Myśl społeczno-polityczna i gospodarcza księcia Leona Sapiehy (1803–1878)

• Authors: Szpak Jacek

Title variants

EN

Socio-political and economic ideas of Prince Leon Sapieha (1803–1878)

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

Prince Leon Sapieha was one of the most prominent Polish politicians and socio-economic activists of the period of national subjugation. Given that Sapieha was involved in taking most political and economic decisions in Eastern Galicia in the years 1836–1875, his views, beliefs and ideas were of utmost importance for shaping the opinion of the Galician society. The experience of the November uprising brought about Sapieha’s fi rm rejection of an uprising as a means of regaining independence by Poland. Neither did he count on the intervention of the European powers in the Polish interest. He believed that independence could be achieved either as a result of a European war in which the invaders would fi ght on opposite sides, or, alternatively, owing to international treaties. A supporter of organic work, Leon Sapieha held that the main task of the Polish society was to build the political, cultural and economic power of the nation, with the help of the peasants, won over for the national cause. An advocator of public education regardless of sex and state, Sapieha perceived education as the only means of the national awakening of the peasantry and attached fundamental importance to improving the situation of the peasants and other social groups. In the Prince’s view, religious and moral values should be inherent in the socio-economic and political life. Sapieha believed in the distinctiveness of the national identity of Poles and Ruthenians. Both nations were supposed to cooperate closely. His socio-political and economic ideas put Sapieha close to the right, his program almost identical to those of other positivists. Leon Sapieha’s opinions were largely shaped by his social standing, his own experience, education and upbringing he received in the family home. His ideas were to some extent infl uenced by the then political thought, including that of Edmund Burke, Samuel Taylor Coleridge and Thomas Macaulay. Of great importance were the opinions of Adam Jerzy Czartoryski, Andrzej Zamoyski and Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki. Leon Sapieha’s major goal was sovereign Poland.

Keywords

EN

Prince Leon Sapieha; history of politics; history of economy; 19th century

• Publisher: Wydawnictwo Adam Marszałek
• Journal: Historia Slavorum Occidentis
• Year: 2014
• Issue: 1(6)
• Pages: 92-118

Contributors

author

Szpak Jacek

• Uniwersytet Śląski w Katowicach

References

• Anonimowy raport do Biura Paryskiego, Kraków 20 II 1863, [w:] Polska działalność dyplomatyczna 1863–1864, red. A. Lewak, t. 2, Warszawa 1963, s. 45–47.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, 10 listów Leon Sapieha do żony, Krasiczyn 19–25 VIII 1876 r., MNK 1159.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Adam Sapieha do babki, Anny Sapieżyny, Krasiczyn 28 IV 1858 r., MNK 1151.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Adam Sapieha do Leona Sapiehy, Londyn 23 VIII 1848 r., MNK 1154.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Paryż 1820 i 1822 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Wrocław 24 i 29 XI 1831, MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Warszawa 7 IV 1825 r., Wrocław 24 i 29 XI 1831 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Wrocław 29 XI i 4 XII 1831 r., list z 1832 r., MNK 1156.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Kraków 1832, MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Lwów 18 II 1852 i Krasiczyn 24 VII 1858, MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Wiedeń 24 VI 1856, MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Krasiczyn 24 VII 1858, MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Lwów 12 i 22 III 1846, MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Lwów 10 i 28 IX 1848 r., 4 X 1848 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Kraków 22 II i 22 III 1846 r., Lwów 4 IV, 25 IX, 26 VII i 12 XI 1848 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Lwów 4 IV i 26 VII 1848 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Londyn 12 VI 1849 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Lwów 4 i 23 X 1848, MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Londyn 12 VII 1849 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Lwów 17 II 1846 r., 23 IV 1851 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Krzemieniec 1828 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Lwów 17 II 1846 r., 23 IV 1851 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Krzemieniec 1828 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Lwów 10 IX 1848 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Lwów 10 XI 1850 r. i 17 V 1851, MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Lwów 19 IX 1847 r., 6 II 1848 r., 28 VIII 1851 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Wiedeń 29 XI1856, MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Paryż X 1820 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Krasiczyn 24 VII 1858 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Lwów 11 II 1855 r. MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Krasiczyn 24 VII 1858 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Lwów 23 IV 1851 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Wiedeń 29 V 1858 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do matki, Lwów 18 II 1852 r., MNK 1149.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Lwów 1840, 17 I i 18 VII 1845, MNK 1155.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Lwów 8 V 1850 r., MNK 1156.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Lwów 26 IX 1843, MNK 1155.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Lwów 20 X 1855 r., MNK 1156.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 25 IX 1857 r., MNK 1156.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 12 X 1856 r., 18 VII 1858 r., i 13 IX 1858 r., Lwów 24 XI 1858 r., MNK 1156.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 20 IV, 6 i 15 V, 28 VII 1864, MNK 1157.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Lwów 6 VII, 16 i 21 IX 1863, MNK 1157.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 4 X 1874 r., MNK 1159.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Lwów 1 X 1874 r., Izmaił, 2 II 1876 r., Krasiczyn 27–30 VI, 20 VIII, 23 VIII, 25 VIII, 17–24 X, 20 X, 23 X 1876 r., Krasiczyn 5 IX 1877 r., MNK 1159.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 16 II 1863 r., Lwów 28 III i 12 IV 1863 r., MNK 1157.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Lwów 3 IV 1848 r., B. Cz., MNK 1156.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Lwów 14 VI 1863, MNK 1157.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 23 II 1863, LS do żony, Wiedeń II 1863 r., Lwów 14 III 1863 r., Lwów 29 V 1863 r., MNK 1157.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Lwów 10 i 23 III 1863 r., MNK 1157.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 4 IX 1869 r., MNK 1158.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 30 V 1867 r., MNK 1158.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 27 VIII 1867 r., MNK 1158.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 12 V i 13 XII 1867 r., MNK 1158.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 16 IV 1869 r. i 28 IV 1870 r., MNK 1158.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 22 IV 1869 r., MNK 1158.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 8 IX 1869 r., MNK 1158.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 12 II 1871 r., MNK 1158.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 29 V 1870 r., MNK 1158.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 9 VIII 1867 r., MNK 1158.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Krasiczyn 29 X 1840 r., MNK 1155.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Krasiczyn 8 II i 4 IV 1842 r., MNK 1155.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 3 VII 1871 r., MNK 1158.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Krasiczyn 14 XII 1841 r., Lwów 17 VIII 1845 r., MNK 1155.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Lwów 14 XI 1844 r., MNK 1155.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wysock 21 II 1842 r., MNK 1152.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Lwów 14 XI 1844 r., MNK 1155.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Krasiczyn 29 X 1840 r., MNK 1155.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 9 I 1871 r., MNK 1158.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 14 II 1871, MNK 1158.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 26 V 1869 r., MNK 1158.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 16 I 1870 r., MNK 1158.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Krasiczyn 13 VI 1842 r., MNK 1155.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 18 VII 1858 r., 6 i 15 V, 28 VII 1864 r., MNK 1157.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Lwów 4 VII 1852 r., Wiedeń 28 VII 1859 r., MNK 1156.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Lwów 20 X 1855 r., MNK 1156.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Krasiczyn 8 II 1842 r., MNK 1155.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Wiedeń 21 X 1856 r. i 15 VIII 1858 r., MNK 1156.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Leon Sapieha do żony, Lwów 28 VIII 1851 r., MNK 1156.
• M. Waligórski do Biura Paryskiego, Kraków 21 IV 1863, [w:] Polska działalność dyplomatyczna 1863–1864, red. A. Lewak, t. 2, Warszawa 1963, s. 45–47.
• Protokoły Koła Polskiego w wiedeńskiej Radzie Państwa (lata 1867–1868), oprac. Z. Fras, S. Pijaj, Kraków 2001.
• Protokoły posiedzeń Rady Narodowej Centralnej we Lwowie (14 IV–29 X 1848), red. S. Kieniewicz, F. Ramotowska, Warszawa 1996.
• Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Dyplom potwierdzający tytuł szlachecki wydany Ferdynandowi Rudolfowi Szydłowieckiemu, Lwów 16 XII 1862 r., sygn. 14600, Mf. 5061,
• Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Leon Sapieha do Antoniego Dąbczańskiego, 4 II 1878 r., sygn. 12238, Mf. 21552.
• Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Leon Sapieha do Henryka Rodakowskiego, 15 I 1870 r., sygn. 12269, Mf. 21502.
• Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Trzy listy Leona Sapiehy i Oktawa Pietruskiego do Władysława Łozińskiego w sprawie stanu scen polskich w Galicji, sygn. 14400, Mf. 4969.
• [F. Ziemiałkowski], Pamiętniki Floriana Ziemiałkowskiego, cz. 1–4, Kraków 1904.
• Batowski A., Diariusz wypadków 1848 r., oprac. M. Tyrowicz, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974.
• Burke E., O duchu i naturze rewolucji francuskiej w odniesieniu do innych krajów, [w:] E. Burke, O duchu i naturze rewolucji francuskiej. Wybór pism, oprac. R. Olszowski, B. Szlachta, tłum. A. Wincewicz-Price, Kraków 2012.
• Chłędowski K., Pamiętniki, t. 1, wyd. A. Knot, Kraków 1957.
• Chudzio H., Polityk Hotelu Lambert. Generał Ludwik Bystrzonowski (1797–1878), Kraków 2008.
• Czajowski J., Kardynał Adam Stefan Sapieha, Wrocław–Warszawa–Kraków 1997, s. 7–9.
• Czepulis R., Myśl społeczna twórców Towarzystwa Rolniczego (1842–1861), Wrocław–Warszawa–Kraków 1963.
• Demel J., Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach 1853–1866, Wrocław–Kraków 1958.
• Dutkiewicz J., Anglia a sprawa polska w latach 1830–1831, Łódź 1967.
• Dutkiewicz J., Francja a Polska w 1831 r., Łódź 1950.
• Dutkiewicz J., Francja i Wielka Brytania wobec powstania listopadowego, [w:] Powstanie listopadowe, red. W. Zajewski, Warszawa 1990.
• Forst-Battaglia J., Paweł Popiel (1807–1892), [w:] Twórcy polskiej myśli politycznej, red. H. Zieliński, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978.
• Fras Z., Demokraci w życiu politycznym Galicji w latach 1848–1873, Wrocław 1997.
• Fras Z., Florian Ziemiałkowski (1817–1900). Biografi a polityczna, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.
• Głuszko M., Walka konserwatystów krakowskich z demokratami na łamach ich organów prasowych w okresie 1867–1895, Toruń 2007.
• Goclon J., Statut krajowy galicyjski, [w:] Konstytucje Polski, t. 1, red. M. Kallas, Warszawa 1990, s. 390–398.
• Grodziski S., Sejm Krajowy Galicyjski 1861–1914, cz. 1, Warszawa 1993.
• Grodziski S., Sejm Krajowy Galicyjski 1861–1914, cz. 2, Warszawa 1993, s. 5–28.
• Horoszkiewicz J., Notatki z życia, opr. H. Wereszycki, Wrocław–Kraków 1957.
• Kalembka S., Projekty i postulaty konstytucyjne Wielkiej Emigracji, [w:] Konstytucje Polski, t. 1, red. M. Kallas, Warszawa 1990, s. 390–398.
• Kalembka S., Wielka Emigracja. Wychodźstwo polityczne w latach 1831–1862, Warszawa 1971.
• Kieniewicz S., Adam Sapieha 1828–1903, Warszawa 1993.
• Kieniewicz S., Sapieha Leon (1803–1878), [w:] Polski słownik biografi czny, t. 35, z. 1, Warszawa–Kraków 1994, s. 76–81.
• Kieniewicz S.,Galicja w latach 1846–1848, [w:] Wiosna Ludów na ziemiach polskich, bmw, 1948.
• Konstytucje Polski, red. M. Kallas, Warszawa 1990.
• Kosicka-Pajewska A., Zachowawcza myśl polityczna w Galicji w latach 1864–1914, Poznań 2002.
• Kozik J., Ukraiński ruch narodowy w Galicji w latach 1830–1848, Kraków 1973.
• Kozłowska-Sabatowska H., Ideologia pozytywizmu galicyjskiego 1864–1881, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978.
• Kozub-Ciembroniewicz W., Austria a Polska w konserwatyzmie Antoniego Z. Helcla 1846–1865, Kraków 1986.
• Koźmian S., O fałszywej historii jako mistrzyni fałszywej polityki. Z powodu artykułu p. L. Wolskiego pod tytułem „Szkoła patriotyzmu politycznego”, [w:] Stańczycy. Antologia myśli społecznej i politycznej konserwatystów krakowskich. Wybór tekstów, przedmowa i przypisy M. Król, Warszawa 1985.
• Kukiel M., Dzieje Polski porozbiorowe (1795–1921), Londyn 1993.
• List Sprycimira (dziennikarza) do Sycyniusza (trybuna), [w:] Teka Stańczyka, oprac. A. Dziadzio, Kraków 2007.
• List Sycyniusza (trybuna), [w:] Teka Stańczyka, oprac. A. Dziadzio, Kraków 2007.
• Ludwikowski R. R., Główne nurty polskiej myśli politycznej 1815–1890, Warszawa 1982.
• Łazuga W., Kalkulować… Polacy na szczytach C.K. Monarchii, Poznań 2013.
• Maciak D., Próba porozumienia polsko-ukraińskiego w Galicji w latach 1888–1895, Warszawa 2006.
• Miklaszewska J., Filozofi a polityczna stańczyków, [w:] Kraków i Galicja wobec przemian cywilizacyjnych (1866–1914). Studia i szkice, red. K. Fiołek, M. Stala, Kraków 2011.
• Moklak J., W walce o tożsamość Ukraińców. Zagadnienia języka wykładowego w szkołach ludowych i średnich w pracach galicyjskiego Sejmu Krajowego 1862–1892, Kraków 2004.
• monarchii habsburskiej (1866–1871), Kraków 2003.
• Partacz Cz., Od Badeniego do Potockiego. Stosunki polsko-ukraińskie w Galicji w latach 1888–1908, Toruń 1997.
• Pijaj S., Florian Ziemiałkowski a „kwestia ruska”, [w:] Przez dwa stulecia XIX i XX. Studia historyczne ofi arowane prof. Wacławowi Felczakowi, Kraków 1993.
• Pijaj S., Między polskim patriotyzmem a habsburskim lojalizmem. Polacy wobec przemian ustrojowych
• Popiel P., Kilka słów z powodu odezwy księcia Adama Sapiehy, [w:] P. Popiel, Choroba wieku. Wybór pism, oprac. J. Kloczkowski, Kraków 2001.
• Rau Z., Liberalizm, [w:] Doktryny polityczne XIX i XX wieku, red. K. Chojnicka, W. Kozub-Ciembroniewicz, Kraków 2000.
• Sapieha L., Wspomnienia, oprac. B. Pawłowski, [Kraków 1912].
• Sczaniecki M., Powszechna historia państwa i prawa, Warszawa 2001.
• Skowronek J., Adam Jerzy Czartoryski 1770–1861, Warszawa 1994.
• Szlachta B., Konserwatyzm, [w:] Doktryny polityczne XIX i XX wieku, red. K. Chojnicka, W. Kozub-Ciembroniewicz, Kraków 2000.
• Szpak J., Działalność organicznikowska i polityczna ks. Leona Sapiehy w latach 1825–1861, [w:] Model przywództwa, red. A.K. Piasecki, Kraków 2006, s. 95–120.
• Szpak J., Wychowanie w rodzinie arystokratycznej w Królestwie Polskim i w Galicji w XIX w. (Studium przypadku Sapiehów z Krasiczyna), [w:] Ars educandi. Źródła, t. 1, Studia z dziejów wychowania i kształcenia od średniowiecza do XIX wieku, red. J. Gwioździk przy współudziale P.P. Barczyka, Mysłowice 2009.
• Szpak J., Zarys działalności politycznej księcia Leona Sapiehy (1803–1878), [w:] Wspólnota pamięci. Studia z dziejów kultury ziem wschodnich dawnej Rzeczpospolitej, red. J. Gwioździk, J. Malicki, Katowice 2006, s. 419–449.
• Szujski J., O obowiązkach narodu względem ludu w sprawie oświaty, [w:] Stańczycy. Antologia myśli społecznej i politycznej konserwatystów krakowskich. Wybór tekstów, przedmowa i przypisy M. Król, Warszawa 1985.
• Szymczak D., Galicyjska „ambasada” w Wiedniu. Dzieje ministerstwa dla Galicji 1871–1918, Poznań 2013.
• Tarnowski S., Kilka pewników politycznych, [w:] Stańczycy. Antologia myśli społecznej, i politycznej konserwatystów krakowskich. Wybór tekstów, przedmowa i przypisy M. Król, Warszawa 1985.
• Tarnowski S., Kilka prawd z dziejów naszych. Ku rozważeniu w chwili obecnej, [w:] Stańczycy. Antologia myśli społecznej i politycznej konserwatystów krakowskich. Wybór tekstów, przedmowa i przypisy M. Król, Warszawa 1985.
• Tarnowski S., Nasze położenie polityczne, [w:] Z doświadczeń i rozmyślań, oprac. A. Rzegocki, Kraków 2002, s. 56–67. List Stańczyka do Gąski, [w:] Teka Stańczyka, oprac. A. Dziadzio, Kraków 2007.
• Tarnowski S., Przedmowa, [w:] L. Sapieha, Wspomnienia, oprac. B. Pawłowski, [Kraków 1912].
• Tiemkinowa H., Gromady Ludu Polskiego, Warszawa 1962.
• Tokarz W., Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, Warszawa 1993.
• Tyrowicz M., Krasicki Kazimierz, [w:] Polski słownik biografi czny, t. 15, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970.
• Wereszycki H., Historia polityczna Polski 1864–1918, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1990.
• Wereszycki H., Horoszkiewicz Julian, [w:] Polski słownik biografi czny, t. 10, Wrocław–Warszawa–Kraków 1962–1964.
• Wereszycki H., Polska akcja dyplomatyczna w Wiedniu, [w:] Polska działalność dyplomatyczna 1863–1864, red. A. Lewak, t. 2, Warszawa 1963, s. 45–47..
• Wereszycki H., Sojusz trzech cesarzy. Geneza 1866–1872, Warszawa 2010.
• Żychowski M., Rok 1848 w Rzeczypospolitej Krakowskiej i Galicji, Warszawa 1956.