Trzecia droga

• Authors: Chmielewski Witold

Title variants

EN

Third Way

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Dzisiejsza kultura wiejska nie jest już tą „kolbergowską”, dziewiętnastowieczną. Ale to nie oznacza, że nadal nie istnieje jej pewna specyfika. Tę dzisiejszą kulturę końca lat 80. tworzą resztki tradycji i mnóstwo nowego, które dociera z zewnątrz. Często jest to degeneracja dawnych obyczajów, często nas to przeraża, ale tak jest, taka jest właśnie kultura dzisiejszej wsi. Lucimianie bez wątpienia zaczęli bogacić się materialnie – jednak temu bogaceniu towarzyszy upadek i degeneracja kultury lokalnej. Maleje utożsamianie się z własną wsią, a nawet z własną rodziną. Wyraźnie desakralizuje się życie we wspólnocie i w rodzinach. Osłabieniu lub zanikowi ulegają liczne święta i obyczaje związane z pracą na roli i z życiem w gospodarstwie rodzinnym. Niemniej jednak, chociaż zubożona, nasza kultura wiejska nadal jest sakralna. W taką rzeczywistość wkroczyliśmy w 1977 roku. Czy wiele nam się udało zmienić? Lucim ocknął się z ospałej egzystencji. Zaczęliśmy się coraz częściej spotykać i z niecierpliwością oczekiwaliśmy na dalsze spotkania i wydarzenia. Jawnym dowodem tego rozbudzenia jest budowany obecnie przez całą wieś nasz Lucimski Dom Ludowy. Lucim, tak niedawno nieceniony jeszcze przez swoich mieszkańców, którzy nieraz mówili: „ten Lucim to tylko zaorać”, staje się dzisiaj powodem do dumy. Musieliśmy najpierw wieś poruszyć, wyrwać z letargu, a potem pomału i uporczywie ożywiać i wyzwalać własne jej siły. Lucim wówczas nie był w stanie uczynić tego sam. Musiał pojawić się ktoś z zewnątrz i podjąć tej roli. Na początku działaliśmy po omacku, bardziej troszcząc o to, by być artystą (tak było w Akcji Lucim w 1978 roku) niż współtwórcą nowej kultury lucimskiej. Dwanaście lat pracy w Lucimiu to wiele wspaniałych przeżyć i satysfakcji, ale też wiele gorzkich porażek i chwil słabości. Z czasem zyskiwaliśmy jednak we wsi coraz więcej sprzymierzeńców, a po paru latach – oddanych przyjaciół. Dzisiaj nam po prostu siebie wzajemnie brakuje. Tworzenie, działanie, poruszanie, obserwowanie, oczekiwanie, badanie, sprawdzanie, modyfikowanie, rezygnowanie, ponawianie, przekonywanie, doskonalenie, załamywanie się i odzyskiwanie wiary – to cechy naszego działania. Nie sposób oddzielić tych wszystkich elementów od siebie. Tworzą one zwartą i wielowymiarową strukturę. A wszystko to dzieje się w żywym organizmie wsi, z udziałem jej mieszkańców. Zainicjowane przez nas w Lucimiu procesy – już nie tylko artystyczne, ale wyraźnie kulturotwórcze i społeczne – obejmować zaczęły całą wieś. Powoli zaczęła się wykształcać nowa, lokalna postać kultury łączącej dawne tradycje ze współczesnością: z elementami kultury masowej i z naszymi propozycjami. Pojawiły się inicjatywy i kreacje własne lucimian. To było już rodzenie się „nowej sztuki ludowej”. Żywej, wyrosłej ze wsi i tak jak podczas szczepienia drzew – wrastającej coraz mocniej w jej tkankę, stającej się nową i inną formą jej egzystencji. Nowa sztuka ludowa służy już bezpośrednio tym, którzy ją współtworzą i pozostaje wśród nich. Rozwijając się i żyjąc przede wszystkim w ludziach, pozwala na odnalezienie i określenie przez nich swojej tożsamości i godności. Jest ich własna. Tak jak dawne regionalne kultury ludowe jest ona również kulturą alternatywną wobec każdej kultury oficjalnej – w naszym przypadku zunifikowanej kultury masowej narzucanej przez państwo. Ale jest też alternatywna wobec oficjalnej kultury kościelnej. Wioskowa kultura Lucimia stanowczo przeciwstawia się przygnębiającej wizji „wioski globalnej” McLuhana. Pozostaje wyraźnie lokalna. Kultura lucimska jest również uniwersalna. Uświadomienie sobie tych prawd doprowadziło mnie do sformułowania w 1984 roku idei „postkultury”, opartej na doświadczeniach sztuki społecznej i „nowej sztuki ludowej”. Już teraz, na naszych oczach, powstaje często jeszcze nierozpoznawana postkultura. Jest ona następstwem formującej się od czasów renesansu kultury i tak żywej ostatnio kontrkultury. Kontrkultura od schyłku lat 60. kontestowała kulturę i podważała jej sens. Nie była jednak w stanie sama wytworzyć wartości trwałych, gdyż większość energii utraciła na podważanie wytworzonych przez kulturę namiastek: „religii nauki”, „religii polityki” i „religii sztuki”. Postkultura nie jest skierowana przeciw kulturze i kontrkulturze i nie jest poza nimi. Nie neguje wartości, lecz je utrwala i stwarza nowe. Wybiera uważnie z tego, co pozostało po kulturze i kontrkulturze. Sięga do korzeni – wszechogarniającego sacrum. Jest to przeobrażająca się kultura wielu rezygnacji i skromności. Nie jest to kultura wielkich haseł i przedsięwzięć, lecz idei i działań pozornie błahych i rozproszonych. Jest to spontaniczna samoobrona przed ostatecznym upadkiem najcenniejszych wartości. Nie jest to efektowne burzenie dawnego ani błyskotliwe budowanie nowego, lecz mozolne odgruzowywanie i odbudowywanie na zachowanych fundamentach. Powstaną nowe budowle – ale ich główne zarysy będą nam bliskie i znane. Ujrzenie ich nie będzie szokiem, jaki przeżywamy na widok supernowoczesnych i potężnych konstrukcji, lecz ulgą i uczuciem bezpieczeństwa, jakich doznajemy, stając po wielu latach pośpiechu i podróży przed swoim domem rodzinnym. Będzie to – jak przewiduje Daniel Bell – kultura zwrotu ku przeszłości i tradycji, odrodzenie pamięci, kultura rozrachunków i ograniczeń. Nastąpi też wielki renesans i rozwój postkultury rodzinnej. Pozwoli ona każdemu człowiekowi, wspólnie z najbliższymi i dla najbliższych, ujawniać i realizować swoją aktywność twórczą w każdej jej postaci. Pozwoli to na samo dzielne stworzenie własnej odrębności i zbudowanie własnej godności i tożsamości. Drogę wiodącą do postkultury nazwać można „trzecią drogą”. Prowadzi ona między sacrum a profanum, ale jednocześnie na tej właśnie drodze sacrum zstępujące w codzienność spotyka się ze sprofanowaną codziennością, chcącą wznieść się do świętości. Droga ta biegnie między świątynią a urzędem, między przydrożną kapliczką a domem kultury. Ale ona nie jest ani jednym, ani drugim. Ona jest pomiędzy – dzieli i łączy jednocześnie. Lucim to średniowieczna wieś okrężnicowa – centrum wsi obiega koliście wiejska droga. Ta właśnie droga jest naszą trzecią drogą, przeobraża się w nią z roku na rok coraz bardziej. W czasie codziennym jest zwykłą drogą wiejską, służącą codziennej krzątaninie, w czasie świąt „wznosi się ku górze”, nabierając niecodziennego, uroczystego charakteru.

EN

Present-day rural culture is no longer the “Kolbergian”, nineteenth-century version. This is not to say, however, that its certain specificity is not alive. Culture from the end of the 1980s is composed of remnants of tradition as well as much that is new and comes from the outside. Upon numerous occasions we are dealing with a degeneration of the customs of old, a process that we just as frequently find terrifying, but this is precisely what the culture of the present-day village looks like. Without doubt, the residents of Lucim have been growing increasingly prosperous – a process accompanied by a decline and deterioration of local culture. Identification with one’s village and even family is declining. Life in a community and family life are noticeably succumbing to descralisation. Numerous festivities and customs linked with work on the land and life on a family farm are either vanishing or growing increasingly insignificant. Nevertheless, Polish folk culture, albeit impoverished, remains sacral. This is the sort of reality we encountered in 1977. Have we managed to change much? Lucim has awakened from its sluggish existence. Increasingly often we came across, and impatiently awaited further such meetings and events. Open proof of this arousal assumed the form of the Lucim Community Centre, at present being constructed by the entire village. Today, Lucim, so recently underappreciated by its residents, who sometimes even declared: “It would be best if Lucim was to be ploughed over”, is becoming a source of pride. First, however, we were compelled to stir the village, to extract it from its lethargic state, and then slowly and tenaciously to awaken and set free its vigour. At the time, Lucim was simply unable to achieve such a target on its own. An outsider had to appear and take on this role. Originally, we acted in the dark, more concerned with being an artist (as was the case at the time of “Akcja Lucim” in 1978) than a co-author of the new Lucim culture. 12 years spent working in Lucim was a period of numerous splendid experiences and much satisfaction, but also of just as many bitter failures and moments of weakness. In time, however, we gained more and more allies, and several years later – also devoted friends. Today, we outright miss each other. Creating, activity, motion, observation, anticipation, studying, testing, modification, resignation, renewal, convincing, improving, crisis and restoration of faith – those are the features of our activity. It is impossible to separate all those elements because they generate a cohesive and multi-dimensional structure. Furthermore, everything takes place within the living organism of the village, and with the participation of its inhabitants. Processes initiated by us in Lucim – not only artistic but also distinctly culture-creating and social ones – started to encompass the entire village. Slowly, there emerged a new local culture combining old traditions and contemporaneity: elements of mass culture and our proposals. Initiatives and works created by the population of Lucim came into being. This was already the onset of “new folk art” – alive, born in the village, and, as in the case of grafting trees, increasingly turning into a part of its tissue, and thus becoming a new and different form of the village’s existence. New folk art serves directly those who co-create it and remains amongst them. By developing and existing predominantly within the people it makes it possible for them to discover and define their identity and self-esteem. Just like regional folk culture of old it is also an alternative vis-à-vis every sort of official culture – in our case, the unified mass culture imposed by the state. At the same time, however, it is an alternative in relation to official Church culture. The village culture of Lucim decisively opposes the depressing vision of the “global village” proposed by McLuhan and remains manifestly local. Simultaneously, it is also universal. In 1984 the process of becoming aware of those truths inspired me to formulate the idea of “post culture” based on the experiences of social art and “new folk art”. Frequently, an as yet unidentified post culture is emerging already now, in front of our eyes. It is the consequence of recent increasingly vital counterculture, forming since the Renaissance. From the end of the 1960s counter-culture has been contesting culture and challenging its sense. Nonetheless, it was incapable of creating permanent values on its own, because it had lost most of its energy while undermining the poor substitutes created by culture: “the religion of science”, “the religion of politics”, and “the religion of art”. Post culture is not directed against culture and counterculture, nor is it situated beyond their range. It does not negate values but renders them indelible and creates new ones. It carefully chooses from the residues of culture and counterculture. It reaches for the roots – the all-embracing sacrum. This is a culture undergoing transformations, a culture of numerous resignations and humility. It is not a culture of great slogans and undertakings, but of ideas and activities ostensibly inconsequential and scattered. A spontaneous form of self-defence against the ultimate decline of the most precious values. It is not tantamount to an attractive disassembly of the old or a brilliant construction of the new but comprises a laborious clearing of rubble and reconstruction on preserved foundations. New edifices will rise – but we shall find their main outlines familiar. Seeing them will not come as the sort of shock we sense while looking at super-modern and mighty constructions but will produce relief and a feeling of security, the same that we experience when, after many years of haste and travels, we finally stand in front of our family home. Just as Daniel Bell predicted, this will be a culture of a turn towards the past and tradition, a revival of memory, a culture of settling accounts and restrictions. There will also take place a great renascence and progress of the family, which will enable every person, together with those closest to him, to reveal and realise his creative activity in all its forms. Furthermore, it will also permit to boldly create one’s distinctness and to build personal identity and self-esteem. The path leading towards post culture can be described as a “third way” between the sacred and the profane; at the same time, it is precisely along this way that the sacred, descending into daily life, encounters the latter’s defiled version, which wishes to reach the level of sanctity. A path running between the church and the public office, between the roadside shrine and the community centre. Simultaneously, it is neither one nor the other: it remains in between and both links and divides. Lucim is a mediaeval village whose centre is encircled by a country road. This is precisely our third way, into which the country road changes from year to year. In everyday time it remains an ordinary road serving the purposes of daily bustle, but during the holidays it “soars upwards” while assuming a festive, ceremonial character.

Keywords

PL

Lucim; Grupa Działania; sztuka

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki PAN
• Journal: Konteksty - Polska Sztuka Ludowa
• Year: 2019
• Volume: 73
• Issue: 4 (327)
• Pages: 71-77

Contributors

author

Chmielewski Witold