O osobliwościach kulturowo uwarunkowanych uniwersaliów psychologicznych

• Authors: Maciej Dymkowski

Title variants

EN

On Peculiarities of Culturally Conditioned Psychological Universals

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł odwołuje się do ustaleń psychologii, zwłaszcza eksperymentalnej psychologii społecznej, jak też socjologii i antropologii kulturowej. Zarysowuje i ilustruje na wybranych przykładach osobliwości uniwersaliów psychologicznych pozbawionych umocowania biologicznego. Jak się argumentuje, są one wytworami przydatności atrybutów lub mechanizmów psychicznych w adaptacjach kulturowych do środowiska naturalnego. Takie powszechniki o kulturowej genezie nie mają odpowiedników w naukach nomotetycznych. Zwykle pojawiają się w rozmaitych kontekstach kulturowych czy historycznych z różną częstością i intensywnością, czasem pełnią tam odmienne funkcje. W rezultacie opisujące je teorie psychologii społecznej nieuchronnie różnią się od teorii charakterystycznych dla nauk przyrodniczych, które bywają spostrzegane przez psychologów społecznych jako niedościgniony ideał.

EN

The paper builds on settlements of psychology, especially of experimental social psychology, and refers to sociology and cultural anthropology as well. It outlines and illustrate by selected examples the peculiarities of psychological universals without biological foundations. It is argued that they are the results of usefulness of psychological attributes/mechanisms in cultural adaptations to natural environment. The universals of cultural genesis do not have the equivalents in the nomothetical sciences. They usually appear in various cultural/historical contexts with varying frequency and intensity, and sometimes perform there diverse functions. Accordingly, the social psychology theories that focus on such universals unavoidably differ from the theories typical of natural sciences, which are perceived by social psychologists as the matchless ideal.

Keywords

PL

antropologia kulturowa; kultura; psychologia społeczna; socjologia; teoria; uniwersalia psychologiczne

EN

cultural anthropology; culture; psychological universals; social psychology; sociology; theory

• Publisher: Institute of Philosophy and Sociology, Polish Academy of Sciences
• Journal: Studia Socjologiczne
• Year: 2014
• Issue: 3(214)
• Pages: 29–43

Contributors

author

Maciej Dymkowski

• Katedra Psychologii Historycznej i Politycznej SWPS we Wrocławiu, ul. Ostrowskiego 30b, 53-238 Wrocław

References

• Barbu, Zevedei. 1960. Problems of Historical Psychology. London: Routledge & Kegan Paul.
• Baumeister, Roy F. 2011. Zwierzę kulturowe. Między naturą a kulturą. Warszawa: WN PWN.
• Benedict, Ruth. 2005. Wzory kultury. Warszawa: Muza SA.
• Boas, Franz. 2010. Umysł człowieka pierwotnego. Kraków: Nomos.
• Bond, Charles F. i Linda J. Titus. 1983. Social Facilitation: A Meta-analysis of 241 Studies. „Personality Bulletin” 94: 265–292.
• Bond, Rod i Peter B. Smith. 1996. Culture and Conformity: A Meta-analysis of Studies Using Asch’s (1952b, 1956) Line Judgment Task. „Psychological Bulletin” 119: 111–137.
• Boski, Paweł. 2009. Kulturowe ramy zachowań społecznych. Podręcznik psychologii międzykulturowej. Warszawa: WN PWN i Academica SWPS.
• Burszta, Wojciech J. 1998. Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje. Poznań: Wyd. Zysk i S-ka.
• Buss, David M. 2003. Psychologia ewolucyjna. Jak wytłumaczyć społeczne zachowania człowieka? Najnowsze koncepcje. Gdańsk: GWP.
• Claidiere, Nicolas i Andrew Whiten. 2012. Integrating the Study of Conformity and Culture in Humans and Nonhumans Animals. „Psychological Bulletin” 138: 126–145.
• Cohen, Dov. 2001. Cultural Variation: Considerations and Implications. „Psychological Bulletin” 127: 451–471.
• Czarnowski, Stefan. 1956. Założenia metodologiczne w badaniu rozwoju społeczeństw ludzkich. W: S. Czarnowski. Dzieła, t. 2. Warszawa: PWN, s. 197–221.
• Dawkins, Richard. 2012. Samolubny gen. Warszawa: Prószyński i S-ka.
• Doliński, Dariusz. 2000. Ekspresja emocji. Emocje podstawowe i pochodne. W: D. Doliński i J. Strelau (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki. Psychologia ogólna, t. 2. Gdańsk: GWP, s. 251–268.
• Dymkowski, Maciej. 2003. Wprowadzenie do psychologii historycznej. Gdańsk: GWP.
• Dymkowski, Maciej. 2007. O uniwersalności teorii psychologii społecznej. „Psychologia Społeczna” 2: 249–261.
• Dymkowski, Maciej. 2012. Psychological Universals and Nomothetical Aspirations of Social Psychology. „Polish Psychological Bulletin” 43: 93–100.
• Eagly, Alice H. i Wendy Wood. 1999. The Origins of Sex Differences in Human Behavior. Evolved Dispositions versus Social Roles. „American Psychologist” 54: 408–423.
• Ekman, Paul. 1994. Strong Evidence for Universals in Facial Expressions: A Reply to Russel’s Mistaken Critique. „Psychological Bulletin” 115: 268–287.
• Gazzaniga, Michael S. 2011. Istota człowieczeństwa. Co sprawia, że jesteśmy wyjątkowi. Sopot: Smak Słowa.
• Geertz, Clifford. 2005. Interpretacja kultur. Wybrane eseje. Kraków: Wyd. UJ.
• Gergen, Kenneth J. 1973. Social Psychology as History. „Journal of Personality and Social Psychology” 26: 309–320.
• Gouldner, Alvin. 1960. The Norm of Reciprocity: A Preliminary Statement. „American Sociological Review” 25: 161–178.
• Heine, Steven J. 2012. Cultural Psychology (2-e wyd.). New York–London: W. W. Norton. Higgins, E. Tory. 2004. Making a Theory Useful: Lessons Handed Down. „Personality and Social Psychology Review” 8: 138–145.
• Hoshino-Browne, Etsuko, Adam S. Zanna, Steven J. Spencer, Mark P. Zanna, Shinobu Kitayama i Sandra Lackenbauer. 2005. On the Cultural Guises of Cognitive Dissonance: The Case of Easterners and Westerners. „Journal of Personality and Social Psychology” 89: 294–310.
• Jost, John T. i Arie W. Kruglanski. 2002. The Estrangement of Social Constructionism and Experimental Social Psychology: History of the Rift and Prospects for Reconciliation. „Personality and Social Psychology Review” 6: 168–187.
• Kitayama, Shinobu, Alana Conner Snibbe, Hazel Rose Markus i Tomoko Suzuki. 2004. Is There Any „Free” Choice? Self – and Dissonance in Two Cultures. „Psychological Science” 15: 527–533.
• Kluckhohn, Clyde. 1975. Badanie kultury. W: W. Derczyński, A. Jasińska-Kania i J. Szacki (red.). Elementy teorii socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej. Warszawa: PWN, s. 31–45.
• Kofta, Mirosław. 2007. Psychologia społeczna: od naiwnego do świadomego uniwersalizmu. „Psychologia Społeczna” 2: 266–270.
• Konner, Mark. 2007. Evolutionary Foundations of Cultural Psychology . W: S. Kitayama i D. Cohen (red.). Handbook of Cultural Psychology. New York–London: The Guilford Press, s. 77–105.
• Kruglanski, Arie W. 2001. That “Vision Thing”: The State of Theory in Social and Personality Psychology at the Edge of the New Millennium. „Journal of Personality and Social Psychology” 80: 871–875.
• Leung, Angela K-J. i Dov Cohen. 2011. Within – and between-Culture Variation: Individual Differences and the Cultural Logics of Honor, Face, and Dignity Cultures. „Journal of Personality and Social Psychology” 100: 507–526.
• Levenson, Robert W., Jose Soto i Ninamdi Pole. 2007. Emotion, Biology, and Culture. W: S. Kitayama i D. Cohen (red.). Handbook of Cultural Psychology. New York–London: The Guilford Press, s. 780–796.
• Levi-Strauss, Claude. 2009. Antropologia strukturalna. Warszawa: Wyd. Aletheia.
• Lewicka, Maria. 2007. O konstruktywizmie, różnicach indywidualnych i prawach ogólnych. „Psychologia Społeczna” 2: 271–275.
• Linton, Ralph. 1975. Kulturowe podstawy osobowości. Warszawa: PWN.
• Malewski, Andrzej. 1964. O zastosowaniach teorii zachowania. Warszawa: PWN.
• Malinowski, Bronisław. 1984. Wierzenia pierwotne i formy ustroju społecznego. W: tegoż. Dzieła, t. 1. Warszawa: PWN.
• Matsumoto, David i Linda Juang. 2007. Psychologia międzykulturowa. Gdańsk: GWP.
• McClelland, David C. 1961. The Achieving Society. Princeton: D. Van Nostrand Company.
• McCrae, Robert R. i Antonio Terracciano. 2005. Universal Features of Personality Traits from the Observer’s Perspective: Data from 50 Cultures. „Journal of Personality and Social Psychology” 88: 547–561.
• Merton, Robert K. 1982. Teoria socjologiczna i struktura społeczna. Warszawa: WN PWN.
• Mokrzycki, Edmund. 1980. Filozofi a nauki a socjologia. Warszawa: PWN.
• Nisbett, Richard E. 2009. Geografi a myślenia. Dlaczego ludzie Wschodu i Zachodu myślą inaczej. Sopot: Smak Słowa.
• Nisbett, Richard E. 2010. Inteligencja: sposoby oddziaływania na IQ. Dlaczego tak ważne są szkoła i kultura. Sopot: Smak Słowa.
• Norenzayan, Ara i Steven J. Heine. 2005. Psychological Universals: What Are They and How Can We Know?. „Psychological Bulletin” 131: 763–784.
• Nowak, Stefan. 1965. Studia z metodologii nauk społecznych. Warszawa: PWN.
• Ossowski, Stanisław. 1967a. O osobliwościach nauk społecznych. W: tegoż. Dzieła. O nauce, t. 4. Warszawa: PWN, s. 125–316.
• Ossowski, Stanisław. 1967b. Dwie koncepcje historycznych uogólnień. W: tegoż. Dzieła. O nauce, t. 4. Warszawa: PWN, s. 319–328.
• Ossowski, Stanisław. 1967c. Zoologia społeczna i zróżnicowanie kulturowe. W: tegoż. Dzieła. O nauce, t. 4. Warszawa: PWN, s. 329–350.
• Pinker, Steven. 2012. Tabula rasa. Spory o naturę ludzką. Sopot: GWP.
• Runyan, William M. 1988. Reconceptualizing the Relationships between History and Psychology. W: W. M. Runyan (red.). Psychology and Historical Interpretation. New York–Oxford: Oxford University Press, s. 247–295.
• Schaller, Mark i Damian R. Murray. 2008. Pathogens, Personality, and Culture: Disease Prevalence Predicts Worldwide Variability in Sociosexuality, Extraversion, and Openness to Experience. „Journal of Personality and Social Psychology” 95: 212–221.
• Schlenker, Barry R. 1974. Social Psychology and Science. „Journal of Personality and Social Psychology” 29: 1–15.
• Trzópek, Joanna. 2006. Filozofie psychologii. Naturalistyczne i antynaturalistyczne podstawy psychologii współczesnej. Kraków: Wyd. UJ.
• Van Lange, Paul A. M. 2013. What We Should Expect from Theories in Social Psychology: Truth, Abstraction, Progress, and Applicability as Standards (TAPAS). „Personality and Social Psychology Review” 17: 40–55.
• Zajonc, Robert B. 1965. Social Facilitation. „Science” 149: 269–274.