Datowanie wielkopolskich siedzib ziemiańskich na podstawie potencjału informacyjnego pruskich ksiąg podatku budynkowego (Gebäudesteuerrollen, Gebäudebücher)

• Authors: Mikulski Daniel

Title variants

EN

Dating of Landowners’ Estates in the Greater Poland Region on the Basis of the Information Potential of Prussian Building Tax Books (Gebäudesteuerrollen, Gebäudebücher)

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Siedziby ziemiańskie odegrały istotną rolę w ukształtowaniu krajobrazu architektonicznego Wielkopolski. Datowanie ich budowy, przebudowy bądź rozbudowy jest stosunkowo trudne. Nierzadko zapisy dotyczące historii obiektu opierają się na sformułowaniach typu: druga połowa XIX wieku, początek XX wieku, lata 20. XX wieku. Interesujący w tym względzie, choć słabo rozpoznany przez badaczy, jest zbiór ksiąg podatku budynkowego (niem. Gebäudesteuerrollen, Gebäudebücher), wchodzący w skład zasobu pruskich materiałów katastralnych. Dokumentacja ta powstała w 1865 roku i zachowała ciągłość przez blisko 80 kolejnych lat. W artykule omówiono znaczenie podatku budynkowego oraz charakterystykę archiwalną zebranej dokumentacji. Celem badań było ustalenie przydatności ksiąg podatku budynkowego do datowania siedzib ziemiańskich. Zagadnienie to rozpoznano dwojako. Identyfikując konstrukcję i metodykę prowadzenia ksiąg, stwierdzono ich wysoki potencjał informacyjny w zakresie możliwości określania czasu i sposobu kształtowania bryły siedzib. Wyniki badań z zebranego materiału źródłowego skonfrontowano zaś z powszechnie przyjętymi datami powstania wielkopolskich siedzib ziemiańskich. W większości przypadków przeprowadzona weryfikacja uzupełniła, doprecyzowała, a niekiedy podważyła dotychczasowy stan wiedzy. Badania przeprowadzono na dokumentacji dotyczącej 68 obszarów dworskich, skupionych na jednym obszarze w centralnej Wielkopolsce.

EN

Landowners’ estates played an important role in shaping the architectural landscape of the Greater Poland (Wielkopolska) region. Dating their construction, reconstruction, or extension is relatively difficult. Often records concerning the history of the estate are based on phrases such as: the second half of the 19th century, the early 20th century, the 1920s. The collection of building tax books (Gebäudesteuerrollen, Gebäudebücher in German), which is a part of Prussian cadastral materials, is interesting in this respect, although poorly recognised by researchers. These records were created in 1865 and maintained their continuity for nearly 80 consecutive years. This paper discusses the significance of the building tax and the archival characteristics of the documentation collected. The purpose of this research was to determine the usefulness of building tax books for dating landowners’ estates. This issue was recognised in two ways. By identifying the con¬struction and methodology of the books, it was found that they had a high informational potential to determine the time and manner of shaping the bodies of residences. The results of research from the collected source material were confronted with the commonly accepted dates of creation of the Greater Poland landowners’ estates. In most cases, the conducted verification complemented, clarified and sometimes challenged the existing state of knowledge. The research was carried out on documentation concerning 68 manor areas, concentrated in one area in the central Greater Poland region.

Keywords

PL

dwór,; pałac,; kataster,; kataster budynkowy,; datowanie zabytków,; Wielkopolska

EN

manor house,; palace,; cadastre,; building cadastre,; dating of historical buildings,; Greater Poland

• Publisher: Narodowy Instytut Dziedzictwa
• Journal: Ochrona Zabytków
• Year: 2021
• Issue: 2
• Pages: 217-247

Dates

published

2021

Contributors

author

Mikulski Daniel

• architekt krajobrazu, Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział Terenowy w Poznaniu Nr ORCID: 0000-0002-7799-8732
• landscape architect, National Institute of Cultural Heritage Regional Office in Poznań ORCID iD: 0000-0002-7799-8732

References

• Archiwum Państwowe w Poznaniu, 53/443/0 Urząd Katastralny w Środzie [1861-1936], sygn. 53/443/0/-/203–642.
• Archiwum Państwowe w Poznaniu, Oddział w Gnieźnie, 53/446/0 Urząd Katastralny we Wrześni [1862-1939] 1939- 1950, sygn. 53/446/0/-/346.
• Powiatowy Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Środzie Wielkopolskiej, zbiór dokumentacji Gebäudebuch [1910-1942].
• Amstblatt der Königlichen Regierung zu Posen, t. 48, 1816-1910, Decker, Poznan 1862.
• Anweisungen für das formelle Verfahren bei der Gebäudesteuerrevision vom 7. Mai 1892, Reichsdruckerei, Berlin 1892.
• Anweisung zur Ausführung des Gesetzes, betreffend die Einführung einer allgemeinen Gebäudesteuer vom 21. Mai 1861 in den Provinzen Preussen, Posen, Pommern, Schlesien, Brandenburg (mit Ausnahme der Stadt Berlin) und Sachsen vom 14, Oktober 1862.
• Anweisungen für das Verfahren bei der Gebäudesteuerrevision vom 20. Dezember 1906, Reichsdruckerei, Berlin 1907.
• (III.) Anweisung vom 21. Februar 1896 für das Verfahren bei der Fortschreibung der Gebäudesteuerrollen, Decker, Berlin 1896.
• (III.) Anweisung vom 31. März 1877 für das Verfahren bei der Fortschreibung der Gebäudesteuerrollen in den Provinzen Preußen, Brandenburg, Pommern, Posen, Schlesien, Sachsen, Schleswig-Holstein, Hannover und Hessen-Nassau, Decker, Berlin 1889.
• (III.) Anweisung vom 31. März 1877 für das Verfahren bei der Fortschreibung der Gebäudesteuerrollen in den Provinzen Preußen, Brandenburg, Pommern, Posen, Schlesien, Sachsen, Schleswig-Holstein, Hannover und Hessen-Nassau, Decker, Berlin 1896.
• (III.) Vorläufige Anweisungen für die sechs östlichen Provinzen (mit Ausnahme der Stadt Berlin) vom 17. Januar 1865, Decker, Berlin 1865.
• Circularerlass Nr IV b. 11443. An die Regierungen in den sechs östlichen Privinzen, betreffend die Anfertigung der Gebäudesteuerrollen vom 21. Dezember 1864.
• Das Gesetz betreffend die anderweite Regelung der Grundsteuer (Gesetz-Sammlung für die Königlichen Preussischen Staaten, 1861 nr 19, nr 5379.
• Das Gesetz betreffend die Aufhebung der Grundsteuer- Befreiungen und Bevorzugungen zu gewährende Entschädigung (Gesetz- Sammlung für die Königlichen Preussischen Staaten, 1861 nr 19, nr 5381.
• Das Gesetz betreffend die Einführung einer allgemeinen Gebäudesteuer, nebst Taryf zur Veranlagung der Gebäudesteuer (Gesetz-Sammlung für die Königlichen Preussischen Staaten, 1861 nr 9, nr 5380.
• Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 stycznia 1936 roku o podatku od nieruchomości (Dz.U. 1936 nr 3, poz. 14).
• Dekret z dnia 24 września 1947 r. o katastrze gruntowym i budynkowym (Dz.U. 1947 nr 61, poz. 344).
• Dekret z dnia 2 lutego 1955 r. o ewidencji gruntów i budynków (Dz.U. 1955 nr 6, poz. 32).
• Gesetz-Sammlung für die Königlichen Preussischen Staaten, t. 19, 1806-1906, Decker, Berlin 1861.
• Rozporządzenie Ministra Skarbu z dnia 10 lipca 1933 r. w spra¬wie zmian w organizacji urzędów skarbowych oraz urzędów katastralnych (Dz.U. 1933 nr 58, poz. 437).
• Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 17 czerwca 1924 roku o wymiarze i poborze państwowego podatku od nieruchomości w gminach miejskich oraz od niektórych budynków w gminach wiejskich na rok 1924 (Dz.U. 1924 nr 51, poz. 523).
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 września 1925 r. w sprawie zmiany kompetencji Ministra Robót Publicznych i Ministra Skarbu odnośnie do spraw katastralnych w wo¬jewództwie poznańskiem i pomorskiem (Dz.U. 1925 nr 98, poz. 691).
• Ustawa z dnia 29 kwietnia 1919 roku o organizacji i zakresie działania Ministerstwa Robót Publicznych (Dz.U. 1919 nr 39, poz. 283).
• Ustawa z dnia 17 czerwca 1921 roku o poborze na rzecz Skarbu Państwa dodatku do podatków: gruntowego, podymnego, do¬mowo-klasowego i budynkowego […] (Dz.U. 1921 nr 59, poz. 372).
• Ustawa z dnia 15 czerwca 1923 roku w przedmiocie wyrównania podatków gruntowych tudzież niektórych podatków budynkowych (Dz.U. 1923 nr 65, poz. 505).
• Vorläufige Anweisung für das Verfahren bei der Fortschreibung der Gebäudesteuer-Rollen in den sechs östlichen Provinzen (mit Ausnahme der Stadt Berlin) vom 17. Januar 1865.
• Zusatzbestimmungen vom 16. Juni 1870 zu der vorläufigen Anweisung vom 17. Januar 1865 für das Verfahren bei der Fortschreibung der Gebäudesteuer-Rollen und der vorläufigen Anweisung von demselben Tage für das Verfahren bei Erhebung der Grund-und der Gebäudesteuer in den sechs Provinzen (mit Ausschluss der Stadt Berlin).
• Andrzejewski J., Krygier A., Sztukiewicz W., Kataster gruntowy w Wielkopolsce – historia i teraźniejszość, „Przegląd Geodezyjny” 1995, t. 67, z. 11, s. 17-20.
• Bieda A. (red.), Kierunki rozwoju katastru nieruchomości, Rzeszów 2015.
• Brands Ch., Gradtke-Hanzsch M., Olschewski M., 140 Jahre Grundsteuerreform – Am 21. Mai 1861 wurde das Gesetz betreffend die anderweite Regelung der Grundsteuer verkündet, „Vermessung Brandenburg” 2001, t. 6, z. 2, s. 50-55.
• Fedorowski W., Ewidencja gruntów, Warszawa 1974.
• Fricke H.R. (red.), Dederstädter HäuserBuch: herausgegeben von der Stadt Duderstadt, Duderstadt 2007.
• Górny R., Pruski kataster gruntowy na Górnym Śląsku – jego geneza i funkcjonowanie na przykładzie akt i dokumentacji kartograficznej z zasobu Archiwum Państwowego w Opolu, „Archeion” 2012, t. 113, s. 169-190.
• Górska-Gołaska K., Dokumentacja kartograficzna i ewidencyjno-szacunkowa katastru gruntowego i budynkowego w rejencji poznańskiej, Poznań ca. 1965, mps w Archiwum Państwowym w Poznaniu.
• Hudzik R., Hycner R., Ocena przydatności dokumentacji źródłowej byłego katastru pruskiego dla potrzeb ustalenia granic nieruchomości, „Acta Scientifica Academiae Ostroviensis” 2009, t. 11, z. 32, s. 27-49.
• Karsunke R., 275 Jahre Preußisches Liegenschaftskataster, „Vermessung Brandenburg” 2000, t. 5, z. 1, s. 38-43.
• Kataster gruntowy w świetle cyfr i rzeczywistości, Lwów 1933.
• Leśniakowska M., „Polski dwór”: wzorce architektoniczne, mit, symbol, Warszawa 1992.
• Libicki M., Libicki P., Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce, Poz-nań 2008.
• Mączak A. (red.), Encyklopedia historii gospodarczej do 1945 roku, t. 1, Warszawa 1981.
• Mikulski D., Analiza i ocena zmienności krajobrazu ziemi średzkiej w kontekście ochrony aktywnej śladów kultury folwarcznej, Poznań-Kraków 2021, mps pracy doktorskiej w Bibliotece Politechniki Krakowskiej.
• Mikulski D., „Nowa” siedziba ziemiańska – gruntowna przebudowa czy budowa? Studia nad identyfikacją i datowaniem dworów i pałaców w Wielkopolsce, „Wiadomości Konserwatorskie” 2019, z. 59, s. 49-60.
• Mikulski D., Przekształcenia architektury siedzib ziemiańskich w Wielkopolsce w 1 połowie XX wieku, na przykładzie dworów i pałaców ziemi średzkiej, „Kwartalnik Architektury i Urbani¬styki” 2018, z. 1-2, s. 45-82.
• Obrzuda S. (red.), Księga pamiątkowa polskiej administracji skarbowej w Wielkopolsce i na Pomorzu, cz. 3, Poznań 1929.
• Pawlik Ł., Kataster gruntowy i budynkowy oraz ewidencja gruntów i budynków na terenie powiatu obornickiego w latach 1865–2003, Oborniki–Poznań 2003.
• Piotrkiewicz R., Charakterystyka dokumentacji pruskiego katastru gruntowego i budynkowego w zasobie Archiwum Państwowego w Olsztynie, „Komunikaty Warmińsko-Mazurskie” 2017, z. 4, s. 569-581.
• Preussische statistik: herausgegeben in zwanglosen heften vom Königlichen statistischen bureau in Berlin, t. 58, Berlin 1871.
• Przewięźlikowska A., Skotnicki K., Wykorzystanie pruskich i niemieckich oraz rosyjskich źródłowych materiałów katastralnych dla potrzeb współczesnych, wybranych prac geodezyjnych i zagadnień prawnych, „Geodezja” 2001, t. 7, z. 1, s. 73-86.
• Rembalski T., Akta podatku gruntowego pruskich urzędów katastralnych jako źródło badań struktury społeczno-majątkowej drobnej szlachty kaszubskiej w Prusach Zachodnich (1861–1872), „Studia Historica Gedanensia” 2015, t. 6, s. 82-112.
• Roczek G., Akta urzędów katastralnych w zasobie Archiwum Inowrocławskiego, „Archeion” 1988, t. 84, s. 69-95.
• Sibilski K., Kataster gruntowy i budynkowy 1861–1939, Poznań 1956, mps w archiwum Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, sygn. 37/13.
• Sibilski K., Wstęp do inwentarza zbiorowego zespołu akt urzędu katastralnego (Kataster-Amt) w Chodzieży, Czarnkowie (…) 1861–1939, Poznań 1956, mps w Archiwum Państwowym w Poznaniu.
• Sikorski J., Akta urzędów katastralnych w Archiwum Państwowym Oddział w Gorzowie Wlkp., „Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny” 1998, t. 5, s. 211-244.
• Skopowski Cz. (red.), Archiwum Państwowe Miasta Poznania i Województwa Poznańskiego oraz jego archiwa terenowe: przewodnik po zasobie archiwalnym, Warszawa–Łódź 1969.
• Szafran F., Działalność władz ziemskich a hipoteka i kataster, Warszawa 1930.
• Wittstock B., Rechts- und Verwaltungsvorschriften des preußischen Grundsteuerkatasters 1820 – 1945 (…), Berlin 2001.
• Landesgeschichtliches Informations-system Hessen, http://www.lagis-hessen.de/de/dgb [dostęp: 10.06.2020].
• Portal NID, https://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/stan%20na%2031.12.2019/WLK-rej.pdf [dostęp: 10.06.2020].

Identifiers

ISSN

0029-8247