Charakterystyka głosek [t] i [d] w wydaniach teologii moralnej z XVIII wieku (na materiale tekstów z Supraśla, Uniowa i Poczajowa). Przyczynek do dyskusji na temat prostej mowy xviii wieku

• Authors: Getka Joanna

Title variants

EN

The characteristics of sounds [t] and [d] in editions of moral theology of the 18th century from Suprasl, Uniev and Pochayiv. A contribution to the discussion on the “prosta mova” of the 18th century

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Artykuł prezentuje analizę graficznych realizacji głosek [t] i [d] w kolejnych edycjach bazyliańskiej, ruskojęzycznej teologii moralnej, które ukazały się w drukarniach bazyliańskich w Supraślu, Uniowie i Poczajowie w XVIII wieku. Wyniki analizy prowadzą do wniosku o występowaniu w XVIII wieku dwóch odrębnych tradycji ortograficznych – białoruskiej i ukraińskiej. W odniesieniu do analizowanych głosek potwierdza je zaznaczenie zjawisk dziekania, ciekania czy ukraińskiego stwardnienia [d] i [t]. Tym samym podważona zostaje teza o przerwaniu tradycji piśmienniczej na ziemiach białoruskich i ukraińskich w XVIII wieku i odrodzenia się białoruskiego i ukraińskiego języka literackiego na nowej – ludowej – bazie. W proponowanym ujęciu tezę tę należy zastąpić tezą o ewolucyjnym rozwoju literackich języków białoruskiego i ukraińskiego.

EN

This article presents an analysis of the implementation of the graphic sounds [t] and [d] in subsequent editions of Ruthenian language moral theology, which were published Basilians printing houses in Suprasl, Uniev and Pochayiv in the 18th century. The results of the analysis lead to the conclusion about the occurrence in the eighteenth century of two separate literary traditions – in Belarusian and Ukrainian languages. In relation to the analyzed sounds, this is confirmed by the marking of the phenomena (for Belarusian language): dzekannya or tsekannya or (for Ukrainian language): the process of hardening [d] and [t]. The thesis on the breaking of the literary tradition on the Belarusian and Ukrainian lands in the eighteenth and the revival of the Belarusian and Ukrainian literary language on the new – folk – base is thus undermined. In the proposed approach, this thesis should be replaced by a thesis about the evolutionary development of Belarusian and Ukrainian literary languages.

Keywords

PL

drukarstwo; prosta mowa; język białoruski; język ukraiński; literatura religijna; XVIII wiek

EN

printing; “prosta mova”; Belarusian language; Ukrainian language; religious literature; the 18th century

• Publisher: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Stowarzyszenie
• Journal: Rozprawy Komisji Językowej ŁTN
• Year: 2019
• Volume: LXVII
• Pages: 85-103

Contributors

author

Getka Joanna

• Uniwersytet Warszawski, Wydział Lingwistyki Stosowanej, Katedra Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej

References

• Aniczenka Uładzimir, 1969, Biełaruska-ukrainskija pis'mowa-mounyja suwiazi, Nawuka i technika, Minsk.
• Antoinie Paul, 1776a, Bohosłowije nrawouczitielnoje powsiemstwiennoje…, Poczajiw.
• Antoinie Paul, 1776b, Kratkoe na kratkija woprosy y otwity sposobom katychisma…, Poczajiw.
• Antoinie Paul, 1779, Bohosłowije nrawouczytielnoje iz bohosłowija Antoine, Tourielli i Rieiffienstujel…, Poczajiw.
• Blinawa Ewelina, Miacielskaja Jewdokija, 1969, Biełaruskaja dyjalektałohija, Wyszejszaja szkoła, Minsk.
• Bohosłowia nrawouczitielnaja…, 1751, Poczajiw (Богословiа нравоучителная…)
• Bohosłowia nrawouczitielnaja…, 1756, Poczajiw (Богословiа нравоучителная…)
• Bohosłowia nrawouczitielnaja…, 1787, Poczajiw (Богословiа нравоучителная…)
• Bohosłowie nrawouczytełnoe z bohosłowija Antoine, Touryeły y Reiffenstuel prostranno rymskym diałektom o tajnach […], na ruskij diałekt wkratcҍ […], prewedenoe…, 1793, Poczajiw (Богословіe нравоучителноe з богословія Антоіне, Тоуриели и Реіффенстуель пространно римским діалектом о тайнах […], на рускій діалект вкратцҍ […], преведеное…).
• Bułyka Alaksandr, 1970, Razwiccio arfahraficznaj sistemy starabiełaruskaj mowy, Nawuka i technika, Minsk.
• Czamiarycki Wjaczesłau, red., 2003, Antałohija dauniaj biełaruskaj litaratury XI – pierszaja pałowa XIII stahoddzia, Biełaruskaja nawuka, Minsk.
• Fałowski Adam, 2003, Język ruskiego przekładu Katechizmu Jezuickiego z 1585 roku, Wydawnictwo Universitas, Kraków.
• Getka Joanna, 2010, Białoruski? Ukraiński? Uwagi o metodologii klasyfikacji źródeł powstałych na ziemiach białoruskich i ukraińskich w XIV–XVII ww., „Studia Interkulturowe Europy Środkowo-Wschodniej”, nr 4, s. 50–67.
• Getka Joanna, 2012, Język „Nauk Parafialnych” (1794) – ukraiński wariant prostej mowy końca XVIII wieku, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
• Getka Joanna, 2017, U progu modernizacji. Ruskojęzyczne drukarstwo bazyliańskie XVIII wieku, Katedra Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej, Warszawa.
• Gumieckaja Łukija, 1965, Woprosy ukrainsko-biełorusskich jazykowych swiazej driewniego pierioda, „Woprosy Jazykoznanija”, № 2, s. 39–44.
• Humec'ka Łukija, 1958, Jakij z tr'och nazw zachidnorus'koji literaturnoji mowy XV–XVII st. – zachidnorus'ka, staroukrajins'ka, starobiłoruska slid widdaty perewahu abo jak ci nazwy dyferencijuwaty u wżywanni, „Fiłołogicznyj Zbirnyk”, Kyjiw.
• Karskij Jefim, 1903, Biełorussy – Jazyk biełorusskogo naroda, Typohrafija Uczebnoho Okruga, Warszawa.
• Karskij Jefim, 1962, Czto takoje driewnieje zapadnorusskoje narieczije, w: J. Karskij, Trudy po biełorusskomu i drugim sławianskim jazykam, Izdatielstwo Akademii Nauk SSSR, Moskwa, s. 253–263.
• Korzo Margarita, 2012, Sobranie pripadkov kratkoe (Supraśl 1722) na tle katolickich, siedemnastowiecznych Institutiones morale, w: R. Dobrowolski, M. Zemło, red., Dziedzictwo unii brzeskiej, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin–Supraśl, s. 23–33.
• Kratkoje sosłowije nauki christianskija katofoliczieskomu cziełowieku mnohopoleznoje и potriebnoje..., 1759, Supraśl (Краткое сословіе науки хрістіанскія катофическому человеку многополезное и потребное…).
• Kuraszkiewicz Władysław, 1985, Tendencje białoruskie i ukraińskie w gwarach okolic Puszczy Białowieskiej oraz rozwój 'a na tle dyftongów i palatalizacji w dawnych gwarach ruskich Podlasia i Chełmszczyzny, w: tegoż, red., Ruthenica. Studia z historycznej i współczesnej dialektologii wschodniosłowiańskiej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 42–43.
• Lehr-Spławiński Tadeusz, 1966, Stosunki pokrewieństwa języków ruskich; w: tegoż, red., Studia i szkice wybrane, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 291–293.
• Łabyncew Jurij, Szczawinskaja Łarisa, 2000, Niekotoryje obstojatielstwa i sriedstwa poddierżanija biełorussko-ukrainskoj uniatskoj liturgiczeskoj praktiki w XVII–XIX wiekach, „Driewniaja Rus'”, № 2, s. 124–136.
• Łesiów Michał, 1965, Właściwości fonetyczne ukraińskiego języka pisanego w XVII i początku XVIII wieku, „Slavia Orientalis”, nr 3, s. 347–362.
• Miakiszew Włodzimierz, 2008, Język Statutu Litewskiego 1588 r., Wydawnictwo Lexis, Kraków.
• Mojsijenko Wiktor, 2005, Terminy dla nazywannia mowy, jakoju pysani pamjatky na ukrajins'ko-biłorus'kych zemlach u XІV–XVIІ st., Naukowyj wisnyk Chersons'koho derżawnoho uniwersytetu, Serija „Linhwistyka”, № 2.
• Mojsijenko Wiktor, 2006, Fonetyczna systema ukrajinsʹkych polisʹkych howoriw XVI–XVII st. Monohrafija, Wydawectwo ŻDU im. I. Franka, Żytomyr.
• Mojsijenko Wiktor, Nika Oksana, 2013, „Prosta mowa” w Ukrajini ta Biłorusi XVI st., NAN Ukrajiny, Nacionalna biblioteka Ukrajiny im. W.I. Wernads'koho, O.S. Onyszczenko (gł. red.), NBUW, Kyjiw.
• Morita Koji, 2002, Związek prostej mowy na dawnych Kresach Wschodnich z prostą mową w Wielkim Księstwie Litewskim. Uwagi terminologiczne, w: Z. Abramowicz, red., Wielojęzyczność i wielokulturowość na pograniczu polsko-wschodniosłowiańskim, „Studia Slawistyczne”, nr 3, s. 147–153.
• Mozer Michael, 2002, Czto takoje prostaja mowa?, „Studia Slavica Hung”, vol. 47, no. 3–4, s. 221–260.
• Ohijenko Iwan, 1930, Ukrajins'ka literaturna mowa XVI-ho st. i ukrajins'kyj Krechiws'kyj Apostoł, Drukarnia Synodalna, Warszawa.
• Peredrijenko Witalij, 1976, Diłowa i narodno-rozmowna mowa ХVІІІ st., Naukowa dumka, Kyjiw.
• Peredrijenko Witalij, 1979, Formuwannia ukrajins'koji literaturnoji mowy XVIII st. na narodnoji osnowi, Naukowa dumka, Kyjiw.
• Pluszcz Pawło, 1962, Do pytannia pro tak zwanu „prostu mowu” XVI–XVIII st. na Ukrajini, w: Pytannia istorycznoho rozwytku ukrajins'koji mowy, Wydawectwo Charkiws'koho Uniwersytetu, Charkiw, s. 27–34.
• Pouczenije o s[wia]tych tajnach o dobroditelech b[o]hosłowskych, o zapowidech B[o]żjich, o zapowidech cerkownich, o hrichach, o kaznech y karach c[e]rkownich…, 1745, Uniw (Поученіе о с[вя]тих тайнах, о добродѣтелех б[о]гословских, о заповѣдех Б[о]жїхъ,о заповѣдех церковніхъ, о грѣхахъ, о казнехъ и карахъ ц[е]рковніх'…).
• Prawiła o proiznoszienii rossijskich bukw i o isprawnom tiech żie w nowiejsziem grażdanskom pisʹmie upotrieblenii, ili o prawopisanii, sobranіie iz rossijskich grammatik, 1772, Tipografija Moskowskogo Uniwiersitieta, Moskwa (Правила о произношении российских букв и о исправном техже в новейшем гражданском письме употреблении, или о правописании, собраніе из российских грамматик).
• Rusaniws'kyj Witalij, 2002, Istorija ukrajinsʹkoji literaturnoji mowy, ArtEk, Kyjiw.
• Sobranije prypadkow kratkoje i duch[o]wnym osobam potrebnoje imjeszczeje w cebje nauku o sakramentach, o desati B[ż]jiych prykazaniach o przykazaniach cerkownych…, 1722, Supraśl (Собранїе прыпадковъ краткое и дух[о] внымъ особамъ...).
• Sobranije prypadkow kratkoje y duchownym osobam potrebnoje..., 1732, Uniw (Собранїе прыпадковъ краткое i духовнымъ особомъ потребное…).
• Stankiewicz Jan, 1939, Historyja biełaruskaha jazyka, Wilno.
• Swiażynski Uładzmir, 2001, Prablema identyfikacyi aficyjnaj mowy Wialikaha Kniastwa Litouskaha, w: Metriciana, t. I, Minsk, s. 109–111.
• Szewelow Jurij, 2002, Istoryczna fonołohija ukrajinsʹkoji mowy. Perekład z anhlijsʹkoho wydannia Serhija Wakułenka ta Andrija Danyłenka, Akta, Charkiw.
• Uspienskij Boris, 1994, Kratkij oczerk istorii russkogo jazyka (XI–XIX stst.), Gnozis, Moskwa.
• Żurawskij Arkadz', 1978, Diełowaja pis'miennost'w sistiemie starobiełorusskogo jazyka, „Wostocznosławianskoje i Obszczeje Jazykoznanije”, Moskwa, s. 185–191.
• Żytec'kyj Pawło, 1889, Oczerk litieraturnoj istorii małorusskago nareczija w XVII i XVIII ww., cz. I, Typorhafija H.T. Korczak-Nowyckoho, Kyjiw.