Wspólnota jezuitów w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Między tradycją a zmianą

• Authors: Mariani Andrea

Title variants

EN

Jesuit Community in the Polish-Lithuanian Commonwealth: Between Tradition and Change

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

When discussing the composition of the Polish and Lithuanian provinces of the Society of Jesus, this article is part of the trend of prosopographic and socio-historical research devoted to the clergy of the Roman Catholic Church. The aim of the research is to grasp both permanent elements and changes that took place in the structure of the Jesuit community in the Polish-Lithuanian Commonwealth. The author not only presents similarities and differences in the development of the Polish and Lithuanian provinces, but also discusses the trends occurring in their area in a wide pan-European context, comparing the situation of Polish and Lithuanian Jesuits with other administrative units of the order. The chronological scope of the work covers the years 1608–1773, i.e. from the creation of the Lithuanian province as a result of the division of the Polish administrative unit of the order to the dissolution of the Society. The base of primary sources consists of annual and three-year catalogues kept in the Roman Archives of the Society of Jesus, which were analyzed in the form of survey using statistical methods. Against the background of the development of the institution’s network and its financial situation, the author focuses on four issues: the number of Jesuits, their religious vows, their geographical distribution and regions of origin. The conducted research above all shows the influence of the political and military situation of the state on the size of the Jesuit community: the wars of the mid-17th century and, albeit to a lesser extent, the first decade of the 18th century brought serious consequences. The structure of the community in terms of religious vows evolved in a similar way to other European provinces of the Society, as indicated by the increase in the number of professes of four religious vows, who constituted the elite of the order. This phenomenon testifies to the fact that, despite the crises that affected the Commonwealth, the order provided its members with better and better education. The geographical distribution and regions of origin of the Jesuits are closely related, since the recruitment of candidates for the order took place mostly among graduates of Jesuit schools. The most important change in this respect was the increase in the significance of the eastern territories of the Commonwealth both in terms of the number of friars residing there and the participation of representatives of local society in the Jesuit community. As a result of this tendency, in the 18th century the role of the inhabitants of the ethnically Polish territories of the Commonwealth weakened; in the previous century they had constituted, due to their geographical mobility, a substantial part of the Jesuit community in the eastern regions of the Polish-Lithuanian state. This phenomenon clearly indicates the process of cultural integration that took place in the eastern lands of the Polish-Lithuanian Commonwealth, and changes in the social mechanism of recruiting friars, manifested in the increase in the number of Jesuits of noble origin.

Keywords

EN

Roman Catholic Church; Society of Jesus; Jesuits; religious province; prosopography; Polish-Lithuanian Commonwealth; Grand Duchy of Lithuania

• Publisher: Towarzystwo Naukowe w Toruniu
• Journal: Zapiski Historyczne
• Year: 2019
• Volume: 84
• Issue: 4
• Pages: 123-178

Dates

published

2019-12-01

Contributors

author

Mariani Andrea

• Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

References

• Achremczyk, Stanisław. “Uczniowie kolegium jezuickiego w Braniewie w latach 1694–1776.” Komunikaty Mazursko-Warmińskie (1982) issue 4: 299–323.
• Bednarski, Stanisław. Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce. Studjum z dziejów kultury i szkolnictwa polskiego. Kraków: WAM, 2003.
• Bieś, Andrzej P., Ludwik Grzebień and Marek Inglot, eds. Polonica w Archiwum Rzymskim Towarzystwa Jezusowego, vol. 1: Polonia. Kraków: WAM, 2002.
• Bieś, Andrzej P., Ludwik Grzebień and Marek Inglot, eds. Polonica w Archiwum Rzymskim Towarzystwa Jezusowego, vol. 2: Lituania. Kraków: WAM, 2003.
• Bober, Andrzej and Mieczysław Bednarz, eds. “Relatio de caedibus patrum ac fratrum S.I. in provincia Poloniae a P. Joanne Zuchowicz SJ collecta A.D. 1648–1665.” Archivum Historicum Societatis Iesu 29 (1960): 329–380.
• Bober, Andrzej. Sytuacja jezuitów na południowo-wschodnich obszarach Rzeczypospolitej w dobie buntu kozackiego (1648–1665). Kraków: [s.n.], 1986.
• Bobková-Valentová, Kateřina. “Come elaborare la biografia di un gesuita? Rassegna delle fonti di registro dell’ordine, loro conservazione, accessibilità e valore documentario nella prospettiva di una sistematica elaborazione di un database biografico.” Bollettino dell’Istituto Storico Ceco di Roma 9 (2014): 111–145.
• Borkowska, Małgorzata. Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, vol. 1–3. Warszawa: DiG, 2004–2008.
• Châtellier, Louis. La religion des pauvres. Les missions rurales en Europe et la formation du catholicisme moderne XVIe–XIXe siècle. Paris: Aubier, 1993.
• Demoustier, Adrien. “Les Catalogues du Personel de la Province de Lyon en 1587, 1606 et 1636.” Archivum Historicum Societatis Iesu 42/83 (1973): 3–105.
• Demoustier, Adrien. “Les Catalogues du Personel de la Province de Lyon en 1587, 1606 et 1636.” Archivum Historicum Societatis Iesu 43/85 (1974): 3–84.
• Dompnier, Bernard. “L’activité missionarie des Jésuites de la Province de Lyon dans la première moitié du XVIIe siècle. Essai d’analyse des ‘Catalogi’ .” Mélanges de l’École française de Rome 97 (1985): 941–955.
• Drzewiecki, Bartosz. Szlachta województwa chełmińskiego w latach 1454–1772. Warszawa: DiG, 2014.
• Fabre, Jean. Stanislas-Auguste Poniatowski et l’Europe des Lumieres. Étude de cosmopolitisme. Paris: Publications de la Faculté des Lettres de l’Université de Strasbourg, 1952.
• Flaga, Jerzy. Formacja i kształcenie duchowieństwa zakonnego w Rzeczypospolitej w XVII i w XVIII wieku. Lublin: Wydawnictwo KUL, 1998.
• Flaga, Jerzy. “Jezuickie misje ludowe w latach 1754–1770 w świetle liczb.” Roczniki Humanistyczne 29/2 (1981): 173–198.
• Frankowski, Andrzej. “Elita władzy Starego Miasta Braniewa w XVII i XVIII wieku.” Komunikaty Mazursko-Warmińskie (2001) issue 2: 165–196.
• Friedrich, Markus. Der lange Arm Roms? Globale Verwaltung und Kommunikation im Jesuitenorden 1540–1773. Frankfurt a.M., New York: Campus Verlag, 2011.
• Gillian Thompson, Dorothy. “The Jesuit Province of France on the Eve of its Destruction in 1762.” Archivum Historicum Societatis Iesu 87/173 (2018): 3–72.
• Grzebień, Ludwik. “The Circumstances of the Partition of the Polish Province and the Origin of the Lithuanian Province.” In Jėzuitai Lietuvoje (1608–2008). Gyvenimas, veikla, paveldas, edited by Neringa Markauskaitė, 10–28. Vilnius: Lietuvos nacjonalinis muziejus, 2012.
• Grzebień, Ludwik, ed. Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995. Kraków: WAM, 1996.
• Grzebień, Ludwik and Jerzy Kochanowicz, eds. Słownik jezuitów muzyków i prefektów burs muzycznych. Kraków: WAM, 2002.
• Hoebsch, Jörg K. “Manipulacje walutowe Fryderyka II w okresie wojny siedmioletniej i ich wpływ na polską reformę monetarną z roku 1765–1766.” Roczniki Historyczne 39 (1973): 41–104.
• Institutum Societatis Iesu, vol. 2: Examen et constitutiones, decreta congregationum generalium, formulae congregationum. Florentiae: Ex Typographia A SS. Conceptione, 1893.
• Jujeczka, Stanisław. Duchowni średniowiecznej Legnicy. Studium prozopograficzne nad klerem diecezjalnym. Legnica: Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Legnicy, 2006.
• Kachel, Józef. Bernardyni 1453–2003. Kapłani i bracia zakonni prowincji polskich oraz kustodii św. Michała na Ukrainie, vol. 1–6. Warta: Klasztor Ojców Bernardynów, 2004.
• Kleijntjenss, Joseph, ed. Fontes historiae Latviae Societatis Jesu. Latvijas vēstures avoti jezuītu ordena archivos, vol. 2. Rīga: Latvijas Vēstures Institūta Apgādiens, 1941.
• Kłoczowski, Jerzy, ed. Kościół w Polsce, vol. 2: Wieki XVI–XVIII. Lublin: Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, 1969.
• Kołacz, Józef. Słownik języka i kultury jezuitów polskich. Kraków: WAM, 2006.
• Kopiczko, Andrzej. Duchowieństwo katolickie diecezji warmińskiej w latach 1525–1821, vol. 1–2. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego, 2000.
• Kosman, Marceli. Drogi zaniku pogaństwa u Bałtów. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976.
• Kościelak, Sławomir. Jezuici w Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku. Gdańsk, Kraków: Gdańskie Towarzystwo Naukowe, WAM, 2003.
• Kuczyński, Stefan K., ed. Drobna szlachta podlaska w XVI–XIXw. Materiały sympozjum w Hołnach Mejera (26–27 maja 1989 roku). Białystok: Ośrodek Badań Historii Wojskowej, Muzeum Wojska, Polskie Towarzystwo Heraldyczne, 1991.
• Lamalle, Edmond. “Catalogues des provinces et des domiciles de la Compagnie de Jésus.” Archivum Historicum Societatis Iesu 13 (1944): 77–101.
• Lawszuk, Włodzimierz. Jezuici w Grodnie 1622–1700. Ludzie i dzieje kolegium. Kraków: WAM, 2013.
• Liedke, Marzena. Od prawosławia do katolicyzmu. Ruscy możni i szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego wobec wyznań reformacyjnych. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2004.
• Liseiczykau, Dzianis. “Zasięg osadnictwa ruskiej społeczności etniczno-wyznaniowej w Wielkim Księstwie Litewskim od końca XVII do połowy XVIII wieku (w świetle materiałów wizytacji generalnych cerkwi unickich).” Rocznik Lituanistyczny 3 (2017): 121–133.
• Lisiak, Bogdan. Nauczanie matematyki w polskich szkołach jezuickich od XVI do XVIII wieku. Kraków: WAM, 2003.
• Litak, Stanisław, ed. Akta wizytacji generalnej diecezji inflanckiej i kurlandzkiej czyli piltyńskiej z 1761 r. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1998.
• Litak, Stanisław, ed. Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2006.
• Litak, Stanisław. Kościół łaciński w Rzeczypospolitej około 1772 roku. Struktury administracyjne. Lublin: Instytut Historii Środkowo-Wschodniej, 1996.
• Litwin, Henryk, ed. „Katalog alumnów seminarium papieskiego w Wilnie 1582–1798”. Przegląd Wschodni 8/4 (2002): 925–970; 9/2 (2004): 301–377.
• Lühr, Georg, ed. “Die Schüler des Rösseler Gymnasiums, nach dem Album der marianischen Kongregation 1631–1797.” Zeitschrift für Geschichte und Altertum Ermlands 15 (1904): 391–464.
• Lühr, Georg, ed. “Die Schüler des Rösseler Gymnasiums, nach dem Album der marianischen Kongregation 1631–1797.” Zeitschrift für Geschichte und Altertum Ermlands 16 (1907): 158–308.
• Lühr, Georg, ed. “Die Schüler des Rösseler Gymnasiums, nach dem Album der marianischen Kongregation 1631–1797.” Zeitschrift für Geschichte und Altertum Ermlands 17 (1910): 1–144.
• Lühr, Georg, ed. “Die Schüler des Rösseler Gymnasiums, nach dem Album der marianischen Kongregation 1631–1797.” Zeitschrift für Geschichte und Altertum Ermlands 18 (1913): 138–167.
• Lühr, Georg, ed. Die Schüler des Braunsberger Gymnasiums von 1694 bis 1776. Braunsberg: Druck der Ermländischen Zeitungs- und Verlagsdruckerei, 1934.
• Lukács, László, ed. Catalogi personarum et officiorum Provinciae Austriae S.I., vol. 1–11. Romae: Institutum Historicum Societatis Iesu, 1978–1995.
• Lukács, László. “De graduum diversitate inter sacerdotes in Societate Iesu.” Archivum Historicum Societatis Iesu 37/74 (1968): 237–316.
• Lukács, László. “Le catalogue-modèle du Père Laínez (1545).” Archivum Historicum Societatis Iesu 26/51 (1957): 57–66.
• Łukaszewka-Haberkowa, Justyna, ed. Examina novitiorum (egzaminy nowicjuszów) jezuitów z Braniewa z lat 1569–1574. Kraków: WAM, 2014.
• Łukaszewska-Haberkowa, Justyna. Pierwsze pokolenie polskich jezuitów w świetle biografii i egzaminów. Kraków: WAM, 2013.
• Mariani, Andrea. “Aktywność jezuickich kapelanów nadwornych na ziemiach koronnych. Między dworem a placówką zakonną.” In Wielkie rody na ziemiach polsko-litewskich w XVI–XX wieku. Postacie i legendy – działalność i pamięć – majątki rodowe i ich znaczenie, edited by Norbert Kasparek, Tadeusz Zych and Radosław Pawłoszek, 128–153. Olsztyn, Tarnobrzeg: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2017.
• Mariani, Andrea. I gesuiti e la nobiltà polacco-lituana nel tardo periodo sassone (1724–1763). Cultura e istruzione fra tradizione e innovazione. Poznań: Wydawnictwo Instytutu Historii UAM, 2014.
• Mariani, Andrea. “Jezuici prowincji litewskiej wobec epidemii dżumy z lat 1708–1711.” Zapiski Historyczne 81/2 (2016): 65–104.
• Mariani, Andrea. “Jezuici w Inflantach i w Kurlandii (1700–1773). Między wielką polityką a elitą lokalną.” Zapiski Historyczne 77/4 (2012): 113–138.
• Mariani, Andrea. “Między Płockiem a Połockiem. Powstanie prowincji mazowieckiej Towarzystwa Jezusowego jako wspólny efekt jezuickiej rutyny zarządzania i ingerencji magnaterii.” In Religia w epoce nowożytnej XVI–XVIIIw. Polityka – społeczeństwo – kultura, edited by Ewa Kaźmierczyk, 111–133. Kraków: Koło Naukowe Historyków Studentów, 2013.
• Mariani, Andrea. “Mobilità e formazione dei Gesuiti della Confederazione polacco-lituana. Analisi statistico-prosopografica del personale dei collegi di Nieśwież e Słuck (1724–1773).” Archivum Historicum Societatis Iesu 82/164 (2013): 459–499.
• Mariani, Andrea. “Personaleinsatz und -mobilität in der litauischen Ordensprovinz der Gesellschaft Jesu im 18. Jahrhundert.” Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung 63/2 (2014): 163–213.
• Mariani, Andrea. “Proweniencja geograficzna i kompetencje językowe jezuitów prowincji litewskiej. Przyczynek do badań nad wielokulturowością Rzeczypospolitej XVII–XVIII w.” In Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, vol. 7, edited by Wojciech Walczak and Karol Łopatecki, 85–112. Białystok: Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, 2017.
• Mariani, Andrea. “Vilniaus jėzuitų personalinė sudėtis XVII–XVIII amžiuje. Statistinės-prozopografinės analizės bandymas.” Lietuvos istorijos metraštis 52/1 (2018): 5–48.
• Morzy, Józef. Kryzys demograficzny na Litwy i Białorusi w II połowie XVII wieku. Poznań: Wydawnictwo UAM, 1965.
• Natoński, Bronisław. Jezuici a Uniwersytet Krakowski w XVI wieku. Kraków: WAM, 2002.
• Obirek, Stanisław. Jezuici na dworach Batorego i Wazów 1580–1668. Wpływ kapelanów dworskich i wychowawców książąt na postawy panujących i politykę państwa. Kraków: WAM, 1996.
• Obirek, Stanisław. Jezuici w Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1564–1668. Działalność religijna, społeczno-kulturalna i polityczna. Kraków: WAM, 1996.
• Ochmański, Jerzy. Litewska granica etniczna na wschodzie od epoki plemiennej do XVI wieku. Poznań: Wydawnictwo UAM, 1981.
• Ohryzko, Jozafat, ed. Volumina legum, vol. 7: Ab anno 1764 ad annum 1769. Petersburg: Nakładem J. Ohryzki, 1860.
• Panfil, Rafał. “Pierwsi jezuici w Malborku jako reprezentanci multietnicznego społeczeństwa Rzeczypospolitej Obojga Narodów.” In Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, vol. 7, edited by Wojciech Walczak and Karol Łopatecki, 31–83. Białystok: Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, 2017.
• Pelczar, Roman. “Jezuici w Kamieńcu Podolskim 1608–1773.” In Kamieniec Podolski. Studia z dziejów miasta, vol. 1, edited by Feliks Kiryk, 193–213. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, 2000.
• Piechnik, Ludwik. Dzieje Akademii Wileńskiej, vol. 1–4. Rzym: Institutum Historicum Societatis Iesu, 1983–1990.
• Pietrzyk, Zdzisław. Księgi egzaminów do święceń w diecezji krakowskiej z lat 1573–1614. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1991.
• Poplatek, Jan. “Ofiary miłości z litewskiej prowincji Towarzystwa Jezusowego w czasie zarazy w 1710 roku.” Nasze Wiadomości 9 (1928–1931): 264–272, 368–369.
• Poplatek, Jan. Słownik jezuitów artystów. Edited by Jerzy Paszenda. Kraków: WAM, 1972.
• Rabikauskas, Paulius. Vilniaus akademija ir Lietuvos jėzuitai. Edited by Liudas Jovaiša. Vilnius: Aidai, 2002.
• Radzimiński, Andrzej. Prałaci i kanonicy kapituły katedralnej płockiej w XIV i I poł. XV w. Studium prozopograficzne, vol. 1–2. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1991–1993.
• Rostworowski, Emanuel. “Religijność i polityka wyznaniowa Stanisława Augusta.” In Życie kulturalne i religijność w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego, edited by Marian M. Drozdowski, 11–24. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 1991.
• Shevchenko, Tetyana. “Rekrutatsіya rusinіv do єzuїt·s’kogo ordenu (ostannya chvert’ XVI – seredina XVII st.). Na prikladі vikladats’kogo skladu shkіl v ukraїns’kikh zemlyakh Pol’s’koї provіntsії Tovaristva Іsusa.” Ukraїns’kiy іstorichniy zhurnal 6 (2011): 36–54.
• Sumowski, Marcin. Duchowni diecezjalni w średniowiecznym Toruniu. Studium prozopograficzne. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2012.
• Szczepaniak, Jan. Duchowieństwo diecezji krakowskiej w XVIII wieku. Studium prozopograficzne. Kraków: Wydawnictwo Antykwa, 2010.
• Szilas, László. “Die österreichische Jesuitenprovinz im Jahr 1773. Eine historisch-statistische Untersuchung.” Archivum Historicum Societatis Iesu 47/93 (1978): 97–158.
• Szilas, László. “Die österreichische Jesuitenprovinz im Jahr 1773. Eine historisch-statistische Untersuchung.” Archivum Historicum Societatis Iesu 47/94 (1978): 297–349.
• Szurek, Stanisław. Seminarium katedralne we Lwowie. Lwów: Nakładem autora, 1932.
• Tazbir, Janusz. “Propaganda kontrreformacji wśród chłopów inflanckich (1582–1621).” Kwartalnik Historyczny 65/3 (1958): 720–741.
• Tomczak, Robert. “Studia elity społeczno-politycznej Rzeczypospolitej na Uniwersytecie Karola Ferdynanda w Pradze w latach 1654–1754.” In Studia z dziejów edukacji w Rzeczypospolitej Obojga Narodów Korony i Litwy, edited by Kazimierz Puchowski and Joanna Orzeł, 95–121. Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2019.
• Włodarski, Józef. Miasta warmińskie w latach 1655–1663. Olsztyn: Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Olsztynie, 1993.
• Wyczawski, Hieronim E., ed. Słownik polskich pisarzy franciszkańskich. Bernardyni i franciszkanie śląscy, franciszkanie konwentualni, klaryski oraz Zgromadzenia III Reguły. Warszawa: Archiwum Ojców Bernardynów, 1981.
• Załęski, Stanisław. Jezuici w Polsce, vol. 2: Praca nad spotęgowaniem ducha wiary i pobożności. 1608–1648. Lwów: Drukarnia Ludowa, 1901.
• Załęski, Stanisław. Jezuici w Polsce, vol. 4: Dzieje 153 kolegiów i domów jezuitów w Polsce. Kraków: Drukarnia W.L. Anczyca i Sp., 1905.
• Zawadzki, Wojciech. Duchowieństwo katolickie oficjalatu pomezańskiego w latach 1525–1821, vol. 1–2. Elbląg, Olsztyn: Studio Poligrafii Komputerowej „SQL”, 2009.
• Żabiński, Zbigniew. Systemy pieniężne na ziemiach polskich. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1981.

Identifiers

DOI

http://dx.doi.org/10.15762/ZH.2019.39