Natura na planie miasta. Z doświadczeń odtwarzania układu urbanistycznego Dolska z przełomu XVI i XVII wieku

• Authors: Słomski Michał

Title variants

EN

Nature on the Town Plan: Experiences From the Reconstruction of the Urban Planning of Dolsk of the Turn of the 16th and 17th Centuries

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

The article concerns the presence of nature in pre-industrial towns. I address here the problems I encountered when recreating the urban layout of Dolsk, an averagesized town in Greater Poland belonging to the bishops of Poznan in the Old Polish period, at the turn of the 16th and 17th centuries. This problem concerned showing the socio-economic character of the city. The reproduction constitutes part of Greater Poland’s volume of the series of the Historical Atlas of Poland. The search for the presence of nature in cities was based on a query in written sources from the first half of the 17th century and on the basis of the oldest known and preserved city map from the end of the 18th century. The reference to natural elements in Dolsk is associated with the presence of home gardens, which constitute a kind of natural arrangement. Most often they appear when describing a real estate that was the subject of purchase/sale transactions between burghers of Dolsk or when loans were secured on a real estate. Gardens were located on plots, which constituted the basic unit of the ownership division of the urban space. However, they were not always mentioned in the descriptions of transactions. Most often they appeared at the houses that were built on plots limited from the back by the lakes surrounding Dolsk or passed into suburban areas. However, also in the case of plots that bordered with other plots from the back, one may find information about the presence of a garden on such a plot. The presence of gardens at the back of the plots in Dolsk was also registered on the oldest preserved city map of 1794–1796. Both this fact and the forwarding of elements of nature inside town walls on plans of perspective towns from the early modern period means that marking gardens on the reconstruction of the spatial arrangement seems necessary, especially in the case of towns of the size and character of Dolsk. This makes it necessary to reflect upon the methodology of creating historical maps of old towns. The simplest solution would be to create a generalized, simplified visualization of the urban space based on data taken from the oldest town plan, but not merely from a simple redrawing of the border between the residential-economic zone and the garden zone. However, not being able to mark these borders precisely on the basis of data from written sources from the 17th century, one should adopt a conventional method of marking these zones. However, this requires further reflection on the methodological concepts of modern cartography and their use to create historical maps showing the reconstruction of spatial systems of towns in the pre-industrial period. It seems that further work on a similar way of marking the space of urban plots in average-size and small towns will allow to develop a model of cartographic presentation that will better reflect the character of the space of towns such as Dolsk.

Keywords

EN

small towns; historical geography; cartography; gardens; early modern period; Polish Historical Atlas

• Publisher: Towarzystwo Naukowe w Toruniu
• Journal: Zapiski Historyczne
• Year: 2019
• Volume: 84
• Issue: 3
• Pages: 169-204

Dates

published

2019-09-01

Contributors

author

Słomski Michał

• Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk

References

• Ballon, Hilary and David Friedman. “Portraying the City in Early Modern Europe: Measurement, Representation, and Planning.” In The History of Cartography, vol. 3: Cartography in the European Renaissance, part 1, edited by David Woodward, 680–704. Chicago, London: The University of Chicago Press, 2007.
• Baranowski, Bohdan. Życie codzienne małego miasteczka w XVII i XVIII wieku. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1975.
• Bartoszewicz, Agnieszka. “Mowa, gest, pismo. Relacje między kulturą żywego słowa a kulturą pisma w świetle zapisek z ksiąg sądowych późnośredniowiecznych miast polskich.” Kwartalnik Historyczny 124/2 (2017): 209–235.
• Benton-Short, Lisa and John Rennie Short. Cities and Nature. London, New York: Routledge, 2008.
• Berdecka, Anna. Lokacje i zagospodarowanie miast królewskich w Małopolsce za Kazimierza Wielkiego (1333–1370). Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1982.
• Blaschke, Karlheinz. “Wie liest man einen Stadtplan?” In Karlheinz Blaschke. Stadtgrundriss und Stadtentwicklung. Forschungen zur Entstehung mitteleuropäischer Städte, edited by Peter Johanek, 193–204. Köln, Weimar, Wien: Böhlau Verlag, 1997.
• Borsay, Peter. “Nature, the past and the English town: A counter-cultural history.” Urban History 44/1 (2017): 27–43.
• Brust, Mieczysław. “Geneza i początki miast w dobrach biskupów poznańskich w Wielkopolsce (XIII–XIV wiek). [part 2]” Nasza Przeszłość 101 (2004): 79–146.
• Buisseret, David. “Introduction.” In Envisioning the City: Six Studies in Urban Cartography, edited by David Buisseret, IX–XIII. Chicago, London: The University of Chicago Press, 1998.
• Burke, Peter. Naoczność. Materiały wizualne jako świadectwa historyczne. Translated by Justyn Hunia. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2012.
• Buśko, Cezary. “Stan badań nad parcelą mieszczańską w średniowiecznych miastach śląskich.” Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 43/3 (1995): 343–350.
• Cembrzyński, Paweł. Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości w miastach stref bałtyckiej i sudecko-karpackiej w XIII–XVI wieku. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski. Instytut Archeologii, 2011.
• Clark, Peter. European Cities and Towns 400–2000. Oxford: Oxford University Press, 2009.
• Clark, Peter. “Green Space and the City.” In Cities and Their Spaces: Concepts and Their Use in Europe, edited by Michel Pauly and Martin Scheutz, 305–313. Köln, Weimar, Wien: Böhlau Verlag, 2014.
• Clark, Peter. “Introduction.” In Small towns in early modern Europe, edited by Peter Clark, 1–21. Cambridge: Cambridge University Press, 1995.
• Conzen, Michael R. G. Alnwick, Northumberland: A Study in Town-Plan Analysis. London: George Philip & Son, 1960.
• Crackles, Florence Eva “Medieval Gardens in Hull: Archaeological Evidence.” Garden History 14/1 (1986): 1–5.
• Czaja, Roman. “Historical Atlas of Polish Towns: Between Source Edition and the Cartographic Presentation of Research on the History of Towns.” Studia Geohistorica 6 (2018): 80–89.
• Drapella-Hermansdorfer, Alina. “Urbanizacja przyrody – przyroda w kompozycji obszarów zurbanizowanych.” Problemy Ekologii Krajobrazu 21 (2008): 61–68.
• Eliassen, Finn-Einar. “New Towns, Small Towns, Lesser Towns in Late Medieval and Early Modern Europe.” In Urban Variation: Utopia, Planning and Practice, edited by Per Cornell, Lars Ersgård and Andrinde Nilsen, 259–277. [s.l.]: Lulu Press Inc. USA, 2018.
• Elliot, James. “Braun & Hogenberg and after: The town plans of the 17th century.” Accessed December 7, 2018. https://www.bl.uk/picturing-places/articles/braun-and-hogenberg-and-after-the-town-plans-of-the-17th-century.
• Eysymontt, Rafał. “Miasto i jego zabudowa.” In Trzebnica, edited by Rafał Eysymontt, Marta Młynarska-Kaletynowa and Jerzy Rozpędowski, in cooperation with Krzysztof Demidziuk and Adam Żurek, 8–9. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2003.
• Eysymontt, Rafał. “Zróżnicowanie form zagospodarowania przestrzeni w murach śląskiego miasta średniowiecznego. Konfrontacja źródeł pisanych i ikonograficznych.” Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 63/2 (2015): 225–239.
• Eysymontt, Rafał and Adam Żurek. “Rozwój miasta w późnym średniowieczu i w okresie nowożytnym.” In Trzebnica, edited by Rafał Eysymontt, Marta Młynarska-Kaletynowa and Jerzy Rozpędowski, in cooperation with Krzysztof Demidziuk and Adam Żurek, 10–12. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2003.
• Fitzsimmons, Margaret. “The Matter of Nature.” Antipode 21/2 (1989): 106–120.
• Ganowicz-Bączyk, Anita. “Wpływ nowożytnego antropocentryzmu na relację człowieka do przyrody. Część pierwsza.” Studia Ecologiae et Bioethicae 9/1 (2011): 9–27.
• Geremek, Bronisław. “Poczucie przestrzeni i świadomość geograficzna.” In Kultura Polski średniowiecznej XIV–XVw., edited by Bronisław Geremek, 628–668. Warszawa: Wydawnictwo Instytut Historii PAN, 1997.
• Głażewski, Andrzej. “Modele rzeczywistości geograficznej a modele danych przestrzennych.” Polski Przegląd Kartograficzny 38/3 (2006): 217–225.
• Goliński, Mateusz. Wokół socjotopografii późnośredniowiecznej Świdnicy, part 2. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2003.
• Górska, Krystyna. “Pomiary gruntów w Wielkopolsce w końcu XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku.” Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza 2/1 (1956): 113–166.
• Górska-Gołaska, Krystyna. Pomiary gruntowe w Wielkopolsce: 1793–1861. Studia nad źródłami kartograficznymi Wielkopolski z epoki reform agrarnych. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1965.
• Hastrup, Kirsten. “Natura jako przestrzeń historyczna.” Translated by Sławomir Sikora. Polska Sztuka Ludowa – Konteksty 48/3–4 (1994): 8–13.
• Henige, David. “‘This is the place:’ Putting the past on the map.” Journal of Historical Geography 33 (2007): 237–253.
• Hodor, Katarzyna. “Zieleń i ogrody w krajobrazach miast (cz. 1, do XVIIIw.).” Czasopismo Techniczne. Architektura 109/19/6–A (2012): 7–15.
• Irsigler, Franz. “Bündelung von Energie in der mittelalterlichen Stadt. Einige Modellannahmen.” Saeculum. Jahrbuch für Universalgeschichte 41 (1991): 308–319.
• Iwaniak, Adam, Wiesław Ostrowski and Witold Paluszyński. “Generalizacja danych topograficznych o szczegółowości 1:10 000 do skali 1:50 000. Część I.” Polski Przegląd Kartograficzny 36/3 (2004): 177–186.
• Iwaniak, Adam, Witold Paluszyński and Wiesława Żyszkowska. “Generalizacja map numerycznych – koncepcje i narzędzia. Część I.” Polski Przegląd Kartograficzny 30/2 (1998): 79–88.
• Kalinowski, Wojciech, ed. “Rawa.” In Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, vol. 1: Mapa. Plany, 2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973.
• Kalinowski, Wojciech. “Rawa.” In Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, vol. 2: Komentarz. Indeksy, edited by Władysław Pałucki, 140–142. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973.
• Kalinowski, Wojciech and Stanisław Trawkowski. “Przebudowa Rawy Mazowieckiej w okresie konstytucyjnym Królestwa Polskiego (1815–1830).” In Studia z historii budowy miast, 181–207. Warszawa: Budownictwo i Architektura, 1955.
• Kardasz, Cezary. “Przestrzeń, społeczeństwo i gospodarka późnośredniowiecznego Pucka w świetle źródeł pisanych.” In Puck. Kultura materialna małego miasta w późnym średniowieczu, edited by Michał Starski, 71–90. Warszawa: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, 2017.
• Keckowa, Antonina and Danuta Molenda, eds. Historia kultury materialnej Polski w zarysie, vol. 3: Od XVI do połowy XVII w. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1978.
• Keller, Katrin. “Ackerbürger in sächsischen Städten and der Wende vom Mittelalter zur Neuzeit.” In Ackerbürgertum und Stadtwirtschaft. Zu Regionen und Perioden landwirtschaftlich bestimmten Städtewesen im Mittelalter. Vorträge des gleichnamigen Symposium vom 29. März bis 1. April 2001 in Heilbronn, edited by Kurt-Urlich Jäschke and Christhard Schrenk, 99–123. Heilbronn: Stadtarchiv Heilbronn, 2002.
• Klink, Hans-Jürgen and Jolanta Rusinowska-Trojca, eds. Nowa Sól. Neusalz. Marburg: Herder-Institut für Historische Ostmitteleuropaforschung, Institut der Leibniz-Gemeinschaft, 2013.
• Koter, Marek and Mariusz Kulesza. “Zastosowanie metod Conzenowskich w polskich badaniach morfologii miast.” In Czas i przestrzeń w naukach geograficznych. Wybrane problemy geografii historycznej, edited by Mariusz Kulesza, 257–272. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2008.
• Kulig, Anna. “Rekonstrukcje architektoniczne – źródła i metody odtworzeń zabytków.” Czasopismo Techniczne. Architektura 105/7–A (2008): 75–85.
• Lewandowska, Maria and Mieczysław Stelmach, eds. Plany miast w polskich archiwach państwowych. Katalog. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, 1996.
• Lilley, Keith D. “Mapping the medieval city: Plan analysis and urban history.” Urban History 3/1 (2000): 5–30.
• Lilley, Keith D. “Mapping truth? Spatial technologies and the medieval city: A critical cartography.” Post-Classical Archaeologies 2 (2012): 201–224.
• Lilley, Keith D. “Urban Mappings: Visualizing Late Medieval Chester in Cartographic and Textual Form.” In Mapping the Medieval City: Space, Place and Identity in Chester c. 1200–1600, edited by Catherine A. M. Clarke, 19–41. Cardiff: University of Wales Press, 2011.
• Lubocka-Hoffmann, Maria. “Doktryna konserwatorska a odbudowa miast.” Studia Elbląskie 9 (2008): 241–249.
• Łapiński, Jacek L. “Semantyczno-pragmatyczne znaczenie natury.” Studia Ecologiae et Bioethicae 6 (2008): 107–115.
• Łosowski, Janusz. “Dokument i księga wpisów w społecznościach małych miast okresu staropolskiego. Problem funkcji.” Res Historica 3 (1998): 151–164.
• Łosowski, Janusz. Kancelarie miast szlacheckich województwa lubelskiego od XV do XVIII wieku. Lublin: Agencja Wydawniczo-Handlowa Antoni Dudek, 1997.
• Magnusson, Roberta J. “Medieval Urban Environmental History.” History Compass 11/3 (2013): 189–200.
• Maisel, Witold, ed. “Wilkierze miasta Chodzieży z XVIw.” Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza 12/2 (1977): 175–182.
• Maisel, Witold, ed. Wilkierze poznańskie, vol. 2: Handel, rzemiosło i rolnictwo. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1968.
• Marszelewski, Włodzimierz, Mariusz Ptak and Rajmund Skowron. “Antropogeniczne i naturalne uwarunkowania zaniku jezior na pojezierzu wielkopolsko-kujawskim.” Roczniki Gleboznawcze 72/2 (2011): 283–294.
• Miciukiewicz, Konrad. “Urbanizacja natury. W stronę relacyjnej ekologii miejskiej.” Przegląd Socjologiczny 60/2–3 (2011): 167–186.
• Miodunka, Piotr. “Demograficzny i gospodarczy potencjał małych miast południowej Polski od końca XVI do początku XIX wieku.” Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych 78 (2017): 146–151.
• Münch, Henryk. Geneza rozplanowania miast wielkopolskich XIII i XIV wieku. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1946.
• Nowak, Zenon Hubert and Zenon Kozieł, eds. Chełmno. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1999.
• Nuti, Lucia. “The Perspective Plan in the Sixteenth Century: The Invention of a Representational Language.” The Art Bulletin 76/1 (1994): 105–128.
• Olszewski, Witold. Obrazek historyczny miasta Dolska. Poznań: Wydawnictwo Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu, 2009.
• Ostrowski, Wacław. Wprowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, 1996.
• Ostrowski, Wiesław. “Rodzaje generalizacji treści map topograficznych na przykładzie mapy 1:50 000.” Polski Przegląd Kartograficzny 35/4 (2003): 251–258.
• Ostrowski, Wiesław and Jacek Pasławski. “Przedmiot kartografii i jej powiązania z innymi naukami.” In Wprowadzenie do kartografii i topografii, edited by Jacek Pasławski, 11–28. Wrocław: Wydawnictwo NOWA ERA, 2006.
• Piber-Zbieranowska, Marta, ed. “Nowy Sącz w drugiej połowie XVI wieku.” In Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku, vol. 1: Mapy. Plany, edited by Henryk Rutkowski, [zakres stron]. Warszawa: Wydawnictwo Instytut Historii PAN, Wydawnictwo Neriton, 2008.
• Praczyk, Małgorzata. “Czy historia się ekologizuje? Polska historiografia współczesna wobec natury.” Historyka. Studia Metodologiczne 45 (2015): 39–54.
• Reinicke, Christian. “Nutzungsformen der Agrarwirtschaft in rheinischen Städten des Spätmittelalters und frühen Neuzeit.” In Ackerbürgertum und Stadtwirtschaft. Zu Regionen und Perioden landwirtschaftlich bestimmten Städtewesen im Mittelalter. Vorträge des gleichnamigen Symposium vom 29. März bis 1. April 2001 in Heilbronn, edited by Kurt-Urlich Jäschke and Christhard Schrenk, 125–156. Heilbronn: Stadtarchiv Heilbronn, 2002.
• Rohde Sloth, Pernille, Ulla Lund Hansen and Sabine King. “Viking Age garden plants from southern Scandinavia – diversity, taphonomy and cultural aspects.” Danish Journal of Archaeology 1/1 (2012): 27–38.
• Rozmarynowska, Katarzyna. “O wzajemnych relacjach człowieka, przyrody, ogrodu i miasta.” Estetyka i Krytyka 12/1 (2007): 13–41.
• Rutkowski, Henryk. “Atlas historyczny Polski.” In Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Sto lat działalności, edited by Ewa Wolnicz-Pawłowska and Włodzimierz Zych, 115–121. Warszawa: Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 2009.
• Samsonowicz, Henryk. “Z badań nad kancelarią małych miast w Polsce w XV wieku.” Miscellanea Historico-Archivistica 1 (1985): 243–259.
• Schofield, John. “City of London Gardens, 1500 – c. 1620.” Garden History 27/1 (1999): 73–88.
• Słomski, Michał. “Dolsk.” In Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku, vol. 2: Komentarz. Indeksy, edited by Krzysztof Chłapowski and Marek Słoń, 380–398. Warszawa: Wydawnictwo IH PAN, 2017.
• Sowina, Urszula. “Średniowieczna działka miejska w świetle źródeł pisanych.” Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 43/3 (1995): 323–331.
• Sowina, Urszula. Woda i ludzie w mieście późnośredniowiecznym i wczesnonowożytnym. Ziemie polskie z Europą w tle. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, 2009.
• Starski, Michał. “Zagospodarowanie parceli mieszczańskich w późnośredniowiecznym Pucku. Dom i jego zaplecze.” In Puck. Kultura materialna małego miasta w późnym średniowieczu, edited by Michał Starski, 387–422. Warszawa: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, 2017.
• Stracke, Daniel, ed. Braunschweig. Münster: Ardey-Verlag, 2014.
• Szady, Bogumił. “Dawna mapa jako źródło w badaniach geograficzno-historycznych w Polsce.” Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 66/2 (2018): 129–141.
• Szende, Katalin. “How far back? Challenges and Limitations of Cadastral Maps for the Study of Urban Form in Hungarian Town.” In Städteatlanten. Vier Jahrzehnte Atlasarbeit in Europa, edited by Wilfried Ehbrecht, 153–190. Köln, Wien, Weimar: Böhlau Verlag, 2013.
• Szende, Katalin. “Some Aspects of Urban Landownership in Western Hungary.” In Power, Profit and Urban Land: Landownership in Medieval and Early Modern Northern European Towns, edited by Finn-Einar Eliassen and Geir Atle Ersland, 141–166. Aldershot: Scolar Press, 1996.
• Szulczewska, Barbara. “Przyroda, środowisko, krajobraz w planowaniu przestrzennym.” In Gospodarka i przestrzeń. Prace dedykowane Profesor Danucie Ptaszyckiej-Jackowskiej, edited by Bolesław Domański and Włodzimierz Kurek, 305–319. Kraków: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009.
• Tłoczek, Ignacy F. Miasteczka rolnicze w Wielkopolsce. Warszawa: Budownictwo i Architektura, 1955.
• Tyszkiewicz, Jan. “Krajobraz. Przyroda i człowiek.” In Świat średniowiecza. Studia ofiarowane Profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi, edited by Agnieszka Bartoszewicz, Grzegorz Myśliwski, Jerzy Pysiak and Paweł Żmudzki, 843–852. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2010.
• Tyszkiewicz, Jan. Ludzie i przyroda w Polsce średniowiecznej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983.
• Vannieuwenhuyze, Bram and Elien Vernackt. “The Digital Thematic Deconstruction of Historic Town Views and Maps.” In Portraits of the City: Representing Urban Space in Later Medieval and Early Modern Europe, edited by Katrien Lichtert, Jan Dumolyn and Maximiliaan P. J. Martens, 9–31. Turnhout: Brepols, 2014.
• Wallace, Timothy R. and Charles van den Heuvel. “Truth and Accountability in Geographic and Historical Visualizations.” The Cartographic Journal 42/2 (2005): 173–181.
• Wąsicki, Jan. Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Południowe 1793–1806. Studium historycznoprawne. Wrocław: Zakład im. Ossolińskich, 1957.
• Wróblewska, Grażyna. Rozplanowanie nowożytnych miast w Wielkopolsce od XVI do końca XVIII wieku. Warszawa, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1997.
• Wyrobisz, Andrzej. “Małe miasta w Polsce w XVI i XVIIw.” In Miasta doby feudalnej w Europie środkowo-wschodniej. Przemiany społeczne a układy przestrzenne, edited by Aleksander Gieysztor and Tadeusz Rosłanowski, 177–187. Warszawa, Poznań, Toruń: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976.
• Wyrobisz, Andrzej. “Układ przestrzenny miasta jako źródło historyczne.” In Świat średniowiecza. Studia ofiarowane Profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi, edited by Agnieszka Bartoszewicz, Grzegorz Myśliwski, Jerzy Pysiak and Paweł Żmudzki, 163–172. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2010.

Identifiers

DOI

http://dx.doi.org/10.15762/ZH.2019.31