Święto Matki Boskiej Gromnicznej w religijności ludowej

• Authors: Zdzisław Kupisiński

Title variants

EN

Feast of Our Lady of Candles in Folk Religiosity

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Święto Matki Boskiej Gromnicznej to późniejsza nazwa powstałego w IV wieku święta Ofiarowania Pańskiego. Początkowo obchody święta posiadały chrystologiczny akcent, ale zupływem czasu nabrały charakteru maryjnego (obecnie w liturgii powrócono do pierwotnej nazwy). W polskiej religijności ludowej funkcjonowała nazwa Matki Boskiej Gromnicznej ze względu na święcenie w Kościele świec zwanych gromnicami. Pod wpływem nauki Kościoła dawne zwyczaje i obrzędy ludowe zmieniły swą treść i znaczenie. Tak było z symboliką światła i świecy.Po nadaniu mu chrześcijańskich interpretacji płonąca świeca symbolizuje światłość wiekuistą, jaką dla każdego wierzącego człowieka stanowi Chrystus. W życiu mieszkańców wsi gromnica posiadała wielkie znaczenie i była wykorzystywana do różnych praktyk. Wręczano ją do ręki umierającemu, aby Maryja bezpiecznie i w świetle Chrystusa przeprowadziła go na „tamten świat”. Po przyjściu z kościoła znaczono kopcącym się płomieniem z gromnicy znak krzyża na futrynach okien i drzwi wejściowych do domu, aby Bóg strzegł domostwa i chronił przed złymi mocami. Zapalano ją i stawiano w oknie lub na stole podczas burzy, aby uchronić dom i gospodarstwo przed uderzeniem pioruna i „odwrócić” burzę. Nie były to czynności magiczne, jak zachowanie to kwalifikują niektórzy etnologowie,gdyż w tym czasie przez wstawiennictwo Maryi zanoszono modlitwę do Boga (odmawiano modlitwę „Pod Twoją obronę”, modlono się na różańcu). Gromnicę wykorzystywano też do przepowiadania praktyk medycznych, meteorologicznych (patrząc jak się pali podczas nabożeństwa czy w drodze do domu). Według wierzeń ludowych posiadała swą moc, gdyż została wkościele poświęcona przez kapłana. Do czasów współczesnych niewiele pozostało z dawnych ludowych zwyczajów związanych z gromnicą. W niektórych tylko rodzinach daje się ją umierającemu, czy kreśli znak krzyża na futrynach okien i drzwi. Jedynie jej wygląd i płonący płomień przypomina wierzącemu sakrament chrztu świętego oraz Chrystusa – Światłość wiekuistą.

EN

The Feast of Our Lady of Candles is the later name for the Feast ofPresentation of the Lord,founded in the fourth century. Initially, the celebration had a Christological accent, but with time it acquired features of Marian feast (now in the liturgy the original name is in force). In Polish folk religiosity the name Our Lady of the Thunder Candle has functioned, as people came to church to have their candles called “gromnica” (the Thunder Candle) blessed. Under the influence of the Church's teaching, ancient folk customs and rituals have changed their content and meaning.So it was with the symbolism of light and candle.After giving it a Christian interpretation burning candle symbolizes the eternal light, which is Christ for every Christian. In the life of the villagersgromnicahad great significance and was used for various practices. It was handed to a dying person to be safelyaccompaniedby Mary to the “other world” and in the light of Christ. Aftercoming backfrom church, sign of the cross was marked with a smoky flame ofgromnicaat the frames of windows and the front door of the house to ensure God's protection from evil spirits. Gromnica waslit and placed in a window or on a table during storm to protect the house and farm fromthunder-lightand “avert” storm. This was not a magical act, as some ethnologists asserted,but a form of folk piety through the intercession of Mary (People prayed Rosary and “Beneath Thy Protection”).Gromnicawas also used for medical and meteorological practices; by observing the flame during the church service or on the way home people were makingpredications.According to the folk beliefs, candle had its power, because it was blessed in the church by the priest.Nowadays verylittle is left of the ancient folk customs associated with the Thunder Candle. Only in some families the custom of handinggromnicato the dying person or marking sign of the cross on the frames of the door and windows is still practiced. However, the candle as such and its burning flame reminds the faithful about Baptism and Christ – the eternal Light.

Keywords

PL

Ofiarowanie Pańskie; Święto Matki Boskiej Gromnicznej; świeca woskowa zwana gromnicą; religijność ludowa; pobożność ludowa; zwyczaje; obrzędy i wierzenia ludowe; tradycja ludowa; wróżby; praktyki magiczne

EN

Presentation of the Lord; Feast of Our Lady of Candles; “Gromnica”; folk piety; customs; rituals and folk beliefs; folk tradition; divination; magical practices

• Publisher: Towarzystwo Naukowe KUL & Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Wydział Teologii
• Journal: Roczniki Teologiczne
• Year: 2015
• Volume: 62
• Issue: 9: Teologia fundamentalna i religiologia
• Pages: 191-210

Contributors

author

Zdzisław Kupisiński

• Katedra Religioznawstwa i Misjologii w Instytucie Teologii Fundamentalnej KUL

References

• Adamowski J.: Kategoria przestrzeni w folklorze. Studium etnolingwistyczne. Lublin: Wyd. UMCS 1999.
• Adamowski J.: Sakralizacja przestrzeni w polskiej kulturze ludowej. W: J. Bartmiński, M. Jasińska-Wojtkowska (red.). Folklor − sacrum – religia. Lublin: Wyd. Instytut Europy Środkowo-Wschodniej 1995 s. 20-31.
• Agenda liturgiczna diecezji opolskiej. Nabożeństwa, poświęcenia i błogosławieństwa. Opole: Wydawnictwo św. Krzyża 1981.
• Bartosek S.: Zwyczaje, obrzędy i wierzenia adwentowe i bożonarodzeniowe w parafii Dys (archidiecezja lubelska). Lublin 2000 (mps KUL).
• Biegeleisen H.: U kolebki. Przed ołtarzem. Nad mogiłą. Lwów: Druk. Instytutu Stauropigjańskiego 1929.
• Bukowska-Floreńska I.: Kult świętych i jego symboliczne wartości w religijności ludowej. W: Pluralizm kulturowy i religijny współczesnego świata. Księga pamiątkowa dedykowana Księdzu Profesorowi Henrykowi Zimoniowi w 70. Rocznicę urodzin. Red. Z. Kupisiński, S. Grodź. Lublin: Wydawnictwo KUL 2010 s. 337-347.
• Bystroń J.S.: Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI-XVIII. T. 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 19602.
• Gloger Z.: Encyklopedia staropolska. T. 1. Warszawa 19722.
• Grygiel S., Tischner J.: Szkic o religijności współczesnej. „Znak” 18:1966 nr 150 s. 1455-1471.
• Jacher-Tyszkowa A.: Ikonografia przedstawienia Matki Boskiej Gromnicznej wgrafice i malarstwie ludowym. „Polska Sztuka Ludowa” 34:1980 nr 2 s. 71-88.
• Janicka-Krzywda U.: Zwyczaje, tradycje, obrzędy. Kraków: Wydawnictwo WAM. Księża Jezuici 2013.
• Jędrak F.: Zwyczaje, obrzędy i wierzenia doroczne w dekanacie gorzowskim (diecezja opolska). Lublin 2000 s. 145 (mps KUL).
• Katechizm Kościoła Katolickiego. Poznań: Pallottinum 1994.
• Klimaszewska J.: Doroczne obrzędy ludowe. W: Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej. T. 2. Red. M. Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka. Wrocław: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk s. 127-153.
• Klinger W.: Gromniczna, czyli oczyszczenie Najświętszej Panny w wierze i obrzędowości ludowej. „Kurier Literacko-Naukowy” 13:1936 nr 5 s. 1-2.
• Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii. Zasady i wskazania. Poznań: Pallottinum 2003.
• Kopeć J.: Gromnica. W: Encyklopedia Katolicka. T. 6. Red. J. Walkusz i in. Lublin: TN KUL kol. 180-183.
• Kopeć J.: Gromniczna Matka Boża. W: Encyklopedia Katolicka. T. 6. Red. J. Walkusz i in. Lublin: TN KUL 2006 kol. 184-186.
• Kossak Z.: Rok polski. Obyczaj i wiara. Warszawa 19974.
• Kowalczyk E.: Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia adwentowe i bożonarodzeniowe na terenie parafii Bieżuń na Mazowszu (diecezja płocka). Lublin 1996 (mps KUL).
• Kozierska G.: Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia adwentowe i bożonarodzeniowe wparafii Świętej Trójcy w Wieszowie (diecezja gliwicka). Lublin 1998 (mps KUL).
• Kupisiński Z. SVD: Adwent i Boże Narodzenie w regionie opoczyńskim. Studium religijności ludowej. Warszawa: Verbinum 1997.
• Kupisiński Z. SVD: Wielki post i Wielkanoc w regionie opoczyńskim. Studium religijności ludowej. Warszawa: Verbinum. Wydawnictwo Księży Werbistów 2000.
• Kupisiński Z. SVD: Śmierć jako wydarzenie eschatyczne. Zwyczaje, obrzędy i wierzenia pogrzebowe oraz zaduszkowe mieszkańców regionu opoczyńskiego i radomskiego. Lublin: Wydawnictwo KUL 2007.
• Marlewski F. (red.): Rok Boży w liturgii i tradycji Kościoła świętego z uwzględnieniem obrzędów i zwyczajów ludowych oraz literatury polskiej. Księga ku pouczeniu i zbudowaniu wiernych katolików. Katowice: Wydawnictwo Św. Stanisława 1931.
• Mszał rzymski dla diecezji polskich. Poznań: Pallottinum.
• Nadolski B.: Liturgika. T. 2. Liturgia i czas. Poznań: Pallottinum 1991.
• Nowak J.: Święci Katarzyna i Andrzej w religijności i tradycji ludowej regionu tomaszowskiego. „Roczniki Teologii Fundamentalnej i Religiologii 4(59):2012 s.259-280.
• Nowak J.: Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia adwentowe i bożonarodzeniowe w regionie tomaszowskim na Zamojszczyźnie (diecezja zamojsko-lubaczowska). Lublin 2002 (mps KUL).
• Ogrodowska B.: Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne. Warszawa: Sport i Turystyka – MUZA SA 2009.
• Ogrodowska B.: Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce. Mały słownik. Warszawa: Verbinum. Wydawnictwo Księży Werbistów 2000.
• Parsch P.: Rok liturgiczny. Okres Bożego Narodzenia. T. 1. Poznań: Pallottinum 1956.
• Perszon J.: Zwyczaje, obrzędy i wierzenia doroczne w regionie wejherowskim. T.1. Lublin 1990 (mps KUL).
• Piątkowski W.: Elementy religijne w polskim lecznictwie ludowym. W: W. Piwowarski, J. Styk (red.). Przemiany religijności społeczeństwa polskiego w świetle badań lubelskiego środowiska naukowego. Warszawa: Polskie Towarzystwo Socjologiczne 1993 s. 187-194.
• Piszczek W., CM.: Wspomnienie świętych na każdy dzień. Martyrologium. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy 2005.
• Pośpiech J.: Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku. Opole: Wydawnictwo Instytutu Śląskiego 1987.
• Reszka D.: Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia adwentowe i bożonarodzeniowe w parafii Kasparus na Kociewiu (diecezja pelplińska). Lublin 2000 (mps KUL)
• Smoleń W.: Ilustracje świąt kościelnych w polskiej sztuce. Lublin: RW KUL 1987.
• Smykowska E.: Zwyczaje i obrzędy prawosławne. Mały słownik. Warszawa: Verbinum. Wydawnictwo Księży Werbistów 2006.
• Szulc M.: Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia okresu adwentu i Bożego Narodzenia w parafii Sianowo na Kaszubach. Lublin 2000 (mps KUL).
• Tomicki R.: Religijność ludowa. W: Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej. T. 2. Red. M. Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka. Wrocław: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk s. 29-70.
• Szczypka J.: Kalendarz polski. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX 1984.
• Wadowski D.: Wspólnototwórcza rola kultu świętych. W: Symbole kulturowe, komunikacja społeczna, społeczności regionalne. Red. I. Bukowska-Floreńska. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego 1955 s. 85-94.
• Wierusz-Kowalski J.: Liturgika. Warszawa: PAX 1956.
• Wójcik E.: Ofiarowanie Pańskie. W: Encyklopedia Katolicka. T. 14. Red. E. Gigilewicz i in. Lublin: TN KUL 2010 kol. 398-401.
• Wyrobek E.: Oczyszczenie Najświętszej Maryi Panny, czyli święto Matki Bożej Gromnicznej. „Kurier Literacko-Naukowy” 3:1926 nr 5 s. 2.
• Zaleski W., SDB: Rok kościelny. Święta Pańskie, Matki Bożej, Apostołów, Świętych i Błogosławionych Pańskich, oraz dni okolicznościowe. Warszawa: Wydawnictwo Salezjańskie. 1989.
• Zielenkiewicz M.: Gromnica. „Kurier Literacko-Naukowy” 6:1926 nr 5 s. 1.

Identifiers

DOI

10.18290/rt.2015.62.9-10