Philosophy in science – a case study of the reception of the Special and the General Theory of Relativity in Kraków and Lwów before 1925

• Authors: Polak Paweł

Title variants

PL

Filozofia w nauce – studium przypadku recepcji szczególnej i ogólnej teorii względności w Krakowie oraz we Lwowie przed rokiem 1925

• Languages of publication: EN PL

Abstracts

EN

A centenary of Einstein’s General Theory of Relativity brings forward some questions with regard to the impact of Einstein’s theory on philosophy. This theory, and the chronologically earlier Special Theory of Relativity, have had many important philosophical implications. In Poland they provoked interesting philosophical discussions before WWII. The history of those discussions reveals numerous noteworthy facts concerning the relationships between mathematics, physics and philosophy. A case study of the reception of the Special and General Theory of Relativity in Kraków and Lwów before 1925 focuses on the peculiar specificity of exact sciences and philosophy in Polish Galicia. The concept of “philosophy in science” coined by Michael Heller is particularly suitable for describing this specificity. The article begins with a short overview of the early reception of the Special Theory of Relativity in Kraków. Next, it shows how the discussions during the 10th and 11th Congresses of Polish Physicians and Natural Scientists (Lwów 1907, Kraków 1911) influenced the reception of the STR. What is also discussed are the roots of the specificity of the reception in Lwów, i.e. the influence of the considerations about the foundations of mechanics and a public philosophical debate around Einstein’s theories. In order to demonstrate how different the reception of these theories was in Kraków, a description is provided of a methodological debate between S. Zaremba and T. Banachiewicz. Some notes are also added about the concurrent styles of philosophy of science (philosophy of nature). The article ends with conclusions about the specificity of Kraków’s and Lwów’s styles of philosophy in science. This study reveals that in this period Einstein’s theories significantly stimulated philosophical considerations in Poland. These considerations have become an important supplement to the scientific activity in Kraków and Lwów.

PL

Setna rocznica sformułowania przez Alberta Einsteina ogólnej teorii względności jest doskonałą okazją do ponownego postawienia pytań o wpływ wspomnianej teorii na filozofię. Interesującą perspektywę oferują badania z zakresu historii nauki i historii filozofii, które pozwalają dokładniej przyjrzeć się procesowi recepcji wspomnianej teorii. Proces ten jest ważnym źródłem wiedzy o kształtowaniu się relacji nauk przyrodniczych i filozofii, gdyż poprzez analizę wskazywanych trudności i kontrowersji pozwala zidentyfikować wiele ukrytych założeń o charakterze filozoficznym, które trudno dostrzec na innych etapach rozwoju nauki. Dzięki temu analiza procesu recepcji nowych teorii naukowych staje się wyróżnionym przedmiotem analiz relacji matematyki, nauk przyrodniczych i filozofii. Z tych względów warto przyjrzeć się interesującym dyskusjom i polemikom, które miały miejsce w obrębie nauki polskiej. Szczególnie interesujące polemiki i dyskusje wokół teorii względności rozegrały się w Krakowie i we Lwowie przed rokiem 1925. Wspomniane ośrodki zostały wybrane również z tego względu, że w początkach XX wieku, wykorzystując możliwości polityczno-kulturalne powstałe w związku z istnieniem stosunkowo szerokiego zakresu autonomii Galicji, stały się one najważniejszymi centrami rozwoju nauki polskiej. Sytuacja ta zadecydowała również o połączeniu wymienionych ośrodków stosunkowo silną siecią powiązań, widocznych szczególnie na gruncie fizyki. W obu miastach powstała również specyficzna (choć z zachowaniem pewnych lokalnych odrębności) odmiana refleksji nad nauką, którą dogodnie jest określić przy pomocy pojęcia „filozofii w nauce” stworzonego przez M. Hellera. Opracowanie rozpoczyna się od krótkiego przybliżenia historii recepcji szczególnej teorii względności w Krakowie. W procesie tym najistotniejszą rolę odegrał August Witkowski, który już w 1905 roku docenił znaczenie pierwszych prac Einsteina. Kolejne punkty zwrotne w procesie recepcji teorii Einsteina wyznaczyły dwa kolejne Zjazdy Lekarzy i Przyrodników Polskich, które odbyły się kolejno we Lwowie w 1907 r. i w Krakowie w 1911 r. Pierwszy z nich zadecydował o popularyzacji idei relatywistycznych pośród przyrodników polskich, a kolejny – o popularyzacji ich wśród filozofów. Dla zrozumienia lokalnej specyfiki filozoficznych rozważań prowadzonych w ośrodku lwowskim odwołamy się do rozwoju recepcji wokół podstaw mechaniki. Zagadnienie to szczególnie mocno interesowało lwowskich uczonych z tej racji, że Lwów był do 1915 roku jedynym polskim ośrodkiem akademickim rozwijającym nauki techniczne i koncentrował w naturalny sposób większość polskich uczonych zajmujących się nauką mechaniki. To właśnie środowiska związane z lwowską Szkołą Politechniczną odegrały ważną rolę w późniejszych dyskusjach wokół szczególnej i ogólnej teorii względności. W dalszej kolejności szkicowo zaprezentowana zostanie lwowska polemika wokół teorii względności i dla kontrastu ukazana zostanie o wiele krótsza polemika rozgrywająca się w Krakowie. Szczególna uwaga zostanie poświęcona dorobkowi Zygmunta Zawirskiego, który w swej działalności podjął problematykę poruszoną w obu ośrodkach i przedstawił najbardziej interesujące rozważania ukazujące nowoczesną wizję filozofii uprawianej w ścisłym kontakcie z naukami przyrodniczymi. Prezentowany styl filozofii w nauce rozwijany w Krakowie i Lwowie został również skrótowo skonfrontowany z konkurencyjnymi filozoficznymi reakcjami na teorie Einsteina: z refleksją rozwijaną w obrębie Szkoły Lwowsko-Warszawskiej (Kazimierz Ajdukiewicz) i z wybraną refleksją neoscholastyczną (Feliks Hortyński SJ, Ludwik Wrzoł SJ, Jan Stepa). Na tym tle lepiej można dostrzec specyfikę filozofii analizowanej w tym studium przypadku – najważniejsze uwagi na ten temat zostały zawarte w zakończeniu niniejszej pracy. Niniejszy artykuł ukazuje fakt, że szczególna i ogólna teoria względności Einsteina znacząco wpłynęły na rozwój refleksji filozoficznej w Polsce. Warto również zaznaczyć, że refleksja filozoficzna stała się w opisywanym okresie ważnym uzupełnieniem pracy naukowej przyrodników, co decyduje również o specyfice rozwoju ówczesnej nauki.

Keywords

EN

history of physics; philosophy of science; philosophy in science, philosophy of physics; Special Theory of Relativity; General Theory of Relativity; Albert Einstein; Ernst Mach; Bronislaw Biegeleisen; Maksymilian T. Huber; Stanislaw Loria; Zygmunt Zawirski; Stanislaw Zaremba; Tadeusz Banachiewicz; Lwów; Kraków

PL

historia fizyki; filozofia przyrody; filozofia w nauce; filozofia fizyki; szczególna teoria względności; ogólna teoria względności; Albert Einstein; Ernst Mach; Bronisław Biegeleisen; Maksymilian T. Huber; Stanisław Loria; Zygmunt Zawirski; Stanisław Zaremba; Tadeusz Banachiewicz; Lwów; Kraków

• Publisher: Polska Akademia Umiejętności
• Journal: Studia Historiae Scientiarum
• Year: 2016
• Volume: 15
• Pages: 245–273

Dates

published

2016

Contributors

author

Polak Paweł

• The Pontifical University of John Paul II in Kraków, Faculty of Philosophy

References

• BANACHIEWICZ Tadeusz 1923: Uwagi krytyczne nad rozprawą prof. dr. St. Zaremby: „Teorja względności wobec faktów stwierdzonych doświadczeniem i spostrzeżeniem”. Rocznik Astronomiczny Obserwatorium Krakowskiego 2, pp. 136–144.
• BANACH Stefan 1938: Mechanika: w zakresie szkół akademickich. Cz. 1. Monografie Matematyczne. Seria Polska, t. 8. Warszawa: s.n.
• BAŻAŃSKI Stanisław 2005: Powstawanie i wczesny odbiór szczególnej teorii względności. Postępy Fizyki 56, pp. 253–261, 262–268.
• BIEGELEISEN Bronisław 1901: Rozwój pojęcia ruchu w mechanice (cz. I). Przegląd Filozoficzny 4, pp. 306–328.
• BIEGELEISEN Bronisław 1902a: Rozwój pojęcia ruchu w mechanice (cz. II). Przegląd Filozoficzny 5, pp. 17–35.
• BIEGELEISEN Bronisław 1902b: U podstaw mechaniki (Z powodu książki J.B. Stalla The concepts and Theories of modern Physics). Czasopismo Techniczne 20, pp. 40–41, 56–58.
• BIEGELEISEN Bronisław 1911: Idee Brzozowskiego. Widnokręgi 2(3,4–5), pp. 75–80, 98–105.
• BÖTTCHER Lucjan 1902: Kilka uwag z powodu artykułu p. Bronisława Biegeleisena „U podstaw mechaniki”. Czasopismo Techniczne 20, pp. 147–148.
• BÖTTCHER Lucjan 1905: Kilka uwag o zasadzie bezwładności. Czasopismo Techniczne 23, pp. 237–240, 253–255, 269–271.
• EINSTEIN Albert 1905: Zur Elektrodynamik bewegter Körper. Annalen der Physik 322(10), pp. 891–921.
• HELLER Michał 1986: Jak możliwa jest „filozofia w nauce”? Studia Philosophiae Christianae 22(1), pp. 7–19.
• HELLER Michał 2011: Philosophy in Science: An Historical Introduction. Heidelberg-Dordrecht- London-New York: Springer. ISBN 978-3-642-17704-0.
• HELLER Michał, MĄCZKA Janusz 2007: Krakowska filozofia przyrody w okresie międzywojennym. [In:] Krakowska filozofia przyrody w okresie międzywojennym. Kraków-Tarnów: OBI-Biblos. ISBN978-83-7332-429-9, pp. 5–40.
• HOFFMANN Dieter 2006: Einsteins Berlin: auf den Spuren eines Genies. Weinheim: Wiley-VCH. ISBN 978-3-527-40596-1.
• HUBER Maksymilian Tytus 1920a: Albert Einstein i jego teorja [cz. 1]. Słowo Polskie 25(520), pp. 3–4.
• HUBER Maksymilian Tytus 1920b: Albert Einstein i jego teorja [cz. 2]. Słowo Polskie 25(522), pp. 2–4.
• HUBER Maksymilian Tytus 1920c: Albert Einstein i jego teorja [cz. 3]. Słowo Polskie 25(524), pp. 3–4.
• HUBER Maksymilian Tytus 1920d: Albert Einstein i jego teorja [cz. 4]. Słowo Polskie 25(526), pp. 2–4.
• HUBER Maksymilian Tytus 1920e: Albert Einstein i jego teorja [cz. 5]. Słowo Polskie 25(528), pp. 2–4.
• HUBER Maksymilian Tytus 1921: Czas, przestrzeń, materja i kosmos w świetle Einsteinowskiej teorji względności. Wykłady w Polskiem Towarzystwie przyrodników im. Kopernika we Lwowie w styczniu 1921 r. Kosmos t. 46, pp. 19–74.
• HUBER Maksymilian Tytus 1925: Rola teoryi względności w ewolucyi fundamentalnych pojęć mechaniki. Lwów: Nakł. Towarzystwa Naukowego. Available online: Polska Klasyka Naukowa i Techniczna w Sieci: http://www.rownajwgore.pl/rola_teorii_wzglednosci.htm (retrieved: 06/08/2016).
• LAUB Jakub 1907: Optyka ciał ruchomych. [in:] Sprawozdanie z posiedzeń naukowych X Zjazdu lekarzy i przyrodników polskich. Edited by W. Sieradzki. Lwów: wyd. komitetgospodarczy zjazdu, p. 12.
• LAUB Jakub 1908: Przyczynki do elektrodynamiki ciał ruchomych. Prace Matematyczno--Fizyczne 19, pp. 63–75.
• LORIA Stanisław 1921a: Względność i grawitacya: teorya A. Einsteina. 1. wydanie. Lwów: nakł. H. Altenberga.
• LORIA Stanisław 1921b: Eter i materja. Wykład wygłoszony podczas inauguracji roku akademickiego 1920/1921 w Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie dnia 1. marca 1921.Lwów: nakł. H. Altenberga.
• MACH Ernst 1883: Die Mechanik in ihrer Entwickelung: Historisch kritisch dargestellt. Leipzig: Brockhaus.
• MERCZYNG Henryk 1911: O zasadzie względności w pojęciu czasu i przestrzeni. Hypotezy Lorentza i Einsteina [cz. 3]. Wszechświat 30, pp. 690–693.
• PAIS Abraham 2005: „Subtle is the Lord”: the science and the life of Albert Einstein. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-280672-7.
• POINCARÉ Henri 1900: La théorie de Lorentz et le principe de réaction. Archives néerlandaises des sciences exactes et naturelles 5, pp. 252–278.
• POLAK Paweł 2006: Skąd wziął się krakowski styl uprawiania filozofii przyrody? [In:] Wyzwania racjonalności. Księdzu Michałowi Hellerowi współpracownicy i uczniowie. Editedby S. Wszołek, R. Janusz. Kraków: OBI–WAM, pp. 439–449.
• POLAK Paweł 2007: Zygmunta Zawirskiego refleksje filozoficzne nad teorią względności. [In:] Krakowska filozofia przyrody w okresie międzywojennym. Edited by M. Heller, J. Mączka, P. Polak, M. Szczerbińska-Polak. Kraków-Tarnów: OBI--Biblos, pp. 305–320.
• POLAK Paweł 2011a: Wpływ poglądów Henriego Poincarégo na recepcję szczególnej teorii względności na ziemiach polskich przed 1939 r. Kwartalnik Historii Naukii Techniki 56(2), pp. 283–308.
• POLAK Paweł 2011b: 19th Century Beginnings of the Kraków Philosophy of Nature. [In:] Philosophy in Science. Methods and Applications. Edited by B. Brożek, J. Mączka, W.P. Grygiel. Kraków: Copernicus Center Press, ISBN 978-83-62259-25-0, pp. 325–333.
• POLAK Paweł 2012: „Byłem Pana przeciwnikiem [profesorze Einstein]...”: relatywistyczna rewolucja naukowa z perspektywy środowiska naukowo-filozoficznego przedwojennego Lwówa.Kraków: Copernicus Center Press. ISBN 978-83-62259-32-8.
• POLAK Paweł 2013: Augusta Witkowskiego filozoficzna droga do fizyki relatywistycznej. Studia z Filozofii Polskiej 8, pp. 137–158.
• POLAK Paweł 2014a: Rola wpływów filozofii europejskiej w procesie recepcji teorii względności w Krakowie i we Lwowie w latach 1905–1925. [In:] Filozofia polska na tle filozofii europejskiej w XX w. Edited by M. Woźniczka. Częstochowa: Akademia im. Jana Długosza. ISBN 978-83-7455-404-6, pp. 47–64.
• POLAK Paweł 2014b: Rola refleksji filozoficznych Stanisława Zaremby w kontekście sporu o podstawy teorii względności. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 59(4), pp. 55–73.
• POLAK Paweł 2015: Stanisława Zaremby filozoficzna koncepcja nauki. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 60(4), pp. 97–128.
• PYENSON Lewis 1987: The relativity revolution in Germany. [in:] The Comparative Reception of Relativity. Edited by T.F. Glick. Dordrecht-Boston et al.: D. Reidel PublishingCompany. ISBN 978-94-010-8223-5, pp. 59–111.
• ROWE David E. 2006: Einstein’s allies and enemies: debating relativity in Germany, 1916–1920. [In:] Interactions Mathematics, Physics and Philosophy, 1860–1930. Edited byV.F. Hendricks, D.J. Hyder. “Boston Studies in the Philosophy of Science” 251. Dordrecht: Springer. ISBN 978-1-4020-5195-1. Available online: http://public.eblib.com/choice/publicfullrecord.aspx?p=323834 (retrieved:06/09/2016).
• SCHLICKER Wolfgang 1979: Geneza sporów wokół Alberta Einsteina w Niemczech w latach 1920–1922/3. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 24, pp. 789–804.
• SCHLICK Moritz 1917: Raum und Zeit in der gegenwärtigen Physik. Zur Einführung in das Verständnis der Allgemeinen Relativitätstheorie. Berlin: Verlag von Julius Springer.
• STALLO John B. 1882: The Concepts and Theories of Modern Physics. New York: D. Appleton and Company.
• STALLO John B. 1901: Die Begriffe und Theorien der modernen Physik. Nach der 3. Auflage des englischen Originals übersetzt und herausgegeben von dr. Hans Kleinpeter. Mit einem Vorwort von Ernst Mach. Kleinpeter, H., transl. Leipzig: Verlag von Johann AmbrosiusBarth.
• STEPA Jan 1927: Co każdy inteligent powinien wiedzieć o teorji Einsteina. Gazeta Kościelna 34, pp. 137–140, 149–152, 162–164.
• SUŁKOWSKA Maria 1920a: Einstein a Newton [cz.1]. Czas 73(34), pp. 2–3.
• SUŁKOWSKA Maria 1920b: Einstein a Newton [cz. 2]. Czas 73(35), pp. 2–3.
• ŚREDNIAWA Bronisław 1979: Teoria względności na Uniwersytecie Jagiellońskim w pięćdziesięcioleciu 1909–1959. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 24(4), pp. 759–788.
• ŚREDNIAWA Bronisław 1985: Recepcja teorii względności w Polsce. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 30(3–4), pp. 555–584.
• ŚREDNIAWA Bronisław 1986: Współpraca matematyków, fizyków i astronomów w Uniwersytecie Jagiellońskim w XIX i pierwszej połowie XX wieku. Zeszyty Naukowe UJ.Prace Fizyczne 803(25), pp. 53–82.
• ŚREDNIAWA Bronisław 1987: The Reception of the Theory of Relativity in Poland. [In:] The Comparative Reception of Relativity. Edited by T.F. Glick. “Boston Studies in thePhilosophy of Science” 103. Dordrecht-Boston et al.: D. Reidel PublishingCompany. ISBN 978-94-010-8223-5, pp. 327–350.
• ŚREDNIAWA Bronisław 2001: Recepcja szczególnej i ogólnej teorii względności w Polsce. [In:] Recepcja w Polsce nowych kierunków i teorii naukowych. Edited by A. Strzałkowski.Kraków: PAU, pp. 223–243.
• ŚREDNIAWA Bronisław 2006: Scientific and Personal Contacts of Polish Physicists with Einstein. Concepts of Physics 3, pp. 385–427.
• TATARKIEWICZ Władysław 1998: Historia filozofii. Tom III. Filozofia XIX wieku i współczesna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. ISBN 83-01-08650-5.
• VAN DONGEN Jeroen 2007: Reactionaries and Einstein’s Fame: „German Scientists for the Preservation of Pure Science”, Relativity, and the Bad Nauheim Meeting. Physicsin Perspective 9, pp. 212–230.
• WITKOWSKI August 1901: Uwagi o kilku zasadach współczesnej fizyki. Kosmos t. XXVI, pp. 1–14.
• WITKOWSKI August 1903: Eter. Przegląd Polski 147, pp. 312–323.
• WOLEŃSKI Jan 1985: Filozoficzna szkoła Lwowsko-warszawska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. ISBN 83-01-05334-8.
• WOLSKI Wacław 1920a: W obronie absolutu (Z dyskusji nad teorją Einsteina) [cz.1]. Słowo Polskie 25(587), pp. 3–4.
• WOLSKI Wacław 1920b: W obronie absolutu (Z dyskusji nad teorją Einsteina) [cz. 2]. Słowo Polskie 25(589), pp. 3–4.
• WOLSKI Wacław 1920c: W obronie absolutu (Z dyskusji nad teorją Einsteina) [cz. 3]. Słowo Polskie 25(590), pp. 3–4.
• WOLSKI Wacław 1920d: W obronie absolutu (Z dyskusji nad teorją Einsteina) [cz. 4]. Słowo Polskie 25(591), p. 3.
• WOLSKI Wacław 1920e: W obronie absolutu (Z dyskusji nad teorją Einsteina) [cz. 5]. Słowo Polskie 25(592 [własc. 593]), pp. 3–4.
• WRÓBLEWSKI Andrzej Kajetan 2006a: Einstein i fizyka 100 lat temu. Postępy Fizyki 57(4), pp. 148–156.
• WRÓBLEWSKI Andrzej Kajetan 2006b: Einstein and Physics Hundred Years Ago. Acta Physica Polonica B 37(1), pp. 11–30.
• WRZOŁ Ludwik ks. 1926: Teorya względności a eksperyment Michelsona. Przegląd Powszechny CLXIX(507), pp. 294–303.
• ZACHARIEWICZ Julian 1920: Teorja relatywności i Albert Einstein. Słowo Polskie 25(470), pp. 1–2.
• ZAREMBA Stanisław 1920: Le caractère propre et la portée de la Physique. Scientia 28, pp. 353–362.
• ZAREMBA Stanisław 1922a: La Théorie da la Relativité et les faits observés. Journal de Mathématiquespures et appliquées 1, pp. 105–139.
• ZAREMBA Stanisław 1922b: Teorja względności wobec faktów stwierdzonych doświadczeniem. Dodatek do Rocznika Polskiego Towarzystwa Matematycznego 1, pp. 1–39.
• ZAREMBA Stanisław 1922c: Essai sur la mise au point de la théorie de la relativité. Scientia 31, pp. 341–346.
• ZAREMBA Stanisław 1922d: Stosunek teorji względności do doświadczeń i spostrzeżeń. Przegląd Pedagogiczny 2, pp. 141–148.
• ZAREMBA Stanisław 1922e: Sur la conception relativiste de l’espace. Comptes Rendus Hebdomaaires des Séances de l’Academie des Sciences 174, pp. 1416–1418.
• ZAREMBA Stanisław 1923: O stosunku wzajemnym fizyki i matematyki. [In:] Poradnik dla samouków. Matematyka. Uzupełnienia do tomu pierwszego. Warszawa, pp. 131–167.
• ZAREMBA Stanisław 1937: Réflexion sur la méthode en mathématique et en physique. [In:] Travaux du IXe Congrès international de philosophie, Congrès Descartes. Hermann,pp. 42–48.
• ZAWIRSKI Zygmunt 1920: Refleksje filozoficzne nad teorją względności. Przegląd Filozoficzny 23, pp. 343–366.
• ZAWIRSKI Zygmunt 1921a: Relatywizm filozoficzny a fizykalna teorja względności. Lwów: Self-published.
• ZAWIRSKI Zygmunt 1921b: Rzecz o „obronie absolutu” [cz.1]. Słowo Polskie 26(19), p. 3.
• ZAWIRSKI Zygmunt 1921c: Rzecz o „obronie absolutu” [cz. 2]. Słowo Polskie 26(21), pp. 3–4.
• ZAWIRSKI Zygmunt 1921d: Czas i przestrzeń w przedstawieniu wielkich filozofów [cz.1]. Słowo Polskie 26(41), pp. 3–4.
• ZAWIRSKI Zygmunt 1921e: Czas i przestrzeń w przedstawieniu wielkich filozofów [cz. 2]. Słowo Polskie 26(43), pp. 3–4.
• ZAWIRSKI Zygmunt 1921f: Czas i przestrzeń w przedstawieniu wielkich filozofów [cz. 3]. Słowo Polskie 26(45), p. 3.
• ZAWIRSKI Zygmunt 1923: Metoda aksjomatyczna a przyrodoznawstwo [cz.1]. Kwartalnik Filozoficzny I, pp. 508–545.

Identifiers

DOI

10.4467/23921749SHS.16.010.6153