Potyczki bibliografów z cenzurą w okresie zaborów

• Authors: Matczuk Alicja

Title variants

EN

The struggle of bibliographers with censorship during the times of the partitions of Poland

DE

Die Gefechte der Bibliografen mit der Zensur während der Besatzung Polens

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W okresie zaborów opracowania bibliograficzne, podobnie jak całe piśmiennictwo, poddawane były kontroli cenzury ukierunkowanej na niedopuszczenie do rozpowszechniania jakichkolwiek treści patriotycznych i niepodległościowych. Cenzura ingerowała w treść dzieł bibliograficznych zarówno o charakterze ogólnym, jak i dziedzinowym. Ingerencje te dotyczyły zarówno pojedynczych wyrazów, zdań, jak i całych utworów. Kłopoty z urzędnikami cenzury miał Franciszek Siarczyński, wydawca tomu czwartego Wiadomości historyczno-krytycznych Józefa Maksymiliana Ossolińskiego, Michał Wiszniewski autor Historii literatury polskiej, Adam Benedykt Jocher twórca Obrazu bibliograficzno-historycznego literatury i nauk w Polsce. Joachim Lelewel, który przez krótki czas pełnił funkcję cenzora, rychło stał się jej ofiarą i omalże nie przypłacił tego zakazem druku drugiego tomu Bibliograficznych ksiąg dwoje. Ocenę negatywną i kwalifikację książki zakazanej wystawiła cenzura carska Bibliografii wydawnictw ludowych, wydanej we Lwowie. Twórcy prac bibliograficznych znali dobrze postępowanie cenzury, dlatego starali się unikać aktualnie zakazanych sformułowań i wyrażeń. Stosowali też rozmaite fortele i wybiegi dla ominięcia zakazów, na które dość często nabierali się cenzorzy.

EN

During the period of the partitions of Poland, bibliographic studies, like all writings, were censored with the aim of preventing the distribution of any patriotic and pro-independence texts. Censorship referred to individual words, sentences and texts. Among the publishers who had trouble with censorship officials were Franciszek Siarczyński, the publisher of the fourth volume of Wiadomości historyczno-krytyczne by Józef Maksymilian Ossoliński; Michał Wiszniewski, the author of Historia Literatury Polskiej; Adam Benedykt Jocher, the author of Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce. Joachim Lelewel, who for a short time worked as a censor, fell victim of censorship himself – the second volume of his book Bibliograficznych ksiąg dwoje was close to be prohibited from print. Bibliografia wydawnictw ludowych, published in Lviv, received a negative opinion and was classified as a prohibited book by the tsar’s censorship. The authors of bibliographic works were familiar with the proceedings of censorship, which is why they tried to avoid phrases and terms which were currently prohibited. They also employed a variety of tricks to get round the bans and cheat censors.

DE

Während der Besatzung Polens wurden die bibliografischen Bearbeitungen, ähnlich wie alle anderen Druckschriften, der Zensur unterworfen, die die Verbreitung aller Art von patriotischen und unabhängigkeitsbezogenen Inhalte untersagen wollte. Die Zensur griff in den Inhalt nicht nur der fachübergreifenden bibliografischen Werke ein. Dies bezog sich sowohl auf die einzelnen Wörter, Sätze als auch auf die gesamten Werke. Die Schwierigkeiten mit den Zensoren hatte Franciszek Siarczyński, der Herausgeber des vierten Bandes von Wiadomości historyczno-krytyczne [Historisch-kritische Berichte] von Józef Maksymilian Ossoliński, Michał Wiszniewski, der Autor von Historia literatury polskiej [Die Geschichte der polnischen Literatur], Adam Benedykt Jocher, der Autor von Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce [Das bibliografisch-historische Bild der Literatur und der Wissenschaften in Polen]. Joachim Lelewel, der für eine kurze Zeit die Zensorfunktion erfüllte, wurde bald selbst zum Opfer davon und erhielt beinahe das Druckverbot für seinen zweiten Band von Bibliograficznych ksiąg dwoje [Zwei bibliografische Bücher]. Die in Lemberg herausgegebene Bibliografie der Volksveröffentlichungen Bibliografia wydawnictw ludowych wurde von der zaristischen Zensur negativ bewertet und seitdem als verbotenes Buch betrachtet. Die Autoren der bibliografischen Werke waren mit dem Aufgabenbereich der Zensur vertraut, daher bemühten sie sich, die derzeit verbotenen Ausdrücke und Wendungen zu vermeiden. Sie bedienten sich auch verschiedener Tricks, um die Verbote umzugehen, und die Zensoren ließen sich betrügen.

Keywords

PL

bibliografia – cenzura XIX w.; bibliografia – historia XIX w.

EN

bibliography – censorship in the 19th century; bibliography – history of the 19th century

DE

Bibliografie – Zensur im 19. Jahrhundert; Bibliografie – Geschichte im 20. Jahrhundert

• Publisher: The Nicolaus Copernicus Public Provincial Library in Torun, Poland
• Journal: Folia Toruniensia
• Year: 2017
• Volume: 17
• Pages: 75-10

Dates

published

2017-11-21

Contributors

author

Matczuk Alicja

• Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, pl. Marii Curie-Skłodowskiej 4, 20-031 Lublin

References

• Aleksiewicz, Anna. 1975. „Cenzura w Rzeczypospolitej Krakowskiej i Galicji zachodniej w pierwszej połowie XIX wieku”. Roczniki Biblioteczne 19(1–2): 39–58.
• Armon, Witold. 1978. „Niezabitowski Kajetan”. W Polski Słownik Biograficzny. t. 23, red. E. Roztworowski, 100. Wrocław: Wydaw. Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Bajor, Agnieszka. 2001. „Bibliografia – narzędzie nauki i polityki. (Na przykładzie Śląska)”. W Śląsk literacki, red. M. Kisiel i B. Morcinek-Cudak, 45–64. Katowice: Pallas Silesia.
• Benedyktowicz, Witold. 1964. „Hipolit Skimborowicz – dziennikarz – bibliograf – bibliotekarz”. Roczniki Uniwersytetu Warszawskiego 5(1): 44–54.
• Bocheński, Adam. 1968. „Z dziejów polskiej bibliografii lekarskiej”. Biuletyn Głównej Biblioteki Lekarskiej 17(7/8): 553–567.
• Cybulski, Radosław. 1972. „Józef Zawadzki – księgarz, drukarz, wydawca”. Wrocław: Ossolineum.
• Czarnecki, Jerzy. 1932. „Rzut oka na historię książki wileńskiej”. Przegląd Biblioteczny 6(1/2): 1–41.
• Dybiec, Julian. 1970. Michał Wiszniewski. Życie i twórczość. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Dziewulski, Stefan. 1920. Polska myśl ekonomiczna na Wszechnicy Wileńskiej. Warszawa: Drukarnia Jan Colty.
• Fajnhauz, Dawid. 1961. „Nieznane listy Zygmunta Sierakowskiego”. Przegląd Historyczny 52(4): 751–758.
• Gomółka, Agnieszka i Małgorzata, Rygielska. 2015. „Poradnik dla osób, wybierających książki dla dzieci i młodzieży. O pewnych aspektach pedagogicznej działalności Jana Karłowicza”. Laboratorium Kultury 4: 89–132 [online], [dostęp 20.12.2016]. Dostępny w World Wide Web: http://www.laboratoriumkultury.us.edu.pl/pdf/LK_2015.pdf.
• Gutkowski, Tadeusz. 1914. Cenzura w Wolnym Mieście Krakowie 1832–1846. Kraków: Nakładem Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa.
• Jocher, Adam B. 1857. Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce od wprowadzenia do niej druku po rok 1830 włącznie. t. 3. Wilno: nakł. Adam Zawadzki.
• Karłowicz, Jan. 1891. Poradnik dla osób wybierających książki dla dzieci i młodzieży. Wilno: Druk J. Blumowicza.
• Kapuścik, Janusz. 1979. Mecenas i uczony. J. M. Ossoliński i jego działalność historycznoliteracka. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• Kapuścik, Janusz. 1985. W. A. Maciejowski i jego „Piśmiennictwo polskie”. Między bibliografią a historią literatury. Warszawa: Książka i Wiedza.
• Kieniewicz, Stefan. 1990. Joachim Lelewel. Warszawa: Książka i Wiedza.
• Korpała, Józef. 1969. Dzieje bibliografii w Polsce. Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich.
• Korpała, Józef. 1980. Karol Estreicher [st.] twórca „Bibliografii polskiej”. Wrocław: Zakład Narodowym im. Ossolińskich.
• Kostecki, Janusz i Małgorzata, Rowicka. 2006. Granice wolności słowa w zaborze rosyjskim latach 1865–1904. Wykaz publikacji polskojęzycznych zakwestionowanych oraz dopuszczonych do biegu przez carską cenzurę zagraniczną. 1–3. Warszawa: Biblioteka Narodowa.
• Lelewel, Joachim. 1823–1826. Bibliograficznych ksiąg dwoje. t. 1–2. Wilno: Nakładem i drukiem Józefa Zawadzkiego.
• Łapiński, Henryk. 1973. U początków działalności wydawniczej Ossolineum 1817–1834. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Matczuk, Alicja. 2014. Polskie bibliografie nauk humanistycznych i społecznych. Historia i metodyka. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• [Nilczyński Olgierd]. 1894. Bibliografia wydawnictw ludowych 1848–1894. Lwów: Koło Lit.-Art.
• Nowak, Adam. 2011. „Bibliografia a polityka”. W Bibliologia polityczna, red. D. Kuźmina, 423–438. Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich.
• Nowodworski, Witold. 1959. „Bibliograficznych ksiąg dwoje” Joachima Lelewela. Studium historyczno-bibliograficzne na tle epoki. Wrocław: Ossolineum.
• Mucha, Bogusław. 1994. Dzieje cenzury w Rosji. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
• Ossoliński, Józef Maksymilian. 1852. Wiadomości historyczno-krytyczne do dziejów literatury polskiej, o pisarzach polskich także postronnych, którzy w Polsce albo o Polsce pisali oraz o ich dziełach. t. 4. wyd. A. Bielowski. Lwów: Druk Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Ostaszewski-Barański, Kazimierz. 1912. „Z dziejów cenzury”. W Stulecie „Gazety Lwowskiej” 1811–1911. 2(4), red. W. Bruchnalski, 73–87. Lwów: Nakład Redakcji Gazety Lwowskiej.
• Pieczątkowski, Feliks. 1972. „Friedlein Rudolf Fryderyk”. W Słownik pracowników książki polskiej, red. I. Treichel, 235. Warszawa: PWN.
• Ramlau-Klekowska, Krystyna. 1963. „Bibliografia zalecająca”. W Metodyka bibliograficzna. Poradnik dla autorów bibliografii specjalnych, red. H. Hleb-Koszańska, M. Dembowska i H. Sawoniak, 265–290. Warszawa: Biblioteka Narodowa.
• Ramotowska, Franciszka. 1992. „Sto lat ‘cenzury rządowej’ pod zaborem rosyjskim (1815–1915) – podstawy normatywne, instrumenty wykonawcze”. W Piśmiennictwo – systemy kontroli – obiegi alternatywne. t. 1, red. J. Kostecki i A. Brodzk, 112–174. Warszawa: Biblioteka Narodowa.
• Rogala, Jan. 1972. „Skimborowicz Hipolit”. W: Słownik pracowników książki polskiej, red. I. Triechel, 825. Warszawa: PWN.
• Rowicka, Małgorzata. 2006. „Piśmiennictwo w systemie carskiej cenzury prewencyjnej w okresie popowstaniowym”. W Ludzie i książki. Studia historyczne, red. J. Kostecki, 233–269. Warszawa: Biblioteka Narodowa.
• Sadowska, Jadwiga. 2010. „Bibliografia i polityka w Polsce w latach 1946–1990”. W Niewygodne dla władzy. Ograniczenia wolności słowa na ziemiach polskich w XIX i XX w., red. D. Degen i J. Gzella, 255–273. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
• Schnür-Pepłowski, Stanisław. 1896. Obrazy z przeszłości Galicji i Lwowa (1772–1858). cz. 2. Lwów: Księgarnia Gubrynowicza i Szmidta.
• Siarczyński, Franciszek. 1968. Dziennik czynności urzędowych Księgozbioru Narodowego imienia Ossolińskich we Lwowie. Do druku przygotował, wstępem i przypisami opatrzył Z. Rzepa. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Siarczyński, Franciszek. 1828. Obraz wieku panowania Zygmunta III., króla polskiego i szwedzkiego, czyli obraz stanu, narodu i kraju wystawiający: Religią, obyczaje, nauki, prawa i prawodawstwo, swobody szlachty, obieralność królów, swawolę możnowładzców, czyny duchowieństwa, stan wojska, handlu, rolnictwa, rzemiosł, pobory, monetę : ludzi znamienitych w obywatelstwie i rycerstwie, w naukach i sztukach, związki z państwami obcemi, przymioty i dzieje osobiste króla i jego rodziny. 1-2. Lwów: [s.n.].
• Słodkowska, Elżbieta. 1991. „Informacja o bieżącej produkcji wydawniczej w Polsce na początku XIX w. (do 1830)”. W Instytucje – publiczność – sytuacje lektury. Studia z historii czytelnictwa. t. 3, red. J. Kostecki, 5–22. Warszawa: Biblioteka Narodowa.
• Suligowski, Adolf. 1931. Józef Szeliga Bieliński jego działalność i prace. Warszawa: Skł. gł. w Księgarni M. Arcta.
• Szyndler, Bartłomiej. 1993. Dzieje cenzury w Polsce. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza.
• Szreter, Piotr. 1991. „Import wydawnictw zakordonowych w latach 1897–1914 w świetle danych cenzury rosyjskiej”. W Instytucje – publiczność – sytuacje lektury. Studia z historii czytelnictwa. t. 3, red. J. Kostecki, 182–212. Warszawa: Biblioteka Narodowa.
• Świerkowski, Ksawery. 1927. „Karol Estreicher a cenzura rosyjska”. Silva Rerum 3 (10): 156–157.
• Treichel, Irena.1955. „Niewydany tom trzeci ‘Bibliograficznych ksiąg dwojga’ Joachima Lelewela”. Przegląd Biblioteczny 23(2): 145–147.
• Tyrowicz, Marian. 1979. Prasa Galicji i Rzeczpospolitej Krakowskiej 1772–1850. Studia porównawcze. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• Więk, Aleksandra. 2011. „Krakowskie publikacje zakwestionowane przez cenzurę carską w latach 1865–1904”. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia 9: 219–237.
• Zalewski, Antoni. 1916. „Cenzura warszawska przed Jankuliem i za Jankulia”. Tygodnik Ilustrowany, Czerwiec 10.
• Zdanowicz, Anna. 2008. „Unormować czytanie. O poradnikach lekturowych przełomu XIX i XX wieku”. W Komunikowanie i komunikacja na ziemiach polskich w latach 1795–1918, red. K. Stępnik, M. Rajewski, 239–250. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Znajomski, Artur. 2007. „Bariery polityczne w bibliografiach polskich po II wojnie światowej i ich przełamywanie”. W Książka ponad podziałam, red. A. Krawczyk, 113–126. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Żbikowska-Migoń, Anna. 1977. Książka naukowa w kulturze polskiego Oświecenia. Wrocław: PWN.

Identifiers

DOI

10.12775/FT.2017.006