Unia kościelna w eparchii przemysko-samborskiej za czasów biskupa Prokopa Chmielewskiego (1652–1664).

• Authors: Krochmal Jacek

Title variants

EN

The Church Union in the Eparchy of Przemyśl-Sambor at the time of Bishop Prokop Chmielewski (1652–1664)

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Problematyka dotycząca unii kościelnej w eparchii przemysko-samborskiej za czasów biskupa Prokopa Chmielewskiego (1652–1664) jest zaniedbana w historiografii. Brakuje danych pozwalających wskazać te części diecezji, w których byli unici, nieznana jest liczba cerkwi, brakuje informacji o kapłanach unickich zajmujących różne szczeble hierarchii kościelnej. Rządy biskupa Chmielewski przypadają na trudny okres dwuwładzy w eparchii przemysko-samborskiej Kościoła wschodniego. Równoczesne funkcjonowanie biskupów prawosławnego i unickiego sprawiało, że rywalizowali oni o tę samą katedrę, cerkwie i wiernych. Było to spowodowane skomplikowaną sytuacją wewnętrzną Rzeczypospolitej, uwikłanej w wojnę domową z Kozakami, a potem wojnę z Rosją. Agresorzy zwalczali unię kościelną w imię obrony prawosławia, ingerując w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Wpływało to na politykę króla Jana Kazimierza wobec unii i prawosławia. Katedra w Przemyślu była zajmowana przez prawosławnych, dlatego unicki biskup Prokop Chmielewski rezydował w Walawie. Starając się utrzymać namiastkę struktury hierarchicznej, powołał kryłos katedralny. Sprawował jurysdykcję nad dekanatami krośnieńskim, leżajskim, muszyńskim i oleszyckim. Unici najliczniej występowali w dobrach królewskich, szczególnie w starostwie krośnieńskim, a także w zwartych kompleksach dóbr szlacheckich, należących do: Fredrów, Korniakta, Krasickich, Lubomirskich, Sieniawskich i Zamoyskich. Powyższe ustalenia są wynikiem wstępnego rozpoznania stanu posiadania Kościoła unickiego za czasów biskupa Chmielewskiego. Problematyka ta wymaga dalszych szczegółowych badań.

EN

The church union in the Eparchy of Przemyśl-Sambor at the time of Bishop Prokop Chmielewski (1652–1664) is a neglected page of the historiography. There is no evidence to indicate parts of the diocese where Unites lived, as well as, the number of the churches is unknown, there is also no information about the Uniate priests involved in various levels of the hierarchy. The reign of bishop Chmielewski fall on difficult period of dual power in the eparchy of the Przemyśl-Sambor the Eastern Church. Simultaneous existence of the bishops of the Orthodox and Uniate denomination meant that they competed for the same cathedral, churches and worshippers. This was due to the complicated internal situation of Poland, involved in a civil war with the Cossacks, then in the war with Russia. The aggressors fought the church union in the name of the Eastern Orthodox Church, interfering in the internal affairs of Poland. This influenced the policy of King Jan Kazimierz towards the Church Union and the Orthodox Church. As the cathedral in Przemyśl was occupied by the Orthodox, the Uniate bishop Prokop Chmielewski resided in Walawa. He tried to maintain a semblance of hierarchical structure, thus, he called cathedral kryłos. He exercised jurisdiction over decanate of Krosno, Leżajsk, Muszyna and Oleszyce. Unites were the most represented in the royal estates, particularly in the district of Krosno, as well as, in the noble goods belonging to the Families of Fredro, Korniakta, Krasicki, Lubomirski, Sieniawski and Zamoyski. These are initial findings on the Uniate Church in the days of bishop Chmielewski. This matter requires further detailed research.

Keywords

PL

Prokop Chmielewski; unia kościelna; diecezja przemyska (greckokatolicka)

• Publisher: Archiwum Główne Akt Dawnych i Wydawnictwo DiG
• Journal: Miscellanea Historico-Archivistica
• Year: 2015
• Issue: 22
• Pages: 169-202

Dates

published

2015-12-17

Contributors

author

Krochmal Jacek

• Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa

References

• AGAD, Metryka Koronna, sygn. 189, 192, 195-196, 201-202, 206; Zbiór Aleksandra Czołowskiego, sygn. 231, 619; Zbiór dokumentów papierowych, sygn. 3380, 3745; Zbiór dokumentów pergaminowych, sygn. 7150
• Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie, t. 21, Lwów 1911
• Akta miasta Przemyśla (1356–1389) 1402–1944 (1945–1983), oprac. J. Krochmal, t. 2, Przemyśl 2000
• Archiwum Państwowe w Przemyślu, Archiwum Greckokatolickiego Biskupstwa w Przemyślu, 89D, 96D-97D, 99D-101D, 103D-104D, 106D, 110D-112D, 115D-118D, 143D; ABGK, sygn. 29, 31, 38, 186; ABGK Suplement, sygn. 48-49; Akta miasta Przemyśla, sygn. 587, 840, 1025, 1028
• B[artoszewicz] J., Chmielewski albo Chmielowski (Prokop) [w:] Encyklopedia powszechna [Orgelbranda], t. 5, Warszawa 1861, s. 357–358
• B[artoszewicz] J., Terlecki Antoni [w:] Encyklopedia powszechna, t. 25, s. 193–194
• Bębynek W., Starostwo muszyńskie. Własność biskupstwa krakowskiego, „Przewodnik Naukowy i Literacki”. Dodatek do „Gazety Lwowskiej”, R. 42, 1914
• Bendza M., Prawosławna diecezja przemyska w latach 1596–1681. Studium historyczno-kanoniczne, Warszawa 1982
• Bendza M., Sytuacja wyznaniowa na terenie Klucza Muszyńskiego w XVII wieku, „Rocznik Teologiczny”, R. 22, 1980, z. 1
• Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zakład rękopisów, dz. IV, nr 4228; Biblioteka Kapituły Grecko-Katolickiej w Przemyślu, akc. 2868
• Bieńkowski L., Organizacja Kościoła Wschodniego w Polsce [w:] Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 2, Wieki XVI–XVIII, Kraków 1969
• Budzyński Z., Sieć cerkiewna ziemi przemyskiej w świetle rejestru poborowego z 1651 r., „Prace Historyczno-Archiwalne”, t. 5, 1997
• Budzyński Z., Sieć cerkiewna ziemi przemyskiej w świetle rejestru poborowego z 1658 r., „Rocznik Przemyski”, t. 37, 2001, z. 3, Historia, s. 81–91
• Budzyński Z., Sieć cerkiewna ziemi sanockiej w świetle rejestrów poborowych z 1640 i 1655 r., „Rocznik Przemyski”, t. 34, 1998, z. 4, Historia, s. 49–55
• Ćwikła L., Polityka władz państwowych wobec Kościoła prawosławnego i ludności prawosławnej w Królestwie Polskim, Wielkim Księstwie Litewskim oraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1344-1795, Lublin 2006
• Czapliński W., Lubomirski Stanisław [w:] PSB, t. 18, s. 42–45
• Dzięgielewski J., O tolerancję dla zdominowanych. Polityka wyznaniowa Rzeczypospolitej w latach panowania Władysława IV, Warszawa 1986
• Epistolae metropolitarum Kioviensium catholicorum Raphaelis Korsak, Antonii Sielawa, Gabrielis Kolenda (1637–1674), coll. A. G. Welykyj, t. 2, Romae 1956
• Gierowski J. A., Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648–1763) [w:] Wielka historia Polski, t. 3, Kraków 2003
• Gromnicki T., Przemyskie biskupstwo obrządku wschodniego [w:] Encyklopedja kościelna, wyd. M. Nowodworski, t. 22, Warszawa 1898
• Harasiewicz M., Annales Ecclesiae Ruthenae gratiam et communionem cum s. Sede Romana habentis, ritumque Graeco-Slavicum observantis, cum singulari respectu ad dioeceses ruthenas Leopoliensem, Premisliensem et Chelmensem, Leopoli 1862
• Horn M., Czy w 1629 r. Przemyśl liczył cztery czy sześć tysięcy mieszkańców?, „Rocznik Przemyski”, t. 12, 1968, s. 119–125
• Katalog dokumentów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, cz. 1, Dokumenty z lat 1507–1700, oprac. A. Fastnacht, Wrocław 1953
• Kempa T., Problematyka wyznaniowa w ugodzie hadziackiej [w:] 350-lecie Unii Hadziackiej (1658–2008), red. T. Chynczewska-Hennel, P. Kroll, M. Nagielski, Warszawa 2008, s. 203–222
• Kempa T., Recepcja unii brzeskiej na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego i ziem ruskich Korony do połowy XVII wieku, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo–Wschodniej”, R. 3, 2005
• Kiryk F., Stosunki kościelne [w:] Sanok. Dzieje miasta, red. F. Kiryk, Kraków 1995
• Kowalska H., Krupecki Aleksander Oleksowicz [w:] PSB, t. 15, s. 407
• Krochmal J., Duchowieństwo unickie eparchii przemysko-samborskiej w latach 1596–1609, „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 20, 2013
• Krochmal J., Kapłani uniccy w eparchii przemysko-samborskiej za rządów biskupa Atanazego Krupeckiego (1610–1652), „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 21, 2014
• Krochmal J., Kiryk F., Stosunki wyznaniowe (1375–1500) [w:] Dzieje Przemyśla, t. II (1340–1772), cz. 1, U schyłku średniowiecza, red. F. Kiryk, Przemyśl 2003
• Krochmal J., Unia kościelna w eparchii przemyskiej w latach 1596–1679, „Premislia Christiana”, t. 7, 1997
• Krochmal J., Unia w eparchii przemysko-samborskiej za rządów władyki Atanazego Krupeckiego (1609–1652) [w:] Kościół. Społeczeństwo. Kultura. Prace ofiarowane Profesorowi Wiesławowi Müllerowi z okazji pięćdziesięciolecia pracy naukowej i dydaktycznej, red. J. Drob, H. Łaszkiewicz, A. Stasiak, B. Szady, C. Taracha, Lublin 2004
• Kubala L., Jerzy Ossoliński, t. 2, Lwów 1883
• Kuczera A., Samborszczyzna. Ilustrowana monografia miasta Sambora i ekonomii samborskiej, t. 1, Sambor 1935
• Litterae Episcoporum Historiam Ucrainae illustrantes (1600–1900), t. 2, ed. A. G. Welykyj, Romae 1973,
• Litwin H., Status prawny Cerkwi prawosławnej i greckokatolickiej w Rzeczypospolitej w XVII wieku, „Barok”. Historia. Literatura. Sztuka, R. 3, 1996, z. 2(6)
• Lorens B., Bractwa cerkiewne w eparchii przemyskiej w XVII i XVIII wieku, Rzeszów 2005
• Lorens B., Prawosławie i unia w eparchii przemyskiej na forum sejmiku wiszeńskiego w XVII wieku [w:] Śladami unii brzeskiej, red. R. Dobrowolski, M. Zemło, Lublin-Supraśl 2010
• Łoziński W., Prawem i lewem. Obyczaje na Czerwonej Rusi w pierwszej połowie XVII wieku, oprac. J. Tazbir, Warszawa 2005 (wyd. VII)
• Lustracja województwa krakowskiego 1659–1664, cz. 2, wyd. A. Falniowska-Gradowska, F. Leśniak, Warszawa 2005
• Lustracja województwa ruskiego 1661–1665, cz. 1, Ziemia przemyska i sanocka, wyd. K. Arłamowski, W. Kaput, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970
• Majewski W., Sieniawski Mikołaj Hieronim [w:] PSB, t. 37, s. 140
• Materyjały do historii Małej Rossyi, wyd. K. Świdziński, [Kijów, ok. 1853, z. 2]
• Mironowicz A., Kościół prawosławny w dziejach dawnej Rzeczypospolitej, Białystok 2001
• Mironowicz A., Prawosławie i unia za panowania Jana Kazimierza, Białystok 1997
• Müller W., Organizacja terytorialna diecezji przemyskiej w okresie przedrozbiorowym (1375–1772), „Nasza Przeszłość”, t. 46, 1976
• Nabywaniec S., Diecezja przemyska obrządku wschodniego w okresie sporów prawosławno-unickich [w:] Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, pod red. S. Stępnia, t. 3, Przemyśl 1996
• Nabywaniec S., Uniccy biskupi przemyscy w latach 1610–1991. Szkice biograficzne, Rzeszów 1995
• Pelesz J., Geschichte der Union der ruthenischen Kirche mit Rom […], t. 2, Wiedeń 1880
• Plokhy S., The Cossacks and Religion in Early Modern Ukraine, Oxford University Press 2001
• Praszko J., De Ecclesia Ruthena Catholica sede metropolitana vacante 1655–1665, Romae 1944
• Prochaska A., Władyka Krupecki w walce z dyzunią, „Przegląd Powszechny”, R. 36, 1919, t. 141–142
• Prochaska A., Z walki o tron władyczy przemyski, „Przegląd Powszechny”, R. 37, 1920, t. 147–148
• Przyboś A., Lubomirski Aleksander Michał [w:] PSB, t. 17, s. 628–640
• Sarna W., Dzieje diecezji przemyskiej obrządku łać., cz. 1, Episkopat przemyski o. ł., Przemyśl 1902
• Siarczyński F., Wiadomość historyczna i statystyczna o mieście Jarosławiu […], Lwów 1826
• Skruteń J., Chmielewski Prokop [w:] PSB, t. 3, s. 326–327
• Śliwa T., Kościół prawosławny w Rzeczypospolitej w latach 1596–1696 [w:] Historia Kościoła w Polsce, red. B. Kumor, Z. Obertyński, t. I, cz. 2, Poznań-Warszawa 1974
• Śliwa T., Kościół unicki w Polsce w latach 1596–1696 [w:] Historia Kościoła w Polsce, red. B. Kumor, Z. Obertyński, t. I, cz. 2, Poznań-Warszawa 1974
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, wyd. F. Sulimierski i in., t. 5-6, 12, Warszawa 1884-1892
• Sroka A., Relikwie świętego Jozafata Kuncewicza w kościele franciszkanów-reformatów w Przemyślu [w:] Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 2, Przemyśl 1994
• Strzetelska Grynbergowa Z., Staromiejskie. Ziemia i ludność, Lwów 1899
• Szady B., Geografia struktur religijnych i wyznaniowych w Koronie w II połowie XVIII wieku, Lublin 2010
• Szaraniewicz I., Kościelna unia na Rusi i wpływ jej na zmianę społecznego stanowiska świeckiego duchowieństwa ruskiego, Lwów 1899
• Szaraniewicz I., Rzut oka na beneficja Kościoła Ruskiego za czasów Rzeczypospolitej Polskiej pod względem historii, przede wszystkiem o stosunku świeckiego duchowieństwa ruskiego w Galicji do ziemi w tym okresie, Lwów 1875
• Trajdos T. M., Biskupi prawosławni w monarchii Jagiełły, „Nasza Przeszłość”, t. 66, 1986
• Trzyna E., Ziemia sanocka i struktura jej własności feudalnej od połowy XVI do drugiej połowy XVII w., „Rocznik Województwa Rzeszowskiego”, R. 9, 1978
• Volumina legum, t. 4, Petersburg 1860
• Woliński J., Polska i Kościół prawosławny. Zarys historyczny, Lwów 1936
• Wołoszyn J. W., Problematyka wyznaniowa w praktyce parlamentarnej Rzeczypospolitej w latach 1648–1696, Warszawa 2003
• Архивъ югозападной Россіи, издаваемый временною Коммиссіею для разбора древнихъ актовъ […] при Кіевскомъ Военномъ, Подольскомъ и Волынскомъ Генералъ-Губернатори, cz. 2, t. 1-2, Кіевъ 1861-1888
• Голубев С., Кіевській митрополитъ Петръ Могила и его сподвижники (олытъ церковно-историческаго изслідованія), t. 2, Приложенія, Kijów 1898
• Грушевський М., Історія України–Руси, t. 7, Kijów-Lwów 1909
• Добрянскiй А., Исторія епископовъ трехъ соединенныхъ епархій, перемышльской, самборсой и саноцкой, отъ найдавнейших временъ до 1794 г., cz. 2, Lwów 1893
• Львівська національна наукова бібліотека України імені В. Стефаника, Відділ рукописів, f. 5, sygn. 3863/III
• Описаніе документовъ Архива западнорусскихъ уніатскихъ митрополитовъ (1470–1700), t. 1, С.-Петербургъ 1897
• Петрушевичъ А. С., Сводная галицко-русская лiтопись съ 1600 по 1700 годъ [w:] Литературный сборникъ издаваемый Галийко-русскою Матицею 1872 и 1873, Львовъ 1874
• Соневицький Л., Український Єпископат Перемиської і Холмської Єпархій в XV–XVI ст. Episcopatus ukrainus eparchiae peremysliensis et cholmensis saec. XV–XVI, Romae 1955
• Схиматісмъ всего клира рускаго-католического Богом спасемои Епархіи Перемышльской на годь оть рожд. Хр. 1879, Перемышль 1879
• Центральний державний історичний архів України у Львові, f. 13, op. 1, sygn. 377-380, 382-383; f. 129, op. 3, sygn. 71, 76, 218, 256; f. 856, op. 1, sygn. 336
• Яковенко Н., Нарис історії середньовічної та ранньомодерної України, вид. 2, Київ 2005