CNOTA DZIWACKA – WŁAŚCICIELE KÓRNIKA W KRĘGU POZNAŃSKICH WOLNOMULARZY

• Authors: Prinke Rafał T.

Title variants

EN

Eerie virtue – Lords of Kórnik within the circle of Poznań freemasons

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

Eerie virtue – Lords of Kórnik within the circle of Poznań freemasons The collection of the Kórnik Library of the Polish Academy of Sciences holds a number of rare and interesting books on freemasonry, including the first edition of Anderson’s Constitutions. Most of them were, however, purchased during the second half of the twentieth century. The only two items which are known to have belonged to Count Tytus Działyński (1796–1861) are a French manual of the Rite of Adoption of 1787 and a Polish anti-masonic pamphlet entitled Eerie virtue, undated but probably published in 1786 or the following year. It is the only known copy of it, which is one of the reasons for preparing a new edition of its text. The Castle Museum holdings also have rare objects of freemasonic interest, namely four loge badges of early nineteenth century. The present paper is the first attempt at identifying those lodges and ascribe the badges to members of the Działyński family, the heirs of Kórnik. The masonic activities of Ignacy Działyński (1754–1797), the uncle of Tytus, are well known, but his brother Ksawery’s (1756–1819) membership in the fraternity has only now been confirmed. It is argued that three of the badges belonged to him, because their respective lodges did not exist during Ignacy’s lifetime. The fourth badge most probably belonged to Tytus Działyński, who may have been introduced to freemasonry in his youth by his father. The research on these items evolved into a broader re-examination of the early history of freemasonry in Poland, which disproved a number of statements made in the monumental work of Ludwik Hass. Most importantly, it is showed that the Red Fraternity (Confrérie Rouge) of 1721 was not a freemasonic body (as claimed by Hass and now widespread in historical literature), and that the earliest documented Polish lodge was established in Poznań around 1735 (there may have been one operated by foreigners in Warsaw in 1729, but the information comes from much later and questionable tradition). Two appendices contain an edition of Eerie virtue and genealogical tables showing close family relationships of the Działyńskis of Kórnik with eminent Polish freemasons, including all except one Grand Masters of the Grand Orient of the Kingdom of Poland and the Grand Duchy of Lithuania.

Keywords

PL

Masoneria XVIII-XIX w.; Polska - historia XVIII-XIX w.; PAN Biblioteka Kórnicka - rękopisy

• Publisher: Biblioteka Kórnicka PAN
• Journal: Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej
• Year: 2017
• Issue: 34
• Pages: 149-213

Contributors

author

Prinke Rafał T.

• AWF Poznań

References

• Askenazy Szymon, Łukasiński, t. 2, Warszawa 1908.
• Benimeli José A. Ferrer, Freemasonry and the Catholic Church, [w:] Handbook of Freemasonry, t. 162–187, red. Jan A.M. Snoek, Henrik Bogdan, Leiden – Boston 2014, s. 139–154.
• Bibliografia publikacji Ludwika Hassa dotyczących wolnomularstwa [do r. 1992], „Ars Regia” 1993, nr 1, s. 129–134.
• Bieniaszewski Adam, Właściciele posesji i mieszkańcy Starego Rynku w 1792 roku, „Kronika Miasta Poznania” 2003, nr 2, s. 294–300.
• Bolewska Dobrochna, Trudy bibliotekarskie Kajetana Wincentego Kielisińskiego w Kórniku (1840–1849), „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1979, z. 15, s. 63–77.
• Cegielski Tadeusz, Ludwik Hass – historyk wolnomularstwa, „Ars Regia” 1993, nr 1, s. 113–117.
• Cegielski Tadeusz, Od papieskiej bulli do tabloidu. Krótki zarys dziejów antymasonizmu, „Hermaion” 2015, nr 4, s. 37–53.
• Cegielski Tadeusz, „Ordo ex chao”: Wolnomularstwo i światopoglądowe kryzysy XVII i XVIII wieku, t. 1: „Oświecenie Różokrzyżowców” i początki masonerii spekulatywnej 1614–1738, Warszawa 1994.
• Cegielski Tadeusz, Profesor Ludwik Hass (1918–2008), „Ars Regia” 2008/2009, nr 18, s. 228–235.
• Chajn Leon, Wolnomularstwo w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1975.
• Chevallier Pierre, Les ducs sous Vacacia ou les premiers pas de la Franc-maçonnerie française, 1725–1743, Paris 1964.
• Chłapowski Dezydery, Potworowscy. Kronika rodzinna, red. Krzysztof Chłapowski, Warszawa 2002.
• Cieślak Edmund, Stanisław Leszczyński, Wrocław 1994.
• Cieślak Edmund, W obronie tronu Króla Stanislawa Leszczyńskiego, Gdańsk 1986.
• Cieślak Karol, Masoneria w Wielkopolsce, http://wolnomularstwo.info.pl/index.php/publikacje/item/307-masoneria-w-wiekopolsce.
• Czamańska Ilona, Wiśniowieccy. Monografia rodu, Poznań 2007.
• Die deutschen und österreichischen Freimaurerbestände im Deutschen Sonderarchiv in Moskau (heute Aufbewahrungszentrum der historischdokumentarischen Kollektionen), red. Helmut Reinalter, Frankfurt 2002.
• Dolczewska Barbara, Kosman Marceli, Zamek w Kórniku: dzieje i zbiory. Przewodnik, Poznań 1982.
• Dworzaczek Włodzimierz, Ksawery Działyński 1756–1819, Kórnik 2006 (1932).
• Dziergwa Roman, Posen als Logenort 1871–1938. Deutsch-polnische Begegnungen und Konflikte im Umfeld der Loge „Zum Tempel der Eintracht”, „Quatuor Coronati Jahrbuch” 2006, s. 255–267.
• Dziergwa Roman, Poznańska loża Świątynia Jedności / Zum Tempel der Eintracht (1820–1938) po latach. Polsko-niemieckie dziedzictwo a dzień dzisiejszy, [w:], Masoneria polska w kraju i na emigracji, red. Kazimierz Karolczak, Łukasz Tomasz Sroka, Kraków 2012, s. 24–42.
• Encyclopédie de la franc-maçonnerie, red. Éric Saunier, Paris 2008.
• Genealogisches Handbuch des Adels, t. 54, red. Hans Friedrich von Ehrenkrook, Ostsee 1973.
• Gerlach Karlheinz, Die Freimaurer im Alten Preußen. 1738–1806. Die Logen in Berlin, Innsbruck – Wien – Bozen 2014.
• Gerlach Karlheinz, Die Freimaurer im Alten Preußen. 1738–1806. Die Logen in Pommern, Preußen und Schlesien, Innsbruck – Wien – Bozen 2009.
• Gerlach Karlheinz, Die Freimaurer im Alten Preußen. 1738–1806. Die Logen zwischen mittlerer Oder und Niederrhein, Innsbruck – Wien – Bozen 2007.
• Gibasiewicz Stanisław, Zbiór numizmatyczny Biblioteki Kórnickiej PAN, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1968, z. 9–10, s. 548–575.
• Grycz Józef, Bibliotekarze kórniccy, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1929, z. 1, s. 49–76.
• Guillemain de Saint-Victor Louis, La vraie maçonnerie d’adoption précédée de quelques réflexions sur les loges irréguliéres et sur la société civile, avec des notes critiques et philosophiques, et suivie de cantiques maçonniques dédiée aux dames par un Chevalier de tous les ordres maçonniques,
• Philadelphia [fikcyjne] 1787.
• Handbook of Freemasonry, red. Jan A.M Snoek, Henrik Bogdan, Leiden – Boston 2014.
• Hass Ludwik, La franc-maçonnerie et les sciences occultes au XVIIIe siecle (Jean-Luc-Louis de Toux de Salvert), „Acta Poloniae Historica” 1986, s. 93–116.
• Hass Ludwik, Loże wolnomularskie i pokrewne organizacje na zachodnich ziemiach Rzeczypospolitej (1721–1938), „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 1974, nr 1(21), s. 89–145.
• Hass Ludwik, Sekta farmazonii warszawskiej: Pierwsze stulecie wolnomularstwa w Warszawie (1721–1821), Warszawa 1980.
• Hass Ludwik, Stanisław Małachowski-Łempicki: Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738–1821 [...]. Uzupełnienia i aneksy, b.r.
• Hass Ludwik, Warszawski mistyk na skalę europejską – człowiek sprzeczności epoki Oświecenia (Jean Luc Louis de Toux de Solvert [!]), „Wiek Oświecenia” 1984, nr 4, s. 95–122.
• Hass Ludwik, Wolnomularstwo ukraińskie (do rewolucji lutowej 1917 r.), „Studia z Dziejów ZSRR i Europy Środkowej” 1981, s. 5–44.
• Hass Ludwik, Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1982.
• Hass Ludwik, Wolnomularze i loże wolnomularskie Płocka (1803–1821), „Rocznik Mazowiecki” 1979, t. VII, s. 69–126.
• Hass Ludwik, Ze studiów nad wolnomularstwem polskim ostatniej ćwierci XVIII w., „Kwartalnik Historyczny” 1973, nr 3, s. 587–620.
• Haupt-Übersicht der Grossen Capitel-Mutter-Loge zu Plock im Königreich Polen und der unter deren Constitution arbeitenden Tochter-Logen für das Jahr 1816/17, Płock 1817.
• Kaczmarczyk Kazimierz, Archiwum Państwowe w Poznaniu w czasie okupacji niemieckiej, „Archeion” 1948, nr 17, s. 84–100.
• Kantak Kamil, Bernardyni polscy, t. II: 1573–1795–1932, Lwów 1933.
• Kantak Kamil, Kronika bernardynów poznańskich, „Kronika Miasta Poznania” 1925, nr 9, s. 161–180.
• Karalus Michał, „Bononia”: wolnomularskie aspekty założenia pałacowo-parkowego w Dobrzycy, „Ars Regia” 1995–1996, nr 1–2(9–10), s. 37–48.
• Karolczak Waldemar, Wspomnienie o dwóch pruskich burmistrzach, czyli niemiecka tablica na poznańskim ratuszu, „Kronika Miasta Poznania” 2001, nr 2, s. 283–286.
• Karpowicz Andrzej, Geneza i zawartość kolekcji druków masońskich Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, „Biblioteka” 2006, nr 19, s. 27–49.
• Karpowicz Andrzej, Książka wolnomularska XVIII i XIX wieku. Katalog wystawy, Poznań 1996.
• Karpowicz Andrzej, Zbiory masońskie Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, „Ars Regia” 1992, nr 1, s. 148–156.
• Karwowski Stanisław, Historya Wielkiego Księstwa Poznańskiego, t. 1, Poznań 1918.
• Kępiński Zdzisław, Mickiewicz hermetyczny, Warszawa 1980.
• Kieniewicz Stefan, Ignacy Działyński 1754–1797, Kórnik 1930.
• Kilijańska Alicja, Kolekcja Emeryka Hutten-Czapskiego, Kraków 2013.
• Kipa Emil, Z dziejów masonerii w Polsce. Referat wygłoszony na posiedzeniu Polskiej Akademii Umiejętności dnia 21 października 1929 roku, „Ars Regia” 2007–2008, nr 17, s. 227–231.
• Konopczyński Władysław, Chrzanowski Kajetan, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 3, red. Władysław Konopczyński, Kraków 1937, s. 460.
• Konstytucje i Ustawy Generalne Wielkiego Mistrzostwa Polskiego i Litewskiego pod młotkiem Ignacego hr. Potockiego przyjęte i zaprzysiężone w roku 1781, red. Krzysztof Załęski, Warszawa 2007.
• Kosman Marceli, Bibliotekarze kórniccy, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1978, z. 14, s. 5–15.
• Kostołowski Andrzej, Park krajobrazowy w Dobrzycy (w kontekście powołania Muzeum wolnomularstwa w zespole pałacowo-parkowym w Dobrzycy), „Ars Regia” 1995–1996, nr 1–2(9–10), s. 49–62.
• Kowalkowski Jacek, Augustyn Gorzeński – adresat listów Józefa Wybickiego z lat 1774 i 1779, „Genealogia. Studia i Materiały Historyczne” 1996, s. 47–60.
• Kozłowski Tadeusz, Polska bibliografia wolnomularstwa. Bibliografia religijna, „Ateneum Kapłańskie” 1938, nr 3–5 [dodatek] XIII–XXXV, poz. 65..
• Kracki Tadeusz, Portret generała, „Wolnomularz Polski” 2002, nr 36, s. 12.
• Kroniczka gminy ewangelickiej w Poznaniu 1767–1793, red. Ryszard Marciniak, Poznań 2002.
• Kroniki bernardynów poznańskich, red. Salezy Bogumił Tomczak, Jacek Wiesiołowski, Poznań 2002.
• Księga Konstytucji 1723 roku i początki wolnomularstwa spekulatywnego w Anglii: geneza – fundamenty – komentarze, red. Tadeusz Cegielski, Warszawa 2011.
• Kurzer Abriss der Geschichte der unter Constitution der Grossen National-Mutter-Loge der Preussischen Staaten, genannt Zu den drei Weltkugeln arbeitenden St. Johannis-Freimaurer-Loge Zum Tempel der Eintracht im Orient Posen bis zum Jahre 1870, Berlin 1870.
• Ladret Albert, Le grand siècle de la Franc-maçonnerie. La Franc-maçonnerie lyonnaise au XVIIIe siècle, Paris 1976.
• Leitgeber Jarosław, Z dziejów handlu i kupiectwa poznańskiego, cz. II: Czasy Prus Południowych i Księstwa Warszawskiego (1793–1815), „Kronika Miasta Poznania” 1933, nr 1, s. 46–64.
• Lennhoff Eugen, Posner Oskar, Binder Dieter A., Internationales Freimaurer Lexikon, München 2006.
• Liagre Guy, Protestantism and freemasonry, [w:] Handbook of Freemasonry. t. 162–187, red. Jan A.M. Snoek, Henrik Bogdan, Leiden – Boston 2014.
• Łęcki Włodziemierz, Poznań od A do Z, Poznań 1986.
• Łukaszewicz Józef, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach, t. 2, Poznań 1838.
• Mackey Albert Gallatin, Clegg Robert Ingham, Haywood H.L., Encyclopedia of freemasonry, revised and enlarged, with supplemental volume, t. 1-3, Richmond, VA 1966.
• MacNulty W. Kirk, Wolnomularstwo: sekrety i symbole masonów, ich historia i znaczenie, tłum. Bożena Mierzejewska, red. Tadeusz Cegielski, Warszawa 2007.
• Małachowski-Łempicki Stanisław, Pałac Działyńskich w Warszawie, „Jednota” 1930, rok V, nr 7–8, s. 124–127.
• Małachowski-Łempicki Stanisław, Różokrzyżowcy polscy wieku XVIII-go, „Przegląd Powszechny” 1930, nr 1–3, s. 73–84.
• Małachowski-Łempicki Stanisław, Wielka prowincjonalna loża wołyńska, „Rocznik Wołyński” 1931, s. 88–124.
• Małachowski-Łempicki Stanisław, Wolnomularstwo w Księstwie Warszawskiem 1807–1812, „Wiedza i Życie” 1928, nr 7, s. 446–470.
• Małachowski-Łempicki Stanisław, Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738–1821, poprzedzony zarysem historji wolnomularstwa polskiego i ustroju Wielkiego Wschodu
• Narodowego Polskiego, „Archiwum Komisji Historycznej” 1929, seria 2, t. 2, s. 112–430.
• Mayer Ernst, Chronik der Logen in Posen und Stiftungs-Geschichte der unter Constitution der Großen National-Mutter-Loge der Preußischen Staaten, genannt Zu den Drei Weltkugeln arbeiteten St. Johannis-Freimaurer-Loge Zum Tempel der Eintracht im Orient Posen zur fünzigjährigen Jubelfeier
• dieser Stiftung im Jahre 1870, Berlin 1870.
• Mayer Ernst, Ritualien, Cathechismen u. s. w. der 4 Grade einer Adoptionsloge, 1783, [w:] Chronik der Logen in Posen und Stiftungs-Geschichte der unter Constitution der Großen National-Mutter-Loge
• der Preußischen Staaten, genannt Zu den Drei Weltkugeln arbeiteten St. Johannis-Freimaurer-Loge Zum Tempel der Eintracht im Orient Posen zur fünzigjährigen Jubelfeier dieser Stiftung im Jahre 1870, red. Ernst Mayer, Berlin 1870, s. 66–110.
• „Monitor” 1765–1785. Wybór, red. Elżbieta Aleksandrowska, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976.
• Mossdorf Friedrich, Encyclopädie der Freimaurerei, t. 3, Leipzig 1823.
• Motty Marceli, Przechadzki po mieście, t. 2, red. Zdzisław Grot, Warszawa 1957 [1889, 1999].
• Mounier Jean Joseph, De l’influence attribuée aux philosophes aux francs-maçons et aux illumines sur la révolution de France, Tübingen 1801.
• Nieczuja-Urbański Jan, Mowy masońskie Stanisława Potockiego (uwagi bibljograficzne i materjały), „Pamiętnik Literacki” 1927, nr 1/4, s. 359–368.
• Obraz urzędników, dygnitarzy i członków składaiących sz. [lożę]... pod nazwiskiem BB. Francuzów i Polaków zjedn[oczonych] na Wsch[odzie] Poznania, Poznań 1814/1815.
• Ostrowska-Kębłowska Zofia, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780–1880, Poznań 2009 (1982).
• Ostrowska-Kębłowska Zofia, Architektura pałacowa drugiej połowy XVIII wieku w Wielkopolsce, Poznań 1969.
• Proń Stanisław, Musaeum Poloniae Pharmaceuticum seu artis pharmaceuticae experimentalis spectrum. Rzecz o muzealnictwie historycznym aptekarstwa w Polsce, Warszawa 1967.
• Prümers Rodgero, Geschichte der Loge zu Posen, Posen 1909.
• Prümers Rodgero, Geschichte der Posener Loge, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” 1909, s. 1–92.
• Rezler Marek, Józef Wybicki jako wolnomularz, „Rocznik Mazurka Dąbrowskiego” 2000–2001, s. 74–77.
• Sammlung einiger Nachrichten die Freimaurerei angehend, Alamanach für Freimaurer auf das Jahr 5805/6, Berlin 1806, s. 65–127.
• Schmidt H., Aus meinen Archivforschungen, „Latomia. Neue Zeitschrift für Freimaurerei” 1927, nr 3, s. 39–42.
• Schuchard Marsha Keith, Emanuel Swedenborg, secret agent on Earth and in heaven: Jacobites, Jews and Freemasons in early modern Sweden, Leiden – Boston 2012.
• Schuchard Marsha Keith, Restoring the temple of vision. Cabalistic freemasonry and Stuart culture, Leiden – Boston – Köln 2002.
• Schuchard Marsha Keith, Yeats and the „Unknown Superiors”: Swedenborg, Falk and Cagliostro, [w:] Secret texts. The literature of secret societies, red. Marie Mulvey Roberts, Hugh Ormsby-Lennon, New York 1995, s. 114–168.
• Snoek Jan A.M., Initiating women in freemasonry. The Adoption Rite, Leiden – Boston 2012.
• Stevenson David, The first freemasons: Scotland’s early lodges and their members, Aberdeen 1988.
• Stevenson David, The origins of freemasonry. Scotland’s century, 1590–1710, Cambridge 1988.
• Stępień Maciej B., Polska bibliografia wolnomularstwa, cz. 1: Druki do 1850 roku w układzie alfabetycznym, Lublin, www.maciejbstepien.com 2012 (ver. 1.3).
• Teki Dworzaczka (CD-ROM), red. Jerzy Wisłocki, Adam Bieniaszewski, Rafał T. Prinke, Poznań – Kórnik 1995, 1997, 2002.
• Ujejski Józef, Król Nowego Izraela. Karta z dziejów mistyki wieku oświeconego, Warszawa 1924.
• Vermischte Nachrichten, „[Erlanger] Real-Zeitung” 1786, nr 27, s. 228–232.
• Warkoczewska Magdalena, Właściciele i mieszkańcy kamienic rynkowych w czasie wielkich przemian na przełomie XIX i XX wieku, „Kronika Miasta Poznania” 2003, nr 2, s. 340–371.
• Weber Karl von, Confréries und Schäferorden. 1718 u. f., [w:] Aus vier Jahrhunderten. Mitteilungen aus dem Haupt-Staatsarchive zu Dresnen, t. 2, red. Karl von Weber, Leipzig 1861, s. 351–369.
• Wicherkiewiczowa Maria, Dzieje masoneryi w Poznaniu, „Tygodnik Ilustrowany” 1912, nr 23, s. 477–479.
• Wicherkiewiczowa Maria, Rynek poznański i jego patrycjat, Poznań 1998 (1925).
• Wilkoszewski Walenty, Rys historyczno-chronologiczny Towarzystwa Wolnego Mularstwa w Polsce, red. Tadeusz Ś́więcicki, Londyn 1968.
• Witting Johann Baptist, Ahnentafel Sr. Durchlaucht des Prinzen Aloys von und zu Lichtenstein, „Monatsblatt der Kais. Kön. Heraldisch-Genealogischen Vereines ‘Adler’” 1902, nr 24(264), s. 146–154.
• Wójtowicz Norbert, Wolnomularstwo a Kościół katolicki. Wrogowie, przeciwnicy czy konkurenci?, Krzeszowice 2014.
• Zajewski Władysław, Czy Józef Wybicki był wolnomularzem?, „Litery” 1972, nr 6, s. 32.
• Zalewski Zygmunt, Masoneria Narodowa w Poznaniu, „Kronika Miasta Poznania” 1923, nr 8 i 9/10, s. 145–150, 161–173.
• Załęski Krzysztof, Ustawy Wielkiego Mistrzostwa Polskiego i Litewskiego z 1781 r. pod młotkiem Ignacego hr. Potockiego przyjęte i zaprzysiężone, [w:] Kultura średniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. Danuta Gawinowska,
• Warszawa 1991, s. 541–546.
• Załęski Stanisław, O masonii w Polsce od roku 1742 do 1822, na źródłach wyłącznie masońskich, Kraków 1889.
• Załęski Stanisław, O masonii w Polsce od roku 1742 do 1822, na źródłach wyłącznie masońskich, wyd. drugie popr. w dwóch częściach, Kraków 1908.
• Żychliński Teodor, Złota księga szlachty polskiej. t. 6, Poznań 1884.