O „małym Polaczku” Stefana Żeromskiego i „prawdziwej Polsce” Karola Irzykowskiego – prywatny wymiar polskości w obliczu Wielkiej Wojny

• Authors: Niewiarowska Joanna

Abstracts

PL

W artykule zestawiono i porównano dwa teksty autobiograficzne pisarzy, których zarówno w wymiarze estetycznym, jak i polityczno-ideowym trudno porównywać – fragmenty dzienników Karola Irzykowskiego poświęcone chorobie, śmierci i wspominaniu córki Basi oraz biograficzne wspomnienie Stefana Żeromskiego o zmarłym na gruźlicę synu Adamie. Perspektywę porównawczą obu narracji o utracie stanowi obecna w nich refleksja na temat polskości, nasilona w okolicznościach I wojny światowej. Z przeprowadzonej analizy i interpretacji wynika, że dawanie świadectwa tak trudnemu osobistemu doświadczeniu egzystencjalnemu paradoksalnie wiąże się koniecznością ponownego usytuowania się w i wobec polskości. Wspomnienie o Adamie Żeromskim jest podporządkowane perspektywie społecznej, ramie collective memory, co czyni zrozumiałym, dlaczego jest on w opowieści Żeromskiego „małym Polaczkiem”, a Basia jest przedmiotem pamięci psychicznej i indywidualnej, collected memory, dlatego może być nazwana wielką Polską. W tym sensie oba teksty stanowią media kultury pamięci, które w sposób nieodłączny dookreśla i determinuje doświadczenie Wielkiej Wojny, co zdaje się potwierdzać rozpoznania badaczy o przełomowym, również w perspektywie tożsamości polskiej, charakterze lat 1914-1918.

Keywords

PL

narracja o utracie; pamięć; collective memory; collected memory; I wojna światowa; literatura I wojny światowej; polskość

• Publisher: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
• Journal: Załącznik Kulturoznawczy
• Year: 2015
• Issue: 2
• Pages: 188-211

Dates

published

2015

Contributors

author

Niewiarowska Joanna

References

• Philippe Ariès, Śmierć drugiego człowieka, tłum. M. Ochab, [w:] Wymiary śmierci, red. S. Rosiek, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2010.
• Aleida Assmann, Cztery formy pamięci, tłum. K. Sidowska, [w:] idem, Między między historią a pamięcią. Antologia, red. i posł. M. Saryusz- Wolska, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013.
• Marc Augé, Życie jako opowieść, [w:] idem, Formy zapomnienia, tłum. A. Turczyn, wstęp J. Mikułowski Pomorski, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 2009.
• Zygmunt Bauman, Śmierć i nieśmiertelność. O wielości strategii życia, tłum. N. Leśniewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
• Mateusz Chmurski, Genealogia tożsamości. „Dziennik” Karola Irzykowskiego (1891–1897), „Przegląd Humanistyczny” 2013, nr 1, s. 123-131.
• Małgorzata Czermińska, Autobiograficzny trójkąt: świadectwo, wy- znanie i wyzwanie, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 2000.
• Astrid Erll, Literatura jako medium pamięci zbiorowej, tłum. M. Saryusz- Wolska, [w:] Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa nie- miecka, red. M. Saryusz-Wolska, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 2009.
• Zygmunt Freud, Aktualne uwagi o wojnie i śmierci, tłum. A. Ochocki, M. Poręba, R. Reszke, [w:] Języki przemocy, wybór, wstęp i oprac. Ł. Musiał, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań 2014.
• Zygmunt Freud, Żałoba i melancholia, [w:] idem, Psychologia nieświado- mości, tłum. R. Reszke, Wydawnictwo KR, Warszawa 2007.
• Michał Głowiński, Proza żałobna Żeromskiego, [w:] Żeromski. Tradycja i eksperyment, idea i układ J. Ławski, red. A. Janicka, A. Kowalczykowa, G. Kowalski, Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku, Białystok–Rapperswil 2013.
• Karol Irzykowski, Czynnik sztuki w wojnie, „Nowa Reforma” 1914, nr 339, [za:] Karol Irzykowski, Pisma rozproszone, t.1: 1897–1922, oprac. J. Bahr, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1998.
• Karol Irzykowski, Dziennik. Tom 2: 1916–1944, oprac. B. Górska, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001.
• Karol Irzykowski, Filozofia koralowa a religia, [w:] Słoń wśród porce- lany. Lżejszy kaliber, oprac. Z. Górzyna, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1976.
• Karol Irzykowski, Ze szkoły Żeromskiego. „Uroda życia”, [w:] Czyn i słowo oraz Fryderyk Hebbel jako poeta konieczności, Lemiesz i szpada przed są- dem publicznym, Prolegomena do charakterologii, oprac. Z. Górzyna, wstęp A. Lam, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1980.
• Jan Jakóbczyk, Diarysta Karol Irzykowski, [w:] idem, Szachy literac- kie? Rzecz o twórczości Karola Irzykowskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2005.
• Dorota Kielak, Wielka Wojna i świadomość przełomu. Literatura polska lat 1914–1918, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2001.
• Romana Kolarzowa, „Zamawianie” Realnego. Konstruowanie tożsamo- ści fantazmatycznej „narodu politycznego”, „Teksty Drugie” 2015, nr 1, s. 84-95.
• Ewa Kraskowska, Ojcowska żałoba Karola Irzykowskiego, „Teksty Drugie” 2008, nr 5, s. 127-137.
• Philippe Lejeune, „Drogi zeszycie...”, „Drogi ekranie...” O dzienni- kach osobistych, tłum. M. i P. Rodakowie, wyb., wstęp i oprac. P. Rodak, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010.
• Philippe Lejeune, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, tłum. W. Grajewski i in., Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 2001.
• Alfonso Mario di Nola, Triumf śmierci. Antropologia żałoby, red. M. Woźniak, tłum. J. Kornecka, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 2006.
• Małgorzata Okupnik, Fenomen pamięci. O trudności badań narracji auto- biograficznych o utracie, „Acta Universitatis Lodzensis. Folia Sociologica” 2012, t. 41, s. 101-121.
• Barbara Olech, Adam Żeromski w listach i wspomnieniach Stefana Żeromskiego, [w:] Żeromski. Tradycja i eksperyment, idea i układ J. Ławski, red. A. Janicka, A. Kowalczykowa, G. Kowalski, Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku, Białystok–Rapperswil 2013.
• Mieczysław Porębski, Polskość jako sytuacja, „Znak” 2012, nr 690; http://www.miesiecznik.znak.com.pl/6902012mieczyslaw-porebskipol- skosc-jako-sytuacja/ [data dostępu: 11.11.2015].
• Paweł Rodak, Między zapisem a literaturą. Dziennik polskiego pisarza w XX wieku (Żeromski, Nałkowska, Dąbrowska, Gombrowicz, Herling- Grudziński), Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011.
• Barbara H. Rosenwein, Obawy o emocje w historii, tłum. J. Wysmułek, „Teksty Drugie” 2015, nr 1, s. 359-391.
• Magdalena Saganiak, Świat Żeromskiego czyli Polska. Początek drogi – Polska w „Dziennikach” (1882–1891), [w:] Światy Stefana Żeromskiego. Studia, red. M.J. Olszewska, G.P. Bąbiak, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005.
• Magdalena Saganiak, „Wisła” Stefana Żeromskiego – misterium przy- rody i historii, [w:] Czytanie modernizmu. Studia, red. M.J. Olszewska, G.P. Bąbiaka, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004.
• Jan Sowa, Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 2011.
• Krzysztof Stępnik, Wojenna szarada. Twórczość Żeromskiego w latach 1914–1918, [w:] idem, Rekonesans. Studia z literatury i publicystyki okresu I wojny światowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 1997.
• Jadwiga Zacharska, Między fikcją a dokumentem. „O Adamie Żeromskim wspomnienie”, [w:] Światy Stefana Żeromskiego. Studia, pod red. M.J. Olszewska, G.P. Bąbiak, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005.
• Anna Zdanowicz, Źródła i formy polskości. Uroda życia Stefana Żeromskiego, [w:] Czytanie modernizmu. Studia, red. M.J. Olszewska, G.P. Bąbiaka, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004.
• Stefan Żeromski, Listy 1913–1918, oprac. Z.J. Adamczyk, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 2008.
• Stefan Żeromski, Pisma raperswilskie. Wspomnienia i sylwetki, oprac. Z.J. Adamczyk, Uniwersytet Jana Kazimierza w Kielcach i IBL PAN, Warszawa 2015.