Full-text resources of CEJSH and other databases are now available in the new Library of Science.
Visit https://bibliotekanauki.pl

PL EN


Journal

2014 | Tom XI (LII), fasc. A | 113-131

Article title

Defensive Walls of Chersonesos Taurica. An Analysis of Destruction and Reconstruction Traces

Title variants

RU
ОБОРОНИТЕЛЬНЫЕ СТЕНЫ ХЕРСОНЕСА ТАВРИЧЕСКОГО. АНАЛИЗ СЛЕДОВ РАЗРУШЕНИЙ и ВОССТАНОВИТЕЛЬНЫХ РАБОТ
PL
Mury obronne Chersonezu Taurydzkiego. Analiza śladów zniszczeń i odbudowy

Languages of publication

EN RU PL

Abstracts

RU
В 2005-2006 гг интердисциплинарная (междисциплинарная) группа сотрудников Института Археологии Варшавского Университета провела визуальное обследование оборонительных стен Херсонеса Таврического. Были обработаны видимые на дневной поверхности участки фортификационных сооружений. Остатки укреплений анализировались, прежде всего, под углом идентификации видов строительных материалов (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI 2014 - текст представлен в этом-же номере, стр. 87-112). Также произведена инвентаризация и документирование трещин видимых на поверхности стен. Целью этого второго проекта было установление причин приведших к наблюдаемым повреждениям. Поиск предполагаемых следов землетря-сений на оборонительных стенах Херсонеса Таврического начался с выполнения фотофиксации и зарисовки доступных архитектурных реликвий. Полученные ре-зультаты впоследствии сравнивались с аналогичными опубликованными материалами из других сейсмических районов. Анализ собранных данных подтвердил, что значительная часть трещин образовалась в результате сейсмических сотрясений. Это относится к широко известным (также из литературы) пунктам, таким как, например ядро башни XVII, а также нижних частей соседних стен, прежде всего 16 и 19 (Рис. 1). Главным элементом полевых работ были изме-рения, выполненные непосредственно на стенах. На обследованных участках укреплений произведены замеры более чем на 200 трещинах. Угол их отклонения от нормального уровня измерялся с помощью геологической буссоли. Впоследствии были собраны все измерения выполненные на отдельных стенах. В качестве формы презентации выбраны радиальные диаграммы, по которым легко можно определить чаще всего выступающие уровни наклона углов (Рис. 2-4). Анализируя зафиксированные трещины одинаково рассматривались результаты экспериментальных исследований как и подтвержденные документальн примеры современных разрушений. Обсуждались также случаи предполагаемых сейсмических разрушений на других археологических объектах с хоры Херсонеса. Рассмотрены следы, датируемые эллинистическим и римским периодами. Опираясь на проанализированные примеры и мнения, представленные в публикациях, авторы данной работы предлагают выделение пяти случаев землетрясений которые оставили после себя разные следы в сохранившемся на сегодняшний день архитектурном материале: 1. Конец III в. до н.э. (возможно начало II в. до н.э.). В это время, помимо прочего, утолщена башня XVII в городе, а также появляются так называемые «противтаранные пояса» вокруг жилых башен на херсо- несских сельских усадьбах; В свете представленных выше размышлений кажется весьма вероятным, что жители хоры Херсонеса больше боялись сейсмических толчков, а не предполагаемых скифских таранов. На примере башен в Херсонесе констатированы разные способы утолщения стен произведенных во время ремонтных работ после землетрясений. Возможно по тем же причинам укреплялись башни и на сельских усадьбах? Трудно предположить, чтобы волна сильных толчков земли, которая сильно повредила городские укрепления, оставила нетронутыми близлежащие сельские постройки. 2. 60-е годы I в.н.э. Это наиболее вероятная дата построения первой внешней стены (προτείχιομά), которая могла быть построена как временное обеспечение защиты поврежденного участка укреплений; 3. 10-е годы II в.н.э. Данная датировка связана с предыдущей пропозицией. Наиболее вероятный период засыпки пространства между стенами (περίβολος) на отрезке стен 16, 17 и 19, что должно было быть связано с очередной перестройкой стен, скорее всего с участием римского гарнизона (KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI 2014: 92-93); 4. Конец II в. н.э. - начало III в. н.э. В это время произведены нивелирование и подъем уровня грунта, а также основательные ремонтные работы на многих объектах в местах дислокации римских гарнизонов (цитадель в Херсонесе, Балаклава-Кадыковка, высота Казацкая около Инкермана). 5. Конец III в. н.э. - начало IV в. н.э. К башне XVI со стороны цитадели пристроена опора. В конструкции этого укрепления использованы монументальные архитектурные детали. Они могли быть взяты из развалин здания уничтоженного во время того же землетрясения во время которого снова наклонилась описываемая башня. Сравнивая вышеупомянутое предложение к результатам исследований, осуществляемых Антоновой и Никоновым, нужно, прежде всего, подчеркнуть, что упомянутые исследователи не согласны относительно датирования выделенных ими сейсмических эпизодов. В более раннем, самостоятельном предложении, Антонова выделяет четыре катаклизма, датированных 225-250 г., второй половиной III в., 487 г., а также первой половиной XI в. (АNТОNОVА 1999: 8). В более поздней публикации, выданной никоновым по смерти Антоновой, автор также насчитывает четыре катаклизма, но два первых датированы иначе: конец I в. н.э., а также начало III в. (АNТОNОVА, NIКОNОV 2009: 17). Другие исследователи обращают внимание на два большие землетрясения, первое из которых датируется на I в. до н.э. а второе на III в. н.э. (PANEK ET AL. 2008: 469-471). Сравнивая вышеперечисленные датирования сейсмических волн в Херсонесе с определениями авторов данной разработки стоит обратить внимание, что два первых предложения никонова с 2009 года очень приближены к датированиям, рекомендованным в пунктах 2 и 4. Датирование Антоновой одного из эпизодов второй половиной III в. может отвечать землетрясению, упоминаемому в пункте 5. Подытоживая, нужно подчеркнуть, что наиболее вероятна связь следов с землетрясениями, описанных в первом и четвертом пункте. Указывает на это более широкий горизонт уничтожений и перестроек, наблюдаемых на разных археологических памятниках, в том числе и вне Херсонеса (сравн. АNТОNОVА, NIКОNОV 2009: 21-22). В анализируемых материалах до сих пор не хватает данных для подтверждения известного из литературы землетрясения, которое произошло в I в. до н.э. на Босфоре (сравн. TOLSTIKOV 1999; VINOKUROV, NIКОNОV 1998; 2004). Катаклизм, датированный другими исследователями III в., по-видимому, отвечает волне уничтожений и ремонтов, которые происходили около перелома П/Ш века и были замечены во время исследований на римских постах.
W latach 2005-2006 interdyscyplinarny zespół z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego prowadził nieniszczące, nieinwazyjne badania murów obronnych Chersonezu Taurydzkiego. Pracami były objęte odcinki fortyfikacji widoczne na powierzchni gruntu. Pozostałości umocnień analizowano przede wszystkim pod kątem identyfikacji rodzajów budulca (por. KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI 2014 - tekst zamieszczony w tym tomie, 87-112). Przeprowadzono także inwentaryzację i dokumentację pęknięć widocznych na powierzchni murów. Celem tego drugiego projektu była identyfikacja przyczyn obserwowanych uszkodzeń. Poszukiwanie domniemanych śladów trzęsień ziemi na murach obronnych Chersonezu Taurydzkiego rozpoczęto od wykonania dokumentacji fotograficznej oraz rysunkowej dostępnych reliktów architektonicznych. Dokumentacja została następnie porównana z publikowanymi materiałami z innych obszarów sejsmicznych. Analiza zebranych danych potwierdziła, że znaczna część spękań powstała w wyniku wstrząsów sejsmicznych. Dotyczy to dobrze znanych (również z literatury) punktów, takich jak np. jądro baszty XVII oraz dolnych partii sąsiednich kurtyn, przede wszystkim 16 i 19 (Ryc. 1) (por. ANTONOVA, NIKONOV 2009: 18, 20). Głównym elementem prac terenowych były pomiary wykonane bezpośrednio na murach. Na przebadanych odcinkach umocnień dokonano pomiaru ponad 200 spękań. Mierzono ich kąt odchylenia od poziomu za pomocą busoli geologicznej. Następnie zestawiono pomiary wykonane dla poszczególnych kurtyn. Jako formę prezentacji wybrano diagramy rozetowe, z których łatwo można odczytać najczęściej występujące wartości kątów (Ryc. 2-4). Analizując zadokumentowane spękania uwzględniono zarówno wyniki badań eksperymentalnych, jak i udokumentowane przykłady zniszczeń spowodowanych współcześnie. omówione zostały także przypadki domnie-manych zniszczeń sejsmicznych na innych stanowiskach archeologicznych z okolic Chersonezu (por. ANTONOVA, NIKONOV 2009: 21-22). Uwzględniono ślady datowane na okres hellenistyczny i rzymski. W oparciu o przeanalizowane przykłady i opinie prezentowane w publikacjach autorzy niniejszego opracowania proponują wyróżnienie pięciu epizodów sejsmicznych, które pozostawiły różne ślady w zachowanej substancji architektonicznej: 1. Koniec III w. p.n.e. (ew. początek II w. p.n.e.). W tym czasie m.in. pogrubiono basztę XVII w mieście, a także wznoszono tak zwane „pasy przeciw taranom” wokół wież mieszkalnych na chersoneskich farmach. W świetle prezentowanych powyżej rozważań wydaje się bardzo prawdopodobne, że mieszkańcy terytorium wiejskiego Chersonezu obawiali się wstrząsów sejsmicznych, a nie domniemanych scytyjskich taranów. Na przykładzie baszt w Chersonezie stwierdzono różne sposoby pogrubiania murów podczas remontów po trzęsieniach ziemi. Być może z tych samych powodów wzmacniano wieże na okolicznych farmach? Trudno wyobrazić sobie aby fala silnych wstrząsów, która poważnie uszkodziła umocnienia miasta, pozostawiła nietknięte pobliskie zabudowania wiejskie. 2. Lata 60. I w. n.e. Jest to najbardziej prawdopodobna data budowy pierwszego muru zewnętrznego (proteichisma -προτείχιομά), który mógł powstać jako prowizoryczne zabezpieczenie uszkodzonego odcinka umocnień. 3. Lata 10. II w. n.e. Jest to datowanie powiązane z poprzednią propozycją. Najbardziej prawdopodobny moment zasypania międzymurza (peribolos - περίβολος) na odcinku kurtyn 16, 17 i 19, co musiało być powiązane z kolejną przebudową murów przy prawdopodobnym udziale wojsk rzymskich (por. KARASIEWICZ- -SZCZYPIORSKI 2014: 92-93); 4. Przełom II i III w. n.e. W tym czasie dokonano niwelacji i podniesienia poziomu użytkowego oraz gruntownego remontu w wielu obiektach w miejscach stacjonowania garnizonów rzymskich (cytadela w Chersonezie, Bałakława-Kadykovka, Wzgórze Kazackaja. 5. Przełom III i IV w. n.e. Do baszty XVI od strony cytadeli dobudowano przyporę. Do konstrukcji tego wzmocnienia wykorzystano monumentalne detale architektoniczne. Mogły one pochodzić z budowli zniszczonej w czasie tego samego epizodu sejsmicznego, podczas którego ponownie przechyliła się omawiana baszta. Porównując powyższą propozycję z wynikami badań prowadzonych przez Antonową i Nikonowa, trzeba przede wszystkim podkreślić, że wymienieni badacze nie są zgodni co do datowania wyróżnionych przez siebie epizodów sejsmicznych. Wcześniejsza, samodzielna propozycja Antonowej wymienia cztery kataklizmy datowane na 225-250 r. n.e., 2. połowę III w., 487 r. oraz 1. połowę XI w. (ANTONOVA 1999: 8). Późniejsza publikacja wydana przez Nikonowa po śmierci Antonowej także wylicza cztery kataklizmy, z tym że dwa pierwsze są inaczej datowane: na koniec I w. n.e. oraz na początek III w. (ANTONOVA, NIKONOV 2009: 17). Inni badacze zwracają uwagę na dwa duże trzęsienia ziemi, z których pierwsze jest datowane na I w. p.n.e., a drugie na III w. n.e. (PANEK ET AL. 2008: 469-471). Porównując wymienione powyżej datowania wstrząsów sejsmicznych w Chersonezie z ustaleniami autorów niniejszego opracowania warto zwrócić uwagę, że dwie pierwsze propozycje Nikonowa z 2009 roku są bardzo zbliżone do datowań sugerowanych w punktach 2 i 4. Datowanie przez Antonową jednego z epizodów na 2. połowę III w. n.e. może odpowiadać trzęsieniu ziemi wzmian¬kowanemu w punkcie 5. Podsumowując wypada podkreślić, że najbardziej prawdopodobny jest związek z trzęsieniami ziemi śladów opisanych w punkcie pierwszym i czwartym. Wskazuje na to szerszy horyzont zniszczeń oraz przebudów obserwowanych na różnych stanowiskach archeologicznych, także poza Chersonezem (por. ANTONOVA, NIKONOV 2009: 21-22). W analizowanych materiałach brak jak dotąd potwierdzenia dla znanego z literatury trzęsienia ziemi, które miało miejsce w I w. p.n.e. na Bosforze (por. TOLSTIKOV 1999; VINOKUROV, NIKONOV 1998; 2004). Kataklizm datowany przez innych badaczy na III w. n.e. zdaje się natomiast odpowiadać fali zniszczeń i remontów, które miały miejsce około przełomu II i III wieku i zostały zaobserwowane podczas badań na posterunkach rzymskich.

Keywords

Journal

Year

Pages

113-131

Physical description

References

  • AMBRASEYS N.N., 1994 Materialfor the Investigation of the Seismicity of Libya, “Libyan Studies” 25, 7-22.
  • AMBRASEYS N.N., 2005, The Seismic activity in Syria and Palestine during the middle of the 8th century; an amalgamation of Historical Earthquakes, “Journal of Seismology” 9/1, 115-125.
  • AMBRASEYS N.N., 2006, earthquakes and archaeology, “Journal of Archaeological Science” 33/7, 1008-1016.
  • ANTONOVA I.A., 1994, Raskopki v citadel Hersonesa, (in:) Arheologiceskie issledovania v Krymu. 1993god, Simferopol’, 25-33.
  • ANTONOVA I.A., 1996, Jugo-vostocnyj ucastok oboronitel’nyh sten Hersonesa. Problemy datirovki, “Hersonesskij Sbornik” VII, 101-131.
  • ANTONOVA I.A., 1997, 15 let rabot v citadeli Hersonesa, (in:) M.I. Zolotarev (ed.), Hersones v anticnom mire. Istoriko-arheologiceskij aspekt. Tezisy dokladov mezdunarodnoj naucnoj konferencii, Sevastopol’, 7-9.
  • ANTONOVA I.A., 1999, Sledy sil’nyh zemletrasenij v Hersonese, (in:) Tezisy dokladov mezdunarodnogo naucno-tehniceskogo seminara “Fundamental’nye i prikladnye problemy monitoringa i prognoza stihijnyh bedstvij - Stihia - 1999” 13¬18 sentabra 1999 goda, Sevastopol’, 8-9.
  • ANTONOVA I.A., NIKONOV A.A., 2009 Sledy razruśitelnyh zemletrasenij v Hersonese i okrestnostah v rimskoe vrema i v rannem srednevekov’e, (in :) S.A. Belaev (ed.), Ocerkipo istorii hristianskogo Hersonesa, Sankt-Peterburg, 14-51.
  • BALASSANIAN S.Y., 1997 Seismogenesis and Destructive Earthquakes in the Caucasus, (in:) D. Giardini, S.Y. Balassanian (eds.), Historical andPrehistoricalEarthquakes in the Caucasus, Dodrecht - Boston - London, 1-37.
  • BERT’E-DELAGARD’’ A.L. [BERTHIER DE LAGARDE A.], 1907 O Hersonese. Krestoobraznyj hram” - Kresal’na - Krepostnaa ograda, “Izvestia imperatorskoj Arheologiceskoj kommissi'i” XXI, 87-172.
  • BESUTIU L., ZUGRAVESCU D., 2004 Geophysical Considerations on the Black Sea Opening and its Seismo-Tectonic Consequences, “Revue Roumaine de Geophysique” 43, 3-13.
  • BORISOVA VV., 1964 Raskopki v citadeli v 1958-1959, “Soobsenia Hersonesskogo muzea” III, 45-54.
  • BOSAK P., NEKOVARIK C., ZELENKA P., 1976 Krym. Pfehledgeologicke stavby apruvodce k exkurzim, Praha.
  • CHRISTOSKOV L. ET AL., 1995, L. Christoskov, D. Georgova, I. Iliev, V. Rizzo, Traces of Seismic Effects on Archaeological Sites in Bulgaria, “Annali di Geofisica” XXXVIII/5-6, 907-918.
  • CISTERNAS A., PHILIP H., 1997 Seismotectonics of the Mediterranean Region and the Caucasus, (in:) D. Giardini, S.Y. Balassanian (eds.), Historical and Prehistorical Earthquakes in the Caucasus, Dodrecht - Boston - London, 39-77.
  • DADLEZ R., JAROSZEWSKI W., 1994, Tektonika, Warszawa.
  • FILIPPENKO A.A., ALEKSEENKO N.A., 2000, Der romische Munzschatzfund von Balaklava, (in:) T. Sarnowski, o.Ja. Savelja, Balaklava. Romische Militdrstation undHeiligtum des Jupiter Dolichenus, Warschau, 167-175, pls. 12-15.
  • FLORINSKY I.V., 1996, Quantitative Topographic Method of Fault Morphology Recognition, “Geomorphology” 16, 103-119.
  • GAVRILOVIC P., ZELENKOVSKA V., 1995, Seismic Strengthening of Historic Monument and Experimental Investigations, “Annali di Geofisica” XXXVIII/ 5-6, 763-777.
  • GooDCHILD R.G., 1966-1967 A Coin-Hoardfrom “Balagrae” (El-Beida), and the Earthquake of A.D. 365, “Libya Antiqua” III-IV, 203-211.
  • GUIDOBONI E. ET AL., 1994 E. Guidoboni, A. Comastri, G. Traina, Catalogue of Ancient Earthquakes in the Mediterranean Area up to the 10th Century, Rome.
  • HAYNES J.M., NIEMI T.M., ATALLAH M., 2006, Evidence for Ground-Rupturing Earthquakes on the Northern Wadi Araba Fault at the Archaeological Site of Qasr Tilah, Dead Sea Transform Fault System, Jordan, “Journal of Seismology” 10/4, 415-430.
  • JAMES S., 2004 Excavations at Dura Europos Conducted by Yale University and the French Academy of Inscriptions and Letters 1928-1937. Final Report Vii. The arms and armour and other Military equipment, London.
  • JAWORSKI P., 2009 A Hoard of Roman coinsfrom Ptolemais, (in:) E. Jastrzębowska, M. Niewójt (eds.), Archeologia a Tolemaide, Giornate di studio in occasione del primo anniversario della morte di Tomasz Mikocki, 27-28 maggio 2008, Roma, 146-156.
  • KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., 2001, Cytadela Chersonezu Taurydzkiego w okresie rzymskim. Próba rozwarstwienia chronologicznego i rekonstrukcji planu zabudowy, “Swiatowit” III (XLIV)/A, 59-75.
  • KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., 2014 The Roman Army and the Walls of Chersonesos, “Swiatowit” XI (LII)/A (2013), this volume: 87-112.
  • KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., SAVELA o.A.,, 2011, In the Heart of a Roman Fort in Crimea. Excavations in Balaklava (Sevastopol, Ukraine). Season 2009-2010, “Swiatowit” VIII (XLIX)/A (2009-2010), 173-175, pls. 188, 189.
  • KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., SAVELA o.A.,, 2012, Excavations in Balaklava (Sevastopol, Ukraine) - Season 2011. Discovery of Fortifications of a Roman Fort, “Swiatowit” IX (L)/A (2011), 173-182.
  • KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., SAVELA o.A.,, 2013, Balaklava (Sevastopol, Ukraine) - Season 2012. Some Remarks on the Chronology and Spatial Layout of the Roman Fort, “Swiatowit” X (LI)/A (2012), 123-137.
  • KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., SAVELA o.A.,, 2014, Excavations in Balaklava (Sevastopol, Ukraine) - Season 2013. Discovery of Praetorium, “Swiatowit” XI (LII)/A (2013), 163-172.
  • KARNIK V., 1968, Seismicity of the European Area, Praha.
  • KOSCUSKO-YALUZINIC K.K. [KOŚCIUSZKO-WALUSZYŃSKI K.], 1908 Raskopki v Hersonese, “otcet” imperatorskoj Arheologiceskoj kommissi'i za 1905 g.”, 38-57, pl. III.
  • KOVALEYSKAA L.A. [KOVALEYSKAJA L.A.], 1997a Issledovaniepostrojki zemelnogo nadela M 341 na Geraklejskom poluostrove, (in:) Arheologiceskie issledovania v Krymu. 1994 god, 138.
  • KOVALEYSKAA L.A. [KOVALEYSKAJA L.A.], 1997b Usad’ba IV - II vv. do n.e. na zemelnom nadele 341, (in:) Hersones v anticnom mire. Istoriko-arheologiceskij aspekt. Tezisy dokladov mezdunarodnoj naucnoj konfereneii, Sevastopol’, 47-48.
  • KUZISIN V.I., IYANCIK A.I., 1998, “Usad’baBasilidov” v okrestnostah Hersonesa Tavriceskogo, “Vestnik Drevnej Istorii” 224 (1), 205-233.
  • LANCOV S.B., 1997 Kutlakskaa krepost’ vtorojpoloviny I v. do R.H. - nacala I v., “Arheologia Kryma” I, 69-79.
  • LANCOV S.B., 1999, Kratkie svedenia o bosporskoj krepostiKutlak - Afneone (?) Psevdo-Arriana, “Vestnik Drevnej Istorii” 228 (1), 121-136.
  • LUQUE L. ET AL., 2002, L. Luque, J. Lario, J. Civis, P.G. Silva, C. zazo, J.L. Goy, C.J. Dabrio, Sedimentary Record of a Tsunami during Roman Times, Bay of Cadiz, Spain, “Journal of Quaternary Science” 17/5-6, 623-631.
  • MARCO S., 2008 Recognition ofEarthquake-Related Damage in Archaeological Sites: Examples from the Dead Sea Fault Zone, “Tectonophysics” 453, 148-156.
  • NEPROCHNOVJ.P., ROSS D.A., 1978 Black Sea Geophysical Framework, “Initial Reports of the Deep Sea Drilling Project” 43/2, 1043-1055.
  • NIKOLAENKO G.M., 1999 Fr. Dubua de Monpere o sel’skih usad’bah na Geraklejskom poluostrove, “Hersonesskij Sbornik” X, 107-120.
  • NIKOLAENKO G.M., 2001 Hora Hersonesa Tavriceskogo. Cast’II, Sevastopol’.
  • NIKONOV A.A., 1995 The Stratigraphic Method in the Study of Large Past Earthquakes, “Quaternary International” 25, 47-55.
  • PANEK T. ET AL., 2008 T. Panek, J. Hradecky, V. Smolkova, K. Silhan, Gigantic Low-Gradient Landslides in the Northern Periphery of the Crimean Mountains (Ukraine), “Geomorphology” 95/3-4, 449-473.
  • RUSSELL K.W., 1980 The Earthquake of may 19, A.D. 363, “Bulletin of the American Schools of Oriental Research” 238, 47-64.
  • RUSSELL K.W., 1985 the earthquake chronology of Palestine and Northwest Arabia from the 2nd through the Mid-8th century Ad., “Bulletin of the American Schools of Oriental Research” 260, 37-59.
  • SALAMON A. ET AL., 2007 A. Salamon, T. Rockwell, S.N. Ward, E. Guidoboni, A. Comastri, tsunami Hazard evaluation of the eastern mediterranean: Historical analysis and Selected modeling, “Bulletin of the Seismological Society of America” 97/3, 705-724.
  • SARNOWSKI T., 2005 Romische Militdrziegel von der sudwestlichen Krim. Probleme der Produktionstdtigkeit und Produktionsorte, “Archeologia” (Warsaw) LVI, 91-101.
  • SARNOWSKI T., 2006a The Phantom Squadron of the Ravennate Fleet on the Black Sea in the 1st Century AD, “Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik” 157, 256-260.
  • SARNOWSKI T., 2006b Ti. Plautius Silvanus, Chersonesus Taurica and classis Moesica, “Dacia” L, 85-92.
  • SARNOWSKI T., 2006c Plavtij Silvan i eskadra-prizrak na Cernom more v I v. n.e., “Vestnik Drevnej Istorii” 255 (1), 117-131.
  • SARNOWSKI T., SAVELJA O.JA., 2000, Balaklava. Romische Militdrstation und Heiligtum des Jupiter Dolichenus, Warschau.
  • SCHEFFERS A., SCHEFFERS S., 2007 Tsunami Deposits on the Coastline of West Crete (Greece), “Earth and Planetary Science Letters” 259, 613-624.
  • SOROCAN S.B., ZUBAR’ V.M., MARCENKO L.V., 2000 Zizn’ i gibel’Hersonesa, Har’kov.
  • STRZELECKIJ S.F., 1969 Baśna Zenona - Issledovania 1960-1961 gg., “Soobscenia Hersonesskogo muzea” IV, 4-29.
  • SULEIMAN A.S., ALBINI P., MIGLIAVACCA P., 2004 A Short Introduction to Historical Earthquakes in Libya, “Annals of Geophysics” 47/2-3, 545-554.
  • TOLSTIKOV V.P., 1999 Kprobleme zemletrasenia III v. do n.e. na Bospore (po materialam raskopok Pantikapea i Nimfea), (in:) S.P. Boriskovskaa et al. (eds.), Bosporskij gorod Nimfej: novye issledovania i materialy i voprosy izucenia anticnyh gorodov Severnogo Pricernomor’a, Mezdunarodnaa naucnaa konferencia, posvasennaa 60-letiu Nimfejskoj arheologiceskoj ekspedicii i 70-letiu co dna rozdenia N.L. Grac, Sankt-Peterburg, 72-75.
  • TRIFONOV V.G., 1997 World Map of Active Faults, their Seismic and Environmental Effects, (in:) D. Giardini, S.Y. Balassanian (eds.), Historical and PrehistoricalEarthquakes in the Caucasus, Dodrecht - Boston - London, 169-179.
  • VINOKUROV N.I., NIKONOV A.A., 1998 O sledah zemletrasenia anticnogo vremeni na zapade Evropejskogo Bospora, “Rossijskaa Arheologia” 1998/4, 98-114.
  • VINOKUROV N.I., NIKONOV A.A.. 2004, Totalnye razruśenia vtoroipoloviny III v. n.e. na Bospore kak hronologiceskij reper, (in:) V.U. Zuev (ed.), Bosporskij fenomen: problemy hronologii i datirovki pamatnikov. Materialy mezdunarodnoj konferencii, Cast’ 1, Sankt--Peterburg, 95-103.
  • WRÓBEL M., PIĄTKOWSKA-MAŁECKA J., KARASIEWICZ-SZCZYPIORSKI R., 2012, Meat Eaten by Roman Soldiers at the Sentry Post on Kazackaya Hill near Inkerman (Sevastopol, Ukraine), “Światowit” VII (XLVIII)/A (2006-2008), 101-115, pls. 130-131.
  • ZUBAR’ V.M., 1988 Pro pohid Plavtia Sil’vana v Krym, “Arheologia” LXIII, 19-27.
  • ZUBAR’ V.M., 1994 Hersones Tavriceskij i Rimskaa Imperia, Kiev.
  • ZUBAR’ V.M., 1998, Severnyj Pont i Rimskaa Imperia (seredina I v. do n.e. - pervaa polovina VI v.), Kiev.
  • ZUBAR’ V.M., 2003 Rimskoe voennoe prisutstve v Tavrike, “Stratum plus” 2001-2002/4: Na okrainah anticnogo mira, 8-179.
  • ZUBAR V.M., ANTONOVA I.A., 2001 0 vremeni i obstoatel’stvah vozniknovenia tak nazyvaemoj citadeli Hersonesa, “Bahcisarajskij istoriko-arheologiceskij sbornik” II, 45-53.

Document Type

Publication order reference

Identifiers

YADDA identifier

bwmeta1.element.desklight-c4770473-9456-49ac-b321-c525ab4a6940
JavaScript is turned off in your web browser. Turn it on to take full advantage of this site, then refresh the page.