Definicja kognitywna pojęcia demokracji w języku polskim

• Authors: Grzeszczak Monika

Title variants

EN

The concept of democracy in contemporary Polish: Towards a cognitive definition

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Autorka podejmuje próbę zrekonstruowania rozumienia pojęcia demokracja we współczesnym języku polskim metodą definicji kognitywnej, opartej na założeniach przedstawionych w pracach Jerzego Bartmińskiego (1988/2007). W celu odtworzenia wielostronnego i możliwie najpełniejszego, utrwalonego w języku i kulturze, obrazu omawianego pojęcia wykorzystuje trzy wzajemnie uzupełniające się typy źródeł: dane systemowe (S), ankietowe (A) i tekstowe, te ostatnie wyekscerpowane z tekstów prasowych, różnogatunkowych, zaczerpniętych z archiwum „Rzeczpospolitej” i „Gazety Wyborczej”. W części ogólnej autorka szkicuje rozumienie demokracji, odwołując się do wypowiedzi politologów, socjologów, filozofów i językoznawców. W dalszej kolejności prezentuje w oparciu o badania nad nazwami wartości (m.in. nad symboliką kolektywną M. Fleischera) rangę omawianego pojęcia wśród polskich nazw wartości. W części szczegółowoanalitycznej wyodrębnia znaczenia leksemu demokracja, wydobyte na podstawie definicji słownikowych, tj. 1. ‘forma ustroju państwa’; 2. ‘państwo o takim ustroju’; 3. ‘forma rządów’; 4. ‘stronnictwo’/‘partia’/‘grupa społeczna popierająca demokratyczną formę (sprawowania) rządów’; 5. ‘forma organizacji życia społecznego’; 6. ‘prawa, swobody obywatelskie’. W dalszej części artykułu przyjmuje rozumienie demokracji w znaczeniu politycznym – jako formy ustroju państwowego, w którym obowiązuje określony sposób sprawowania władzy. Na podstawie analizy trojakiego typu danych autorka wyodrębnia cechy definicyjne (bazowe) demokracji. Przyporządkowane one zostają poszczególnym aspektom analizowanego pojęcia. I tak. W aspekcie politycznym demokracja oznacza dla Polaków przede wszystkim wolne wybory, wielopartyjność, praworządność oraz zgodnie z etymologią – władzę ludu. W aspekcie ekonomicznym utożsamiana jest z kapitalizmem i wolnym rynkiem. W aspekcie społecznym o istocie demokracji stanowi szeroko rozumiana wolność, konkretne wolności i swobody obywatelskie (zwłaszcza wolność słowa) oraz równość. W aspekcie etycznym demokracja opiera się na wartościach, a jej nieodłącznym elementem jest przede wszystkim sprawiedliwość i poszanowanie praw człowieka.

EN

An attempt is made in the paper to reconstruct the concept of democracy in contemporary Polish by means of the cognitive definition, proposed in the writings of Jerzy Bartmiński (1988-2007). In order to reconstruct the possibly fullest picture of the concept, entrenched in language and culture, three complementary sources of data are used: systemic data, questionnaires and texts (journalistic texts of various genres, from the dailies Rzeczpospolita and Gazeta Wyborcza). In the theoretical part of the article, the author presents an understanding of democracy, referring to the views of political scientists, sociologists, philosophers and linguists. Then she discusses the rank of the concept relative to other Polish value terms, on the basis of the relevant research (e.g. M. Fleischer’s research on collective symbolism). In the analytical part, the author presents the meanings of the lexeme demokracja ‘democracy’ identified on the basis of dictionary definitions: 1. a political system; 2. a country with such a system; 3. a form of government; 4. a political party/a social group supporting the democratic form of government; 5. a way of organizing social life; 6. civic rights. Then a political understanding of democracy is accepted, as a political system in which a specific form of government is practised. On the basis of three types of data, the author identifies the defining (base) features of democracy, correlated with specific aspects of the concepts. In the political sense, democracy for speakers of Polish is above all associated with free elections, a multi-party system, lawabiding behaviour and, as the word’s etymology suggests, with the power of the people. In the economic sense, democracy is associated with capitalism and a free market. In the social sense, democracy is characterized by freedom, specific civic rights (especially the freedom of speech) and equality. In the ethical sense, democracy is based on values and its inalienable element is above all justice and respect for human rights.

Keywords

PL

definicja kognitywna; wartości; demokracja

EN

cognitive definition; values; democracy

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury
• Year: 2009
• Volume: 21
• Pages: 69-84

Contributors

author

Grzeszczak Monika

• Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

References

• Bankowicz Marek, 2006, Demokracja. Zasady, procedury, instytucje. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Bartmiński Jerzy, 1988/2007, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji słowa, [w:] Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 169--183 [przedruk w: Bartmiński Jerzy, 2007, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 42--51].
• Bartmiński Jerzy, 1990, Kolekcja w strukturze tekstu ustnego, [w:] Tekst w kontekście. Zbiór studiów, red. Teresa Dobrzyńska, Wrocław-Warszawa-Kraków: Wydawnictwo PAN, s. 155--174.
• Bartmiński Jerzy, 1998, Podstawy lingwistycznych badań nad stereotypem – na przykładzie stereotypu matki, [w:] Język a Kultura, t. 12, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, red. Janusz Anusiewicz, Jerzy Bartmiński, Wrocław: Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, s. 63--83.
• Bartmiński Jerzy, 2001, O językowym obrazie świata Polaków końca XX wieku, [w:] Polszczyzna XX wieku. Ewolucje i perspektywy rozwoju, red. Stanisław Dubisz, Stanisław Gajda, Warszawa: Dom Wydaw. Elipsa, s. 27--53.
• Bartmiński Jerzy, Żuk Grzegorz, 2007, Polnisch równość ‘Gleichheit’ im semantischen Netz. Kognitive Definition der równość ‘Gleichheit’ im Polnischen, [w:] Bock Bettina, Lühr, Rosemarie (Hg.): Normen- und Wertbegriffe in der Verständigung zwischen Ost- und Westeuropa. Akten der internationalen Arbeitstagung 27. / 28. Februar 2006 in Jena, Frankfurt / M: Peter Lang Verlag, s. 33--68.
• Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska Stanisława, 1998, Profile a podmiotowa interpretacja świata, [w:] Profilowanie w języku i w tekście, red. Jerzy Bartmiński, Ryszard Tokarski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 211--223.
• Bartyzel Jacek, 2002, Demokracja, Radom: Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne.
• Dubisz Stanisław, 2003, Historia leksemu demokracja w języku polskim (analiza leksykograficzna), „Poradnik Językowy” z. 3, s. 3--11.
• Fleischer Michael, 2003, Stabilność polskiej symboliki kolektywnej, [w:] Język w kręgu wartości. Studia semantyczne, red. Jerzy Bartmiński, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 107--143.
• Grzegorczykowa Renata, 2001, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Jamróz Adam, 1995, Demokracja, Białystok: Temida 2.
• Język – polityka – społeczeństwo. Słownik pojęć politycznych i społecznych krajów Europy Środkowej i Wschodniej, red. Stanisław Dubisz, Józef Porayski-Pomsta, Elżbieta Sękowska, Warszawa: Elipsa, 2004.
• Kowalak Tadeusz, 2004, Eseje o demokracji, Białystok: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku.
• Majer-Baranowska Urszula, 2006, Demokracja, [w:] Język – wartości – polityka. Zmiany rozumienia nazw wartości w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Raport z badań empirycznych, red. Jerzy Bartmiński, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 72--77.
• Mazurkiewicz Małgorzata, 1991, Stan prac nad słownikiem aksjologicznym, [w:] Język a Kultura, t. 2: Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, red. Jadwiga Puzynina, Jerzy Bartmiński, Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, s. 257--264.
• Ossowska Maria, 1994/1992, Wzór demokraty. Cnoty i wartości, Lublin: Daimonion.
• Pietrucha Monika, 2003, Profile pojęcia demokracja we współczesnym języku polskim, [w:] Język w kręgu wartości. Studia semantyczne, red. Jerzy Bartmiński, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 273--307.
• Pietrucha Monika, 2003a, Wartościowanie w słowniku (na przykładzie hasła demokracja), „Poradnik Językowy” z. 3, s. 12--21.
• Porayski-Pomsta Józef, 2004, Konkretyzacja znaczeń pojęć-leksemów demokracja i demokratyczny we współczesnej prasie polskiej, [w:] Język – polityka – społeczeństwo. Słownik pojęć politycznych i społecznych krajów Europy Środkowej i Wschodniej, red. Stanisław Dubisz, Józef Porayski-Pomsta, Elżbieta Sękowska, Warszawa: Elipsa, s. 75--84.
• Puzynika Jadwiga, 2001, Leksyka społeczno-polityczna w opisie słownikowym, [w:] Nie bez znaczenia Prace ofiarowane Profesorowi Zygmuntowi Saloniemu z okazji jubileuszu 15000 dni pracy naukowej, Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu, s. 229--234.
• Rozmowy na targu w Nowym Targu, czyli z góralami o polityce. Z dr Anną Malewską-Szałygin, z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UW rozmawia Waleria Kożusznik, „Sprawy Nauki. Biuletyn Komitetu Badań Naukowych” 2005 nr 1 s. 14--15.
• Sękowska Elżbieta, 2003, Horyzont polityczny współczesnych Polaków, „Poradnik Językowy” z. 4, s. 3--15.
• Wierzbicka Anna, 1985, Lexicography and Conceptual Analysis, Karoma: Ann Arbor.