Kogo upamiętnia gotycki nagrobek biskupa w Chełmnie?

• Authors: Jurkowlaniec Tadeusz

Title variants

DE

Wessen wird mit der gotischen Bischofsgrabplatte in der Kulmer Dominikanerkirche gedacht?

• Languages of publication: PL

Abstracts

DE

In der ehemaligen Dominikanerkirche zu Kulm befindet sich eine gotische Grabplatte mit eingeritzter Darstellung eines Bischofs. Wegen ihres schlechten Erhaltungszustands ist die diese Darstellung einfassende Inschrift nur teilweise entziffert worden. Zudem wurde sein in der Inschrift genanntes Sterbedatum unterschiedlich interpretiert: als 1259, 1309 oder 1360. Seit den 80. Jahren des 19. Jhs stützten sich die Aussagen über das Grabmal hauptsächlich auf die Feststellungen Johann Heises, der meinte, dass es sich hierbei um ein Denkmal eines unbekannten Bischofs handele, der Mitglied des Dominikanerordens gewesen und 1360 verstorben sei. Diese Interpretation wurde bis in 70. Jahre des 20. Jahrhunderts wiederholt, obschon manche Forscher vermuteten, dass die Grabplatte dem Andenken eines anderen, früher verstorbenen Würdenträgers gegolten habe; dabei wurde meist der Name Heidenreich genannt, der Name des ersten Bischofs von Kulm (†1263). Teresa Mroczko identifizierte den Verstorbenen weiterhin als Heidenreich, doch verschob sie die Datierung der Grabplatte aufgrund ihrer stilistisch-formalen Eigenschaften auf das 13./14. Jh. Die von Mroczko vorgeschlagene Datierung wurde von Forschern diverser Disziplinen übernommen. Zuletzt gelang es, weitere Fragmente der undeutlichen Borteninschrift zulesen, darunter nicht zuletzt einen wesentlichen Teil der Titulatur des Verstorbenen, was es möglich machte, ihn zu identifizieren: + A(n)NO • D(omi)NI • M • CCC • LX (Leerstelle) • O(biit) • FR(ater) •/ I(o)h(ann)ES• DE • DIECO • DIGnA(…) • […………]• EP(iscopu)C • SCODRIen(sis) • ORDIN(is)• / PREDICATORU(m) DE PROUINCIA / • SAXONIE • IN • DIE • (Leerstelle) CUI(us) • An[I]MA • D(e)O • ET • B(ea)TE•uirGiNI • COMEND[ET(ur)] • A(men) Im Gebiet der heutigen Republik Polen war im Mittelalter nur ein einziger Geistlicher tätig, welcher den Titel eines Bischofs von Skodra führte. Dabei handelt es sich um den Dominikaner Johannes, dem die Bischofswürde von Papst Klemens VI. 1345 verliehen wurde. Es steht außer Zweifel, dass dieser Dominikaner Johannes, Bischof von Skodra, tätig in der Diözese Krakau und danach im Erzdiakonat Pomerellen der Diözese Leslau, identisch ist mit dem 1360 (oder eher in den Folgejahren) verstorbenen Johannes de Dieco (oder Diecea, Decia, Dietia, Dietsa = Diez); im kurtrierischen Gebiet, heute Rheinland-Pfalz), Bischof von Skodra, Ordensmitglied der Dominikaner der Provinz Sachsen, der mit dem Grabmal in der Kulmer Dominikanerkirche geehrt und vermutlich auch dort bestattet wurde. Die Grabplatte präsentiert die einfachste Variante des konventionellen Darstellungsschemas eines verstorbenen Bischofs (ohne Arkade, Wappen oder weiterer Zusatzmotive) und ist ein in künstlerischer Hinsicht wenig qualitätvolles und im kom¬plexen Bild der Sepulkralkunst des 14. Jahrhunderts im Deutschordensstaat Preußen vereinzeltes Werk. Darüber hinaus stellt sie einen kleinen, doch gewichtigen Beitrag zur Geschichte der Kirche im 14. Jahrhundert dar.

Keywords

EN

Chełmno; Dominican church; medieval art; tombstone

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Biuletyn Historii Sztuki
• Year: 2013
• Volume: 75
• Issue: 4
• Pages: 625-640

Contributors

author

Jurkowlaniec Tadeusz

• Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk

References

• Altaner Berthold, Die Dominikanermissionen des 13. Jahrhunderts. Forschungen zur Geschichte der kirchlichen Unionen und der Mohammedaner- und Heidenmission des Mittelalters (Breslauer Studien zur historischen Theologie, 3), Habelschwerdt 1924.
• Arnold Udo, „Heidenreich (Heinrich)“ [w:] Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, hrsg. von Kurt Ruh, red. Christine Stöllinger, Bd. 3, Berlin-New York 1981.
• Arszyński Marian, „Sztuka sakralna diecezji chełmińskiej (1243-1821)” [w:] Z przeszłości diecezji chełmińskiej 1243-1992. Materiały konferencji naukowej w Toruniu, 6 XI 1993 r., red. Marian Biskup, Toruń 1994.
• Bazydło Janusz, „Henryk, Heidenryk” [w:] Encyklopedia katolicka, t. 6, Lublin 1993.
• Bieszk Kazimierz, „Walka Zakonu Krzyżackiego o przynależność kościelną archidiakonatu pomorskiego”, Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 34, 1927.
• Birecki Piotr, „Bazylika konkatedralna w Chełmży – nekropolia dostojników i duchowieństwa dawnej diecezji chełmińskiej w latach 1251-1824”, Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu 5: 2000.
• Błażejewska Anna, Rzeźba w Prusach krzyżackich do połowy XIV wieku. Źródła stylu, Toruń 2012
• Borawska Teresa, „Heidenreich (Heidenryk)” [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. Stanisław Gierszewski, t. 2, red. Zbigniew Nowak, Gdańsk 1994.
• Braun Josef, Handbuch der Paramentik, Freiburg i. Br. 1912.
• „Chełmno” [w:] Słownik geograficzny państwa polskiego i ziem historycznie z Polską związanych, red. Stanisław Arnold, t. 1, Pomorze Polskie, Pomorze Zachodnie, Prusy Wschodnie, z. 8, Warszawa 1936-1939.
• Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian, Chełmno (Pomorze w zabytkach sztuki), Wrocław-Warszawa-Kraków 1991.
• Czachorowski Antoni, „Kopiariusz klasztoru norbertanek w Żukowie”, Zapiski Historyczne, 23, 1957 (1958).
• Czaplewski Paweł, rec. [z:] Stanisław CHODYŃSKI, Biskupi włocławscy. Z akt kapituły włocławskiej, Włocławek 1906, Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 1: 1908.
• Czaplewski Paweł, „Tytularny episkopat w Polsce średniowiecznej”, Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, 40: 1914.
• Czaplewski Paweł, „Tytularny episkopat w Polsce średniowiecznej (dokończenie)”, Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, 43: 1916.
• Czyżak Marta, Wagner Arkadiusz, „Odnaleziony modlitewnik biskupa chełmińskiego Wikbolda Dobilsteina”, Zapiski Historyczne, 78: 2013, z. 2.
• Diecezja toruńska, historia i teraźniejszość, red. Stanisław Kardasz, t. 4. Dekanat chełmiński, Toruń 1996.
• Dobrzanowski Stanisław, „Henryk-Heidenreich” [w:] Słownik polskich teologów katolickich, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, t. 2, Warszawa 1982.
• Forstreuter Kurt, „Heidenreich (Heinrich)” [w:] Neue deutsche Biographie, Bd. 8, Berlin 1969.
• Gieraths Paul-Gundolf, „Johannes Schadland, Bischof von Worms (seit 1365), * 1311/12 Köln, † 1. 4. 1373 Koblenz” [w:] Neue Deutsche Biographie, Bd. 10, Berlin 1974.
• Glemma Tadeusz, „Dzieje diecezji chełmińskiej” [w:] Polskie Pomorze, t. II. Przeszłość i kultura, red. Józef Borowiak, (Pamiętnik Instytutu Bałtyckiego. Seria: Balticum, 2), Toruń 1931.
• Górski Karol, „Heidenreich (Henryk)” [w:] Polski słownik biograficzny, t. 9, Wrocław-Warszawa-Kraków 1961.
• Górski Karol, „Henryk-Heidenreich, pierwszy biskup chełmiński” [w:] Studia nad historią dominikanów w Polsce 1222-1972, red. Jerzy Kłoczowski, t. I, Warszawa 1975.
• Górski Karol, Studia i materiały z dziejów duchowości, Warszawa 1980.
• Grabowski Jan, Przewodnik po Chełmnie, Toruń 1929.
• Graesse Johann Georg Theodor, Benedict Friedrich, Orbis Latinus. Lexikon lateinischer geographischer Namen des Mittelalters und der Neuzeit, Grossausgabe, bearb. und hrsg. von Helmut Plechl unter Mitarbeit von Sophie-Charlotte Plechl, Bd. 1 A–D, Braunschweig 1972.
• Grzegorz Maksymilian, Pomorze Gdańskie pod rządami zakonu krzyżackiego w latach 1308–1466, Bydgoszcz 2007.
• Heise Johann, Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, Bd. 2. Kulmerland und Löbau, Heft V. Der Kreis Kulm, Danzig 1887.
• Hoffer Alexander, „Diöcesen in Dalmatien und die ungarischen Titularbisthümer“, Zeitschrift für katholische Theologie, 21: 1897.
• Jireček Constantin, Staat und Gesellschaft im mittelalterlichen Serbien. Studien zur Kulturgeschichte des 13.–15. Jahrhunderts, Erster Teil (Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien. Philosophisch-Historische Klasse, 56), Wien 1912.
• Jurkowlaniec Tadeusz, „Mittelalterliche Grabmäler in Preußen” [w:] Gerhard Eimer, Ernst Gierlich, Matthias Müller (Hg.), Ecclesiae ornatae. Kirchenausstattungen des Mittelalters und der frühen Neuzeit zwischen Denkmalwert und Funktionalität (Kunsthistorische Arbeiten der Kulturstiftung der deutschen Vertriebenen, 6), Bonn 2009.
• Jurkowlaniec Tadeusz, „Płyta nagrobna Arnolda Lischorena; Wernica i Konrada” [w:] Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, 10 czerwca–12 września 2010 roku, t. I, red. Barbara Pospieszna, Malbork 2010.
• Jurkowlaniec Tadeusz, „Z Prus do wieczności. O nagrobkach” [w:] Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, 10 czerwca–12 września 2010 roku, t. I, red. Barbara Pospieszna, Malbork 2010.
• Jurkowlaniec Tadeusz, „Czy biskupa Stryprocka upamiętniono nagrobkiem we Fromborku?“ [w:] Limen expectationis. Księga pamiątkowa ku czci ks. prof. dr. hab. Zdzisława Klisia, red. Jacek Urban, Andrzej Witko, Kraków 2012.
• Jurkowlaniec Tadeusz, „Symbole ewangelistów. Z badań nad ikonografią nagrobków gotyckich w Prusach”, Studia Zamkowe, IV: 2012.
• Kaczmarczyk Kazimierz, Kowalski Gerard, Katalog Archiwum Opactwa Cystersów w Mogile, (Wydawnictwa Sekcji Archiwalnej Krajowego Grona Konserwatorskiego, 1), Kraków 1919.
• Kaeppeli Thomas, „Heidenricus, Bischof von Kulm (1263) Verfasser eines Traktates De amore S. Trinitatis“ Archivum Fratrum Praedicatorum, 30: 1960.
• Kaeppeli Thomas, Aubert Roger, „Heidenr(e)ich“, [w:] Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastiques t. 23 Haegy - Herlemundus, Paris 1990.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, red. Jerzy Z. Łoziński, t. XI, Województwo bydgoskie, red. Tadeusz Chrzanowski, Marian Kornecki, z. 4, Dawny powiat chełmiński, opracowanie autorskie Teresa Mroczko, Warszawa 1976, s. 30.
• Kingsford Charles Lethbridge, „Paschal John” [w:] Dictionary of National Biography, ed. Sidney LEE, vol. 43, New York-London 1895
• Kłoczowski Jerzy, Polska prowincja dominikańska w średniowieczu i Rzeczypospolitej Obojga (Wielu) Narodów (Studia nad Historią Dominikanów w Polsce, 5), Poznań 2008.
• Kriedte Peter, Die Herrschaft der Bischöfe von Włocławek in Pommerellen von den Anfängen bis zum Jahre 1409 (Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte, 40), Göttingen 1974.
• Krużyńska Małgorzata „Zabytki dekanatu chełmińskiego” [w:] Diecezja toruńska, historia i teraźniejszość, red. Stanisław Kardasz, t. 4. Dekanat chełmiński, Toruń 1996.
• Kubicki Rafał, Środowisko dominikanów kontraty pruskiej od XIII do połowy XVI wieku, Gdańsk 2007.
• Kumor Bolesław, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. 2, Kraków 1999.
• Kwiatkowski Stefan, „Stosunek zakonu krzyżackiego do diecezji chełmińskiej” [w:] Z przeszłości diecezji chełmińskiej 1243–1992. Materiały konferencji naukowej w Toruniu, 6 XI 1993 r., red. Marian Biskup, Toruń 1994.
• Lala Etleva, Regnum Albaniae, the Papal Curia, and the Western Visions of a Borderline Nobility, Budapest 2008.
• Liedtke Antoni, Zarys dziejów diecezji chełmińskiej do 1945 roku, Pelplin 1994.
• Łoziński Jerzy Z., Pomniki sztuki w Polsce, t. II, część 1, Pomorze, Warszawa 1992.
• Maciejewski Jacek, „Zabiegi króla Kazimierza III Wielkiego o obsadę stolic biskupich” [w:] Kazimierz Wielki i jego państwo. W siedemsetną rocznicę urodzin ostatniego Piasta na tronie polskim, red. Jacek Maciejewski, Tomasz Nowakowski, Bydgoszcz 2011.
• Mansfeld Bogusław, Zespół zabytkowy Chełmna (Zwiedzamy muzea i zabytki), Warszawa 1983.
• Mroczko Teresa, Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.
• Mroczko Teresa, „Sztuka Chełmna do końca XVIII wieku” [w:] Dzieje Chełmna. Zarys monograficzny, wydanie II zmienione, red. Marian Biskup, Warszawa-Poznań-Toruń 1987.
• Mroczko Teresa, „Kościół śś. Piotra i Pawła oraz klasztor dominikanów” [w:] Architektura gotycka w Polsce, red. Teresa Mroczko i Marian Arszyński, t. 2. Katalog zabytków, red. Andrzej Włodarek, Warszawa 1995 (Dzieje Sztuki Polskiej, 2).
• Nadolny Anastazy, „Heidenreich (Heidenricus) (OP) († 1263)“ [w:] Die Bischöfe des Heiligen Römischen Reiches 1198 bis 1448. Ein biographisches Lexikon, hg. Erwin Gatz, Clemens Brodkorb, Berlin 2001.
• Nitecki Piotr, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965-1999. Słownik biograficzny. Wydanie drugie poprawione i uzupełnione, Warszawa 2000.
• Ożóg Krzysztof, „Relacje mendykantów ze środowiskiem dworskim oraz katedralnym na Wawelu do końca
• XV wieku” [w:] Mendykanci w średniowiecznym Krakowie, red. Krzysztof Ożóg, Tomasz Gałuszka OP, Anna Zajchowska, (Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie, 4), Kraków 2008.
• Pachoń Leszek, „Heidenryk (Henryk, Heidenreich)” [w:] Słownik biograficzny Chełmży i okolic, red. Dariusz MELLER, z. 1, Toruń 2001.
• Pakulski Jan, „Średniowieczne pieczęcie biskupów i kapituły włocławskiej oraz ich symbolika” [w:] Religijność na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej w czasach staropolskich, red. Andrzej Mietz, Włocławek 2003.
• Pakulski Jan, „Pieczęcie instytucji kościelnych i duchowieństwa” [w:] Dzieje diecezji włocławskiej, t. 1 Średniowiecze, red. Andrzej Radzimiński, Włocławek 2008.
• Pawłowski Zygfryd, „Zabytki miasta Chełmna” [w:] Pamiętnik Zjazdu Jubileuszowego Naucz. Pomorskiego i Waln. Zjazdu Delegatów Okręgu Pomorskiego w dniach 19, 20 i 21 maja 1929 w Chełmnie, Chełmno-Pomorze 1929.
• Piekosiński Franciszek, Pieczęcie polskie wieków średnich, cz. I. Doba Piastowska, oprac. przy udziale Edmunda Diehla, Kraków 1899.
• Preußisches Urkundenbuch, Bd. 4 (1346-1351), Hg. Hans Koeppen, Marburg 1964.
• Prokop Krzysztof Rafał, Biskupi pomocniczy w diecezjach polskich w dobie przedtrydenckiej (2. poł. XIII–1. poł. XVI w.), Kraków 2002
• Radzimiński Andrzej, Kościół w państwie Zakonu Krzyżackiego w Prusach 1243–1525. Organizacja, uposażenie, ustawodawstwo, duchowieństwo – wierni, Malbork 2006.
• Radzimiński Andrzej, Kościół i duchowieństwo w średniowieczu. Polska i państwo zakonu krzyżackiego w Prusach, Toruń 2012.
• Rafiński Stefan, Chełmiński słownik biograficzny, Chełmno 2006.
• Rejmanowski Maciej, „Sztuka i architektura Chełmna i powiatu” [w:] Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, red. Marian Biskup, Toruń 1968.
• Roth Werner, Die Dominikaner und Franziskaner im Deutsch-Ordensland Preuβen bis zum Jahre 1466, Diss., Königsberg 1918.
• Schmauch Hans, „Heidenreich“ [w:] Altpreußische Biographie, hg. Christian Krollmann, Bd. 1, Königsberg 1941.
• Schmid Bernhard, Die Inschriften des Deutschordensland Preussen bis zum Jahre 1466 (Schriften der Königsberger Gelehrten Gesellschaft, Geisteswissenschaftliche Klasse 11, 1934/1935), Halle (Saale) 1935.
• Schmid Bernhard, „Ein Figuren-Grabstein in Elbing aus dem 14. Jahrhundert”, Elbinger Jahrbuch 15: 1938.
• Scholz Sebastian, „Totengedenken in mittelalterlichen Grabinschriften vom 5. bis zum 15. Jahrhundert”, Marburger Jahrbuch für Kunstwissenschaft, 26, 1999
• Schultz Franz, „Die ursprüngliche Lage der Stadt Culm und ihre Translocation”, Altpreussische Monatsschrift 11, 1874.
• Schultz Franz, Geschichte der Stadt und des Kreises Kulm. I. Teil. Bis zum Jahre 1479, Danzig 1876.
• Spież Jan Andrzej, rec. [z:] „Anna WIŚNIEWSKA, Henryk-Heidenryk, pierwszy biskup chełmiński, Pelplin 1992”, Zapiski Historyczne 61, 1996.
• Spież Jan Andrzej, „Badania nad przeszłością dominikanów w średniowiecznej Polsce. Próba bilansu” [w:] Dzieje dominikanów w Polsce XIII–XVIII wiek. Historiografia i warsztat badawczy historyka, red. Henryk Gapski, Jerzy Kłoczowski, Jan Andrzej Spież, Lublin 2006.
• Stock Andrea, „Die Grabmonumente der Bischöfe von Meißen“ [w:] Matthias Donath, Die Grabmonumente im Dom zu Meissen (Quellen und Materialien zur sächsischen Geschichte und Volkskunde, 1), Leipzig 2004.
• Swinarska Dorota, „Płyta nagrobna Lamberta w kościele NMP w Chełmnie”, Biuletyn Historii Sztuki, 45: 1983.
• Szczur Stanisław, „Traktat pokojowy z zakonem krzyżackim z 1343 roku” Zapiski Historyczne 61: 1991.
• Szostkiewicz Zbigniew, „Katalog biskupów ob. łac. przedrozbiorowej Polski”, [w:] Sacrum Poloniae Millennium. Rozprawy – Szkice – Materiały historyczne, t. 1, Rzym 1954.
• Šufflay Milan von, „Die Kirchenzustände im vortürkischen Albanien. Die orthodoxe Durchbruchszone im katholischen Damme“ [w:] Illyrisch-albanische Forschungen unter Mitwirkung …. zusammengestellt von Ludwig von Thallóczy, Bd. 1, München-Leipzig 1916.
• Trelińska Barbara, Gotyckie pismo epigraficzne w Polsce, Lublin 1991.
• Wardzyński Michał, „Import kamieni i dzieł rzeźby z Gotlandii i Olandii do Rzeczypospolitej (od XIII do 2. połowy XVIII w.)”, Porta Aurea 9, 2010.
• Weitlauff Manfred, „Johannes Schadland (1311/12-1373)” [w:] Die Bischöfe des Heiligen Römischen Reiches 1198 bis 1448. Ein biographisches Lexikon, hg. Erwin Gatz, Clemens Brodkorb, Berlin 2001.
• Wirkus Bernard, „Jeszcze o chronologii biskupów chełmińskich okresu średniowiecza”, Studia Pelplińskie 11: 1980.
• Wiśniewska Anna, Henryk - Heidenryk pierwszy biskup chełmiński, Pelplin 1992
• Wiśniewski Jan, Dzieje diecezji pomezańskiej (do 1360 r.), Elbląg 1993.
• Wiśniewski Jan, „Ernst (OP) († 1259)” [w:] Die Bischöfe des Heiligen Römischen Reiches 1198 bis 1448. Ein biographisches Lexikon, hg. Erwin Gatz, Clemens Brodkorb, Berlin 2001.
• Zieliński Marek Grzegorz, Soborska-Zielińska Anna, Kościół świętych Piotra i Pawła w Chełmnie, Pelplin 2005.
• Zonenberg Sławomir, Kronika Szymona Grunaua, Bydgoszcz 2009.