Doświadczenie inwazji tatarskich w narracjach ludowych i pamięci zbiorowej jako niematerialne dziedzictwo kulturowe Polski południowo-wschodniej

• Authors: Gliwa Andrzej

Title variants

EN

Experience of Tatar invasions in narrations and collective memory as intangible cultural heritage of south-eastern Poland

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

The present area of the south-eastern Poland (Podkarpackie Voivodeship) belonged to these parts of the Kingdom of Poland, and from 1569 the Polish-Lithuanian Commonwealth, which for several centuries, from late Middle Ages to the end of the 17th century, were affected by extremely destructive Tatar invasions. For several centuries Tatar military expeditions to the Polish and Lithuanian territories that aimed at robbing and terrorising local population were an excellent tool used by the Crimean Khanate, and also periodically by the rulers of the Ottoman Empire who employed subordinate Nogai tribes, for forcing the kings of Poland to pass special fees and levies, which was guaranteed in Polish-Ottoman and Polish-Tatar peace treaties. These fees, referred to as “gifts”, were a relic of the Mongol and Tatar supremacy over Ruthenian territories in the times of the Golden Horde. A long-term threat of rapacious invasions of the Tatars from Crimea and Budjak and their catastrophic economic and demographic effects were not the only consequences of the military activity of Tatar hordes on the territory of the Polish-Lithuanian Commonwealth. This multi-dimensional and periodically very intensive impact of Tatar cavalry raids must have caused the formation of a specific cultural discourse and collective memory reproduction processes in communities that were threatened existentially, exploited economically and drained demographically. The strength and remarkable durability of the collective memory of Tatar attacks is primarily a result of such factors as distance and strangeness of aggressors in terms of civilization, culture and religion, but the specific character of the activities carried out by the Tatars was an even more important factor that generated collective memory of the attacked community. A characteristic feature of Tatar operations was the application of asymmetric warfare consisting in concentration of operational efforts in the civil sphere, which was reflected mostly in conducting expropriating operations and taking the defenceless people, mainly from rural areas, into captivity. Collective memory related to the historical phenomenon of Tatar invasions has been preserved in legends, songs, sayings, folk proverbs and beliefs transmitted from generation to generation in local communities (oral history) and in specific elements of religious ceremonies. A characteristic feature of these traditional records, despite their quite considerable diversity in form and content, was the presence of the idea of providentialism, a belief in particular care of God over the Commonwealth and the communities of the faithful that were threatened by the attacks of hostile forces. The above-mentioned historiosophical vision was not only popular among the nobility and bourgeoisie, but also among the broad group of the peasant population, and slightly later penetrated into their awareness by means of the parishes of the Catholic as well as the Orthodox, and later the United Church. The narrative structures of the legends frequently contain motives of wonderful divine interventions, often associated with the devotion to the Virgin Mary and supernatural meteorological phenomena that saved lives and freedom of people and brought salvation for cities and villages threatened with destruction. There are also many legends with moral and educational content, which refer to the figures of renegades who, during Tatar attacks, betrayed and shared their knowledge with hostile troops for various reasons. From the social point of view, an important role of legends and folk stories related to Tatars was their therapeutic and compensating role as well as an inscription of Tatar threats into the existing system of terms and values. It should be emphasized that collective memory of the Tatar attacks was strengthened, consolidated and reproduced also due to the symbolism present in iconography of sacral buildings and in the local cultural landscape in the form of roadside shrines, crosses and mounds. The product of synergistic connection of influences of intangible and tangible memory carriers, which interconnect by using a dialectically complicated intergenerational communication network, was a creation of collective memory, consolidated by means of official historical and religious discourses that constitute its social frame. Durability as well as catastrophic economic and demographic effects of Tatar invasions caused the situation where the contacts between the peasant population of the Commonwealth and the warriors from Crimea and Budjak became a border experience and foundational trauma that affected the formation of identity of local communities as a confrontation of different values and lifestyles originating from different civilization and cultural circles. For this reason the centuries of nomad invasions, which were in fact a dramatic, intercultural conflict and “the clash of civilizations”, may be defined – following the concept of Pierre Nora – as one of the central and symbolic “places of memory” (lieu de mémoire), having a multi-dimensional impact on the Polish culture.

Keywords

PL

pamięć zbiorowa; inwazje tatarskie; Polska południowo-wschodnia; niematerialne dziedzictwo kulturowe

• Publisher: Narodowy Instytut Dziedzictwa
• Journal: Ochrona Zabytków
• Year: 2014
• Issue: 1
• Pages: 53-73

Dates

published

2014

Contributors

author

Gliwa Andrzej

• dr, historyk, Narodowy Instytut Dziedzictwa Oddział Terenowy w Rzeszowie

References

• Archiwum Biskupstwa Greckokatolickiego w Przemyślu, Visitatio canonica decanatus lubaczoviensis, 1844-1845, sygn. 407, [w:] Archiwum Państwowe w Przemyślu.
• Archiwum Dzikowskie Tarnowskich, Księga wspólnego urzędu radziecko-ławniczego miasta Kańczugi, 1676-1676, rkps 331, [w:] Archiwum Narodowe w Krakowie, Oddział na Wawelu.
• Archiwum Dzikowskie Tarnowskich, sygn. 381, [w:] Archiwum Narodowe w Krakowie, Oddział na Wawelu.
• Archiwum Zamoyskich, sygn. 3036, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie.
• Castrensia Biecensia, t. 171, [w:] Archiwum Narodowe w Krakowie, Oddział na Wawelu.
• Castrensia Premisliensia, fond 13, op. 1, spr. 339, 340, 1069, 1070, 1072, 1078, [w:] Central’nij Deržavnij Istoryčnij Archiv Ukraïni m. Lviv.
• Castrensia Sanocensia, fond 15, op. 1, spr. 149, [w:] Central’nij Deržavnij Istoryčnij Archiv Ukraïni m. Lviv.
• Diariusz pogromu tatarskiego 1672, fond 1, spr. 6283, [w:] Nacìonal’na Biblioteka im. W.I. Wernadskogo u Kyjiwi.
• Illustrisimum & Reverendissimu[m] Dominum Georgium Albrachtum Comite[tum] Denhoff, 1699, sygn. 792, [w:] Archiwum Archidiecezjalne w Przemyślu.
• Kat. II, sygn. XIII-35, [w:] Archiwum Państwowe w Toruniu.
• Kolekcja Czołowskiego, Pogrom tatarsky albo relacia krótka zwycięstwa nad Tatarami przez JMP Stanisława Koniecpolskiego, hetmana polnego koronnego dnia 20 Juny Roku 1624 między Haliczem a Bołszowcem za pomocą, y łaskami tego P. Boga otrzymana, fond 141, op. 1, spr. 508/II, [w:] Lvivska Naukova Bìblioteka Nacìonal’noï Akademìï Nauk Ukraïni.
• Księga sądu wójtowsko-ławniczego wsi Markowej, 1591-1777, fond 85, op. 1, spr. 1, [w:] Central’nij Deržavnij Istoryčnij Archiv Ukraïni m. Lviv.
• Liber insciptionum, contractus, resignationis, tam intra quam extra conventum celebrationem, id que inter colonos samboriensis (…), 1614-1632, sygn. 518/III, [w:] Naukova Biblioteka Lvivs’kogo Nacjonal’nogo Universitetu im. Ivana Franka.
• Sygn. 2092/II, [w:] Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.
• Teki Franciszka Kotuli, skoroszyt 7, Archiwum Materiałów Terenowych, t. 55, 56, 58, 356, 357, [w:] Archiwum Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie.
• Visitatio Generalis Eaq[ue] Interna & Externa Ecclesiarum in Decanatu Sano[censis] existentiu[m] per Celsissimu[m], sygn. 155, [w:] Archiwum Archidiecezjalne w Przemyślu.
• Abrahamowicz Z., Księga podróży Ewliji Czelebiego, Warszawa 1969.
• Kołodziejczyk D., The Crimean Khanate and Poland-Lithuania. International Diplomacy on the European Periphery (15th-18th Century). A Study of Peace Treaties Followed by Annotated Documents, Leiden-Boston 2011.
• Baranowski B., Chłop polski w walce z Tatarami, Warszawa 1952.
• Bazak J., Wspomnienia Kasi Kolasy jako przyczynek do opisu najazdu tatarskiego podczas wojny polsko-tureckiej w 1672 r., „Rocznik Stowarzyszenia Miłośników Jarosławia”, t. 16, 2006, s. 35-47.
• Bębenek J., Eksponaty muzealne o dziejach Przeworska, Przeworsk 1983.
• Benett B.W., Responding to Asymmetric Threats, [w:] Stuart J., Libicki M., Treverton G.F., New Challenges: New Tools for Defense Decisionmaking, Santa Monica 2003, s. 33-66.
• Bogdan W., Matka Boska łaskami słynąca w Hyżnem, Rzeszów 1929.
• Borowiec T. i S., Z przeszłości Budziwoja, Tyczyn 1994.
• Capra D. La, Trauma, Absence, Loss, „Critical Inquiry”, t. 25, nr 4, 1999, s. 696-727.
• Czuba M., Blizne – klejnot Pogórza. Historia i zabytki, Blizne 1996.
• Czuba M., Drewniany kościół parafialny p.w. Wszystkich Świętych w Bliznem. Uratowane dziedzictwo, Blizne 1996.
• Daškevič Â., Âsyr z Ukraïni (XV-perša polovina XVII st.) âk istoriko-demografična problema, „Ukraïnskij Archeografičnjj Ŝoričnik”, Nova seriâ, vipusk 2, Kiïv 1993, s. 40-47.
• Dziubiński A., Na szlakach Orientu. Handel między Polską a Imperium Osmańskim w XVI-XVIII wieku, Wrocław 1997.
• Engelking A., Kołchoźnicy. Antropologiczne studium tożsamości wsi białoruskiej przełomu XX i XXI wieku, Toruń 2012.
• Fisher A., Muscovy and the Black Sea Slave Trade, „Canadian-American Slavic Studies”, vol. 6, 1972, s. 575-594.
• Geertz C., Interpretacja kultur. Wybrane eseje, Kraków 2005.
• Gliwa A., Chronologia i zasięg terytorialny napadów tatarskich na ziemie przemyską i sanocką w latach 1620-1629, „Rocznik Przemyski”, t. 33, Historia, z. 3, 1997, s. 21-40.
• Gliwa A., Działania militarne na obszarze Rusi Czerwonej podczas inwazji wojsk siedmiogrodzko-kozackich w 1657 r. Zniszczenia i straty materialne na terenie ziemi przemyskiej, „Rocznik Przemyski”, t. 46, z. 1, Historia wojskowości, 2010, s. 9-93.
• Gliwa A., Kraina upartych niepogód. Zniszczenia wojenne na obszarze ziemi przemyskiej w XVII wieku, Przemyśl 2013.
• Gliwa A., Najazd tatarski na ziemię przemyską w 1624 r., „Rocznik Przemyski”, t. 41, z. 1, Historia wojskowości, 2005, s. 27-80.
• Gliwa. A., Najazd tatarsko-kozacki na Ruś Czerwoną w 1648 r. Straty materialne i demograficzne na terenie ziemi przemyskiej, „Rocznik Przemyski”, t. 45, z. 1, Historia wojskowości, 2009, s. 3-120.
• Gliwa A., Poselstwo Stanisława Mateusza Rzewuskiego do Turcji w 1699 roku, „Balcanica Posnaniensia”, t. 13, Poznań 2003, s. 101-133.
• Gliwa A., O wojskowości tatarskiej w epoce nowożytnej i oddziaływaniu koczowników na osiadłe społeczności Rzeczypospolitej, [w:] Karpiński A., Nagielski M. (red.), Społeczeństwo staropolskie, t. 4, Warszawa 2014 (w druku).
• Gliwa A., Ostatni napad tatarski na ziemię przemyską z 1699 r., „Studia Historyczne”, R. 43, z. 43, 2000, s. 569-591.
• Gliwa A., Sprawa zwrotu Kamieńca Podolskiego w 1699 r. w świetle korespondencji między stroną polską a turecką, „Rocznik Przemyski”, t. 38, Historia, z. 3, 2002, s. 39-87.
• Gliwa A., The Tatar-Cossack Invasion of 1648: Military actions, material destruction and demographic losses in the land of Przemyśl, „Acta Poloniae Historica”, t. 105, 2012, s. 86-120.
• Gliwa A., Uniwersały królewskie, hetmańskie i innych urzędników centralnych oraz ziemskich jako element przygotowań obronnych przed najazdami tatarskimi na Ruś Czerwoną w XVII wieku, [w:] Stolicki J., Ferenc M., Dąbrowski J. (red.), Inter majestatem ac libertatem. Studia z dziejów nowożytnych dedykowane Profesorowi Kazimierzowi Przybosiowi, Kraków 2010, s. 31-59.
• Goff J. Le, Pour un autre Moyen Age. Temps, travail et culture en Occident: 18 essais, Paris 1977.
• Gray C., Thinking Asymmetrically in the Times of Terror, „Parameters”, t. 32, nr 1, 2002, s. 5-14.
• Guriewicz A., Problemy średniowiecznej kultury ludowej, Warszawa 1987.
• Gwoździcki W., Dzieje miasteczka i parafii Czudec, Przemyśl 1992.
• Halbwachs M., Społeczne ramy pamięci, Warszawa 2008.
• Hensel W., Problema âsyra w pol’sko-tureckich otnošeniâch XVIXVII vv., [w:] Rybakov B.A., (red), Rossiâ, Pol’sza i Pričernomor’e v XVI-XVII vv., Moskva 1979, s. 147-158.
• Horn M., Chronologia i zasięg najazdów tatarskich na ziemie Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1600-1647, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. 8, cz. 1, Warszawa 1962, s. 3-71.
• Horn M., Skutki ekonomiczne najazdów tatarskich na Ruś Czerwoną z lat 1605-1633, Wrocław 1964.
• Ìkonopis zachidnoï Ukraïni XII-XV st., Lviv 2005.
• İnalcık H., Power Relationships between Russia, the Crimea and the Ottoman Empire as reflected in Titulature, [w:] Passé turcotatar, presént sovietique. Études offertes à Alexandre Bennigsen, Louvain-Paris 1986, s. 175-214.
• Ivanics M., Enslavement, Slave Labour and the Treatment of Captives in Crimean Khanate, [w:] Ransom Slavery along the Ottoman Borders (Early Fifteenth-Early Eighteenth Centuries), The Ottoman Empire and its Heritage, Politics, Society and Economics, vol. 37, Leiden-Boston 2007, s. 193-218.
• Ivanics M., Krimtatarische Spionage im osmanisch-habsburgischen Grenzgebiet während des Feldzuges im Jahre 1663, „Acta Orientalia Scientiarum Hungaricae”, vol. 61, 2008, s. 119-133.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, seria nowa, t. 10, cz. 1, Miasto Przemyśl. Zespoły sakralne, Warszawa 2004.
• Kluska A., Opowieści, podania i legendy ziemi strzyżowskiej, Strzyżów-Krosno 2005.
• Kołodziejczyk D., Slave Hunting and Slave Redemption as a Business Enterprise: The Northern Black Sea Region in the sixteenth to seventeenth Centuries, „Oriento Moderno”, t. 86, nr 1, 2006, s. 149-159.
• Kończal K., Co dwa stopnie, to nie jeden. Kronika (nie)obecności „miejsc pamięci” w badaniach historycznych, „Zapiski Historyczne”, t. 73, z. 2-3, 2008, s. 171-189.
• Kornecki M., Gerarda Seghersa „Św. Sebastian” w Polsce. Przyczynek do problemu zapożyczeń, adaptacji i aktualizacji barokowych kompozycji malarskich, „Roczniki Humanistyczne”, t. 35, z. 4, 1987, s. 65-88.
• Kotula F., Chłopi bronili się sami. Reportaż historyczny, Rzeszów 1982.
• Kotula F., Opowieści ziemi z dorzecza Górnej Wisłoki i Wisłoka zebrane przez zauroczonego łazugę, Rzeszów 1975.
• Kotula F., Warownie chłopskie XVII w. w ziemi przemyskiej i sanockiej, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. 8, cz. 1, 1962, s. 73-149.
• Kotula F., Znaki przeszłości, Warszawa 1976.
• Łopatka T., Sack H., Wojna trzydziestoletnia & potop. Bohaterstwo i „dzikie barbarzyństwo”. Egzystencjalne doświadczenia siedemnastowiecznych wojen, [w:] Traba R., Hahn H. (red.), Polskoniemieckie miejsca pamięci, t. 3. Paralele, Warszawa 2012, s. 143-161.
• Madej M., Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa państw obszaru transatlantyckiego, Warszawa 2007.
• Malak F., Dzieje parafii Tyczyn, Tyczyn 1996.
• Mazur J., Krótka Historya o Kobicie z więzienia Tatarów przybyłej, czyli rzecz o dziejach Radruża w XVII wieku, [w:] Łysiak W. (red.), Roztocze i jego mieszkańcy. Historia i kultura. Materiały z konferencji, Tomaszów Lubelski-Lubaczów 18-19 czerwca 2010, Tomaszów Lubelski-Lubaczów 2012, s. 125-148.
• Mazur J., Kamienne dziedzictwo, [w:] Makara S.P., Woch B., Kresowe dziedzictwo. Kamieniarstwo bruśnieńskie, Lubaczów 2008, s. 1-20.
• Milâêva L., Stìnopis Poteliča. Vizvol’na borot’ba ukraïns’kogo narodu v pismectvì XVII st., Kiïv 1969.
• Nora P., Mèmoire collective, [w:] Faire de’l histoire, sous la dir. de J. Le Goff et P. Nora, Paris 1974.
• Opioła T., Michał Pyrz – kartka z dziejów wojaczki chłopskiej, Warszawa 1935.
• Róg T., Pieśń o cudownym ocaleniu z niewoli tureckiej, [w:] Walki hetmana Jana Sobieskiego w okolicach Cieszanowa, Cieszanów 2011.
• Shmeruk C., Yiddish literature and collective memory: The case of the Chmielnicki massacres, „Polin”, t. 5, 1990, s. 173-183.
• Slobodian V., Cerkvi Ukraïni. Peremis’ka èparchìâ, Lviv 1998.
• Słownik stereotypów i symboli ludowych, Bartmiński W. (red), t. 1, cz. 2, Lublin 1999.
• Smith R., The Utility of Force. The Art of War in the Modern World, New York 2007.
• Smith R., Przydatność siły militarnej. Sztuka wojenna we współczesnym świecie, Warszawa 2010.
• Spieralski Z., Po klęsce bukowińskiej 1497 r. Pierwsze najazdy Turków na Polskę, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. 9, cz. 1, 1963, s. 45-58.
• Stampfer S., What actually happened to the Jews of Ukraine in 1648?, „Jewish History”, t. 17, 2003, s. 207-227.
• Szacka B., Historia i pamięć zbiorowa, „Kultura i Społeczeństwo”, t. 47, nr 4, 2003, s. 3-15.
• Szkoła A., Historya o Kasi Kolasa z parafii Chłopice opisał na podstawie kronik kościelnych proboszcz tamtejszy ks. Wojciech Michna, pseudonim ks. Wojciech z Chłopic, [w:] Wesoły Figlarz, Pruchnik 1888, s. 209-210.
• Szpociński A., Miejsca pamięci (lieux de mèmoire), „Teksty drugie”, nr 4, 2008, s. 11-20.
• Udziela S., Lud polski w powiecie ropczyckim w Galicyi, „Zbiór wiadomości do Antropologii Krajowej”, t. 14, Kraków 1890, s. 1-136.
• Wagner M., Chronologia i zasięg najazdów tatarskich na ziemie polskie w latach 1684-1699, [w:] W cieniu szukamy jasności i chwały. Studia z dziejów panowania Jana III Sobieskiego (1684-1696), Siedlce 2002, s. 77-88.
• Wagner M., Wojna polsko-turecka w latach 1672-1676, t. 1, Zabrze 2009.
• Wincenty Witos 1874-1945, oprac. Bereza T., Bukała M., Kalisz M., Rzeszów 2010.
• Wiślicz T., Nadprzyrodzone interwencje w dziejach Rzeczypospolitej: przypadki Matki Boskiej Sokalskiej i Matki Boskiej z Tynnej, „Rocznik Antropologii Historii”, nr 1-2 (1), 2011, s. 143-155.
• Vorončuk I., Naselennâ Wolinì v XVI – peršìj polovinì XVII st.: rodina, domogospodarstvo, demografični činniki, Kiïv 2012.
• Zaremba J., Tatarska branka czyli prawdziwa historya o kobicie cudem z niewoli tatarskiej przybyłej, Horyniec-Zdrój 2011.
• Trześniowski Z., Księża Góra. Znane i nieznane legendy znad Wisłoka i Sanu, Rzeszów 2005.

Identifiers

ISSN

0029-8247