Sprawczość i przeszłość w socjologicznych analizach polskiego społeczeństwa

• Authors: Kolasa-Nowak Agnieszka

Title variants

EN

Agency and the Past in the Sociological Analyses of Polish Society

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Problem badawczy dotyczy sposobów, w jaki historycznie zorientowane analizy socjologiczne podejmują kwestię sprawczości (zbiorowej czy indywidualnej). Chodzi o prace, w których uwzględnia się rolę przeszłości w opisie współczesnych zjawisk. Pytaniem badawczym jest rozstrzygnięcie, czy odwołania do polskiej historii akcentują podmiotowość czy bardziej podnoszą znaczenie zewnętrznych kontekstów niezależnych od działań ludzi. Analiza przebiega w trzech wyróżnionych obszarach historycznej socjologii w Polsce: (1) modernizacja po zmianie ustrojowej; (2) odrębność Europy Wschodniej; (3) lokalne ścieżki zmian. Socjologowie zajmują się historią głównie z perspektywy zbiorowości. Przeważa uznanie dla zdolności sprawczych i kreowania rzeczywistości społecznej. Wzrosła świadomość strukturalnych ograniczeń determinujących szanse autonomicznego działania. Sprzyja to częstszemu uwzględnieniu przeszłości. Socjologiczne rewizje historii mają też funkcje społeczne, służą odrzuceniu mitów historycznych, aby wzmocnić podmiotowość i tożsamości społeczne.

EN

The article investigates how historically oriented sociological analyses – the studies that incorporate the past in describing and explaining contemporary phenomena – address the issue of collective and individual agency in Polish society. The main research question is whether references to Polish history accentuate agency or structural context. The analysis is undertaken within three domains of historical sociology in Poland: (1) the processes of modernization and globalization after the systemic transformation; (2) the regional distinctiveness of Eastern Europe, especially of its peripheral status; (3) the dependency paths at the local level. The findings suggest that the recognition of collective agency prevails, although there have been some changes in this respect. There is an increasing emphasis on the limiting influence of institutions, the pressure of rules and the pool of cultural resources. Besides, sociological revisions of Polish history perform important social functions. They participate in rejecting historical myths and in strengthening collective agency and identities.

Keywords

PL

sprawczość; socjologia historyczna w Polsce; przeszłość

EN

agency; past; historical sociology in Poland

• Publisher: Institute of Philosophy and Sociology, Polish Academy of Sciences
• Journal: Studia Socjologiczne
• Year: 2020
• Issue: 3(238)
• Pages: 79-105

Contributors

author

Kolasa-Nowak Agnieszka

• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

References

• Adams, Julia, Elisabeth S. Clemens, Ann Shola Orloff, eds. 2005. Remaking Modernity. Politics, History, and Sociology. Duke University Press: Durham and London.
• Archer, Margaret. 1995. Realist Social Theory. The Morphogenetic Approach. Cambridge: Cambridge Univeristy Press.
• Archer, Margaret. 2007. Making Our Way Through the World. Human Reflexivity and Social Mobility. Cambridge: Cambridge University Press.
• Archer, Margaret. 2013. Człowieczeństwo. Problem sprawstwa. Przekład Agata Dziuban. Kraków: Nomos.
• Augustyniak, Piotr. 2019. Wyspiański. Burzenie polskiego kościoła. Studium o Wyzwoleniu. Kraków: Znak.
• Babones, Salvatore. 2016. Pozycja i mobilność we współczesnej gospodarce-świecie: perspektywa strukturalistyczna. W: T. Zarycki, red. Polska jako peryferie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 13–24.
• Bartkowski, Jerzy. 2003. Tradycja i polityka. Wpływ tradycji kulturowych polskich regionów na współczesne zachowania społeczne i polityczne. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak.
• Beauvois, Daniel. 2005. Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Boatca, Manuela. 2014. Second slavery vs. second serfdom. Local labor regimes of the global periphery. In: S. Arjomand, ed. Social Theory and Regional Studies in the Global Age. New York: Stony Book Press, 361–388.
• Bourdieu, Pierre. 1990. From Rules to Strategies. In: P. Bourdieu. In Other Words: Essays Towards a Reflexive Sociology. Stanford, CA: Stanford University Press, 59–75.
• Bourdieu, Pierre. 2005. Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia. Przekład Piotr Biłos. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Bourdieu, Pierre, Roger Chartier. 2010. Le sociologue et l’historien. Paris: Agone.
• Bryant, Christopher. 1994. Economic Utopianism and Sociological Realism. Strategies for Transformation in East-Central Europe. In: Ch. Bryant, E. Mokrzycki, eds. The New Great Transformation? Change and Continuity in East-Central Europe. New York: Routledge, 58–77.
• Bukowski, Andrzej. 2011. Region tradycyjny w unitarnym państwie w dobie globalizacji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Calhoun, Craig. 1996. The Rise and Domestication of Historical Sociology. In: T.J. McDonald, ed. The Historic Turn in the Human Sciences. Ann Arbor: University of Michigan Press, 305–338.
• Czapliński, Przemysław. 2014. Zbyt późna nowoczesność. W: J. Żakowski, red. Reforma kulturowa. 2020 – 2030 – 2040. Sukces wymaga zmian. Warszawa. https://www.nck.pl/badania/raporty/reforma-kulturowa-2020--2030--2040. Dostęp 20.05.2020.
• Dahrendorf, Ralf. 1991. Rozważania nad rewolucją w Europie. Przekład Maja Gottesman. Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza.
• Dépelteau, François, red. 2018. The Palgrave Handbook of Relational Sociology. Palgrave Macmillan. DOI 10.1007/978-3-319-66005-9.
• Duch-Dyngosz, Marta. 2012. Zapomniana genealogia Polaków. Znak, 5: 8–13.
• Eyal, Gil, Ivan Szelenyi, Eleanor R. Townsley. 1998. Making Capitalism without Capitalists. Class Formation and Elite Struggles in Post-Communist Central Europe. London, New York: Verso.
• Frank, Andre Gunder. 1967. Capitalism and Underdevelopment in Latin America. New York: Monthly Review Press.
• Gardawski, Juliusz. 2013. Rzemieślnicy i biznesmeni 2010-2011. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Giddens, Anthony. 2003. Stanowienie społeczeństwa. Zarys teorii strukturacji. Przekład Stefan Amsterdamski. Poznań: Zysk i Spółka.
• Gosk, Hanna, Ewa Kraskowska, red. 2013. (P)o zaborach, (p)o wojnie, (p)o PRL : polski dyskurs postzależnościowy dawniej i dziś. Kraków: Universitas.
• Grabowska, Mirosława. 2004. Podział postkomunistyczny. Społeczne podstawy polityki w Polsce po roku 1989. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Herbst, Mikołaj, Kaliszewska, Aleksandra. 2017. Zabory a edukacja. Początki szkolnictwa na terytorium Polski w kontekście współczesnego zróżnicowania osiągnięć szkolnych. Studia Lokalne i Regionalne, 2: 5–29. DOI 10.7366/150949956801.
• Herbst, Mikołaj, Steven Rivkin. 2013. Divergent historical experiences and inequality in academic achievement: The case of Poland. Journal of Socio-Economics, 42: 1–12. DOI 10.1016/j.socec.2012.11.008.
• Hryniewicz, Janusz. 2007. Stosunki pracy w polskich organizacjach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Jasiecki, Krzysztof. 2016. Nowa peryferyjność w perspektywie różnorodności kapitalizmu. Przykład posocjalistycznych państw Unii Europejskiej. W: T. Zarycki, red. Polska jako peryferie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 51–72.
• Kochanowicz, Jacek. 1998. Transformacja polska w świetle socjologii historycznej. Między Trzecim Światem a państwem opiekuńczym. Kultura i Społeczeństwo, 1: 23–37.
• Kolasa-Nowak, Agnieszka. 2001. Socjolog w badaniu przeszłości. Socjologia historyczna Charlesa Tilly’ego. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Koralewicz, Jadwiga, Marek Ziółkowski. 1990. Mentalność Polaków. Sposoby myślenia o polityce, gospodarce i życiu społecznym w końcu lat osiemdziesiątych. Poznań: Nakom.
• Krasnodębski, Zdzisław. 2003. Demokracja peryferii. Gdańsk. Wydawnictwo Słowo/obraz terytoria.
• Leder, Andrzej. 2013. Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej.
• Leder, Andrzej. 2016. Relacja folwarczna. Krytyka Polityczna, 45. http://krytykapolityczna.pl/kraj/leder-relacja-folwarczna/ Dostęp: 10.02.2020.
• Leszczyński, Adam. 2013. Skok w nowoczesność. Polityka wzrostu w krajach peryferyjnych 1943-1980. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej.
• Lipset, Seymour Martin, Stein Rokkan, eds. 1967. Party Systems and Voter Alignments: Cross-National Perspectives. New York: Free Press.
• Lutyński, Jan. 1990. Nauka i polskie problemy. Komentarz socjologa. Warszawa: PIW.
• Łuczewski, Michał. 2012. Odwieczny naród. Polak i katolik w Żmiącej. Toruń: Wydawnictwo UMK.
• Łukowski, Wojciech. 2002. Społeczne tworzenie ojczyzn. Studium tożsamości mieszkańców Mazur. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Mach, Bogdan. 1998. Transformacja ustrojowa a mentalne dziedzictwo socjalizmu. Warszawa: ISP PAN.
• Machaj, Irena. 2005. Społeczno-kulturowe konteksty tożsamości mieszkańców wschodniego i zachodniego pogranicza Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Marody, Mirosława. 1991. New Possibilities and Old Habits. Sisyphus, 7: 33–39.
• Marody, Mirosława. 1996. Między realnym socjalizmem a realną demokracją. W: M. Marody, red. Oswajanie rzeczywistości. Między realnym socjalizmem a realną demokracją. Warszawa: Instytut Studiów Społecznych UW.
• Marzec, Wiktor. 2015 Zorientowana na dyskurs socjologia historyczna. Ruchy masowe, rewolucje i demokratyzacja w socjologii historycznej Charlesa Tilly’ego a historyczne analizy dyskursu. Studia Socjologiczne, 3: 103–126.
• Marzec, Wiktor. 2016. Rebelia i reakcja. Rewolucja 1905 roku i plebejskie doświadczenie polityczne. Kraków: Universitas.
• Mokrzycki, Edmund. 2002. Demokracja „negocjacyjna”. W: E. Mokrzycki, A. Rychard, A. Zybertowicz, red. Utracona dynamika? O niedojrzałości polskiej demokracji. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 141–152.
• Morawski, Witold. 2009. Wprowadzenie: o pojęciu i teorii modernizacji, a także o zawartości książki. W: W. Morawski, red. Modernizacja Polski. Struktury. Agencje. Instytucje. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, 13–34.
• Mrozowicki, Adam. 2011. Doświadczenia transformacji systemowej w Polsce w perspektywie socjologicznych teorii sprawstwa. Forum Socjologiczne, 1: 55–75.
• Musiał, Wojciech. 2013. Modernizacja Polski. Polityki rządowe w latach 1918–2004. Toruń: Wydawnictwo UMK.
• Nijakowski, Lech. 2014. Socjologia historyczna – paradygmat czy istota socjologii? W: M. Gdula, L. Nijakowski, red. Oprogramowanie rzeczywistości społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 49–74.
• Papilloud, Christian, Eva-Maria Schultze. 2018. Pierre Bourdieu and Relational Sociology. In: F. Dépelteau, eds. The Palgrave Handbook of Relational Sociology. Palgrave Macmillan, 343–356. DOI 10.1007/978-3-319-66005-9.
• Poniedziałek, Jacek. 2011. Postmigracyjne tworzenie tożsamości regionalnej. Studium współczesnej warmińskomazurskości. Toruń: Adam Marszałek.
• Skocpol, Theda, ed. 1984. Vision and Method in Historical Sociology. New York: Cambridge University Press.
• Skórczewski, Dariusz. 2013. Teoria, literatura, dyskurs: pejzaż postkolonialny. Lublin: Wydawnictwo KUL.
• Smoczyński, Rafał, Tomasz Zarycki. 2017. Totem inteligencki. Arystokracja, szlachta i ziemiaństwo w polskiej przestrzeni społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Sosnowska, Anna. 1997. Tu, tam – pomieszanie. Studia Socjologiczne, 4: 61–85.
• Sosnowska, Anna. 2004. Zrozumieć zacofanie. Spory historyków o Europę Wschodnią (1947-1994). Warszawa: Trio.
• Sowa, Jan. 2011. Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą. Kraków: Universitas.
• Staniszkis, Jadwiga. 2001. Postkomunizm. Próba opisu. Gdańsk: Wydawnictwo Słowo/obraz terytoria.
• Staniszkis, Jadwiga. 2003. Władza globalizacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Steinmetz, George. 2011. Bourdieu, Historicity and Historical Sociology. Cultural Sociology, 5, 1: 45–66. DOI: 10.1177/1749975510389912.
• Steinmetz, George. 2015. Bourdieusian Field Theory and the Reorientation of Historical Sociology. In: T. Medvetz, J.J. Sallaz, eds. The Oxford Handbook of Pierre Bourdieu. Oxford: Oxford University Press. DOI: 10.1093/oxfordhb/9780199357192.013.28.
• Swidler, Ann. 1986. Culture in Action. Symbols and Strategies. American Sociological Review, 51: 273–286. DOI: 10.2307/2095521.
• Szczepański, Marek S. 1989. Modernizacja, rozwój zależny, rozwój endogenny: socjologiczne studium teorii rozwoju społecznego, Katowice: Wydawnictwo UŚ.
• Szczepański, Marek S. 1992. Pokusy nowoczesności. Polskie dylematy rozwojowe. Katowice: amp.
• Szczepański, Marek S. 2006. Ani Elizjum, ani Hades. Piętnastolecie polskiej transformacji w perspektywie socjologicznych teorii zmiany. W: J. Wasilewski, red. Współczesne społeczeństwo polskie. Dynamika zmian. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 13–46.
• Szczepański, Marek S. 1999. Modernizacja. W: Encyklopedia socjologii, t. 2. Warszawa: Oficyna Naukowa, 268–274.
• Szlachcicowa, Irena, Olga Nowaczyk, Adam Mrozowicki. 2013. Sprawstwo a dylematy współczesnych nauk społecznych. Wprowadzenie. W: A. Mrozowicki, O. Nowaczyk, I. Szlachcicowa, red. Sprawstwo. Teorie, metody, badania empiryczne w naukach społecznych. Kraków: Nomos, 7–15.
• Sztompka, Piotr. 1991. Teoria stawania się społeczeństwa. Szkic koncepcji. Kultura i Społeczeństwo, 1: 17–26.
• Sztompka, Piotr. 1993. Civilizational Incompetence: The Trap of Post-Communist Societies. Zeitschrift für Soziologie, 22: 85–95.
• Sztompka, Piotr, red. 1999. Imponderabilia wielkiej zmiany. Mentalność, wartości i więzi społeczne czasów transformacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Sztompka, Piotr. 2007. Socjologia zmian społecznych. Kraków: Znak.
• Świda-Ziemba, Hanna. 1994. Mentalność postkomunistyczna. Kultura i Społeczeństwo, 1: 35–50.
• Tarkowski, Jacek, Elżbieta Tarkowska. 1990. „Amoralny familizm” czyli o dezintegracji społecznej w Polsce lat osiemdziesiątych. W: E. Wnuk-Lipiński, red. Grupy i więzi społeczne w systemie monocentrycznym. Warszawa: IFiS PAN, 37–70.
• Tilly, Charles. 1984. Large Structures, Big Processes, Huge Comparisons. New York: Russell Sage Foundation.
• Tilly, Charles. 2007. Three Visions of History and Theory. History and Theory, 46: 299–307.
• Tischner, Józef. 1990. Etyka Solidarności oraz „homo sovieticus”. Kraków: Znak.
• Tyszka, Krzysztof. 2011. Homo sovieticus z perspektywy dwóch dekad. W: M. Bucholc, S. Mandes, T. Szawiel, J. Wawrzyniak, red. Polska po 20 latach wolności. Warszawa: Wydawnictwo UW, 294–311.
• Wallerstein, Immanuel. 1974. The rise and future demise of the world capitalist system: concepts for comparative analysis. Comparative Studies in Society and History,16, 4: 387–415.
• Warczok, Tomasz. 2016. Teodycee społeczne i porządek symboliczny. (Re)produkcja nierówności klasowych w polskim dyskursie naukowym. W: G. Skąpska, M. Szczepański, Ż. Stasieniuk, red. Co po kryzysie. Szczecin: Wydawnictwo US, 175–186.
• Wodecka, Dorota. 2012. Nie wstydź się słoika. Z Ewą Chomicką rozmawia Dorota Wodecka. Gazeta Wyborcza, 30 listopada, . https://wyborcza.pl/magazyn/1,124059,12958521,Nie_wstydz_sie__sloika_.html. Dostęp 20.05.2020.
• Wnuk-Lipiński, Edmund. 1991. Rozpad połowiczny. Szkice z socjologii transformacji ustrojowej. Warszawa: ISP PAN.
• Zarycki, Tomasz. 2002. Region jako kontekst zachowań politycznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Zarycki, Tomasz. 2013. Podmiotowość na peryferiach. Rola wewnętrznych i zewnętrznych aktorów w debatach nad upadkiem komunizmu i transformacją postkomunistyczną w Polsce. W: A. Mrozowicki, O. Nowaczyk, I. Szlachcicowa, red. Sprawstwo. Teorie, metody, badania empiryczne w naukach społecznych. Kraków: Nomos, 285–296.
• Zarycki, Tomasz. 2016. Polska jako peryferie stykowe. W: T. Zarycki, red. Polska jako peryferie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 105–147.
• Zarycki, Tomasz, Tomasz Warczok. 2014. Hegemonia inteligencka. Kapitał kulturowy we współczesnym polskim polu władzy – perspektywa „długiego trwania”. Kultura i Społeczeństwo, 4: 27–49.

Identifiers

DOI

10.24425/sts.2020.132471