Swindon.
  • SARNOWSKI T., 1988 Wojsko rzymskie w Mezji Dolnej i na północnym wybrzeżu Morza Czarnego, „Novaensia” 3, 13-219.
  • SARNOWSKI T., 2006a The Phantom Squadron of the Ravennate Fleet on the Black Sea in the 1st Century AD, “Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik” 157, 256-260.
  • SARNOWSKI T., 2006b Ti. Plautius Silvanus, Chersonesus Taurica and classis Moesica, “Dacia” L, 85-92.
  • SARNOWSKI T., 2006c Plavtij Silvan i eskadra-prizrak na Cernom more v I v. n.e., “Vestnik Drevnej Istorii“ 1 (225), 117-131.
  • SARNOWSKI T., 2006d Romische Militdrziegel von der siidwestlichen Krim. Probleme der Produktionstdtigkeit und Produktionsorte, “Archeologia” (Warsaw) LVI (2005), 91-101.
  • SARNOVSKI T., KOVALEVSKAA L.A., 2004 O zalite herssoneskogo gosudarstva souznym Rimskim voennym kontingentom, “Rossijskaa Arheologia” II, 40-50.
  • SARNOWSKI T., SAVELJA O.JA., 2000, Balaklava. Romische Militdrstation und Heiligtum des Iupiter Dolichenus, Warschau.
  • SARNOWSKI T., SAVELJA O.JA., KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., 2002, Extra fines Imperii. Rzymski posterunek wojskowy w okolicach Sewastopola na Krymie, “Światowit” IV (XLV)/A, 167-172, pls. 69-76.
  • SARNOWSKI T., SAVELJA O.JA., KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., 2009 Roman Military Sentry Posts in the Border Zone of Crimean Chersonesos, “Archeologia” (Warsaw) LVIII (2007), 57-67.
  • SAVELJA O.JA., 2000 Fragment einergriechischen Inschrift aus Balaklava mitErwdhnungdesL. Arrius Alcibiades, (in:) SARNOWSKI, SAVELJA 2000, 187-189.
  • SAVELJA O .JA., SARNOWSKI T., 2000 Der Grabstein des Iulius Valens aus Balaklava, (in:) SARNOWSKI, SAVELJA 2000, 191-196, pl. 17:3.
  • TREISTER M., 1994 Roman Military Equipment in the Kingdom of Bosporus, (in:) C. von Camap-Bomheim (ed.), Beitrdge zu romischer und barbarischer Bewaffnung in den vier ersten nachchristlichen Jahrhunderten, Akten des 2. internationalen Kolloquiums in Marburg a.d. Lahn, 20. bis 24. Februar 1994, Veroffentlichung des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg. Sonderband 8, Lublin - Marburg, 91-99.
  • ZUBAR V.M., 1988 Pro pohid Plavtia Sil’vana v Krym, “Arheologia” (Kiev) 63, 19-27.
  • ZUBAR’ V.M., 1994 Hersones Tavriceskij i Rimskaa Imperia, Kiev.
  • ZUBAR’ V.M., 1998 Severnyj Pont i Rimskaa Imperia (seredina I v. do n.e. - pervaapolovina VI v.), Kiev.
  • ZUBAR’ V.M., 2000 Rimskaa krepost’Haraks, “Stratum plus” 2000/4: Vrema velikih migracij, 176-200.
  • ZUBAR V.M., ANTONOVA I.A., SAVELA o.A., 1991 Nagrobok rimskogo kavalerysta z okolici Balaklavy, “Arheologia” (Kiev) 1991/3, 102-108.
  • ZUBAR’ V.M., KOSTROMICEVA T.I., 1990 Novyj aureus iz okrestnostej Hersonesa, “Kratkie soobsenia Instituta arheologii Akademii Nauk SSSR” 197, 83-86.

Document Type

Publication order reference

Identifiers

YADDA identifier

bwmeta1.element.desklight-1cbec768-6775-4bde-b86d-cbaf0e8c3283
JavaScript is turned off in your web browser. Turn it on to take full advantage of this site, then refresh the page.