Okresy wzmożonej antropopresji na obszarze Polski Środkowej w świetle badań holoceńskich osadów eolicznych, stokowych, rzecznych i torfowiskowych

• Authors: Twardy Juliusz , Forysiak Jacek , Kittel Piotr

Title variants

EN

Periods of intense human impact in Central Poland recorded in aeolian, slope, fluvial and organic deposits

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

W niniejszej pracy zestawiono i przedyskutowano serię 120 datowań radiowęglowych holoceńskich osadów eolicznych, stokowych, rzecznych i torfowiskowych. Osady te powstawały w centralnej Polsce w warunkach antropopresji. Bazując na podziale stratygraficznym holocenu oraz chronologii archeologicznej omówiono zdarzenia, które prowadziły do powstawania wyżej wymienionych utworów geologicznych. Zdarzenia w geosystemach eolicznych, stokowych, dolinnych i torfowiskowych powiązano z funkcjonowaniem osadnictwa pradziejowego i historycznego w Polsce Środkowej. Szczególną uwagę zwrócono na kilka okresów, podczas których dochodziło do synchronicznej transformacji rzeźby form eolicznych, stoków, den dolin rzecznych i systemów torfowiskowych.

EN

The paper summarises and discusses a set of 120 radiocarbon dates of Holocene aeolian, slope, fluvial and peatbog sediments from Central Poland that were deposited under human impact. Based on both the Holocene chronostratigraphic division and archaeological chronology, events that led to the formation of these sediments are presented. A link is made connecting events in aeolian, slope, fluvial and peatbog geosystems to the activity of prehistoric cultures and to settlement development in modern times in Central Poland. Special attention is paid to periods in which the responses of different systems were synchronous to each other.

Keywords

PL

antropopresja; paleogeografia; datowania radiowęglowe; Polska Środkowa

EN

human impact; palaeogeography; radiocarbon dating; Central Poland

• Publisher: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Stowarzyszenie
• Journal: Acta Geographica Lodziensia
• Year: 2018
• Volume: 107
• Pages: 119-136

Contributors

author

Twardy Juliusz

• Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geomorfologii i Paleogeografii

author

Forysiak Jacek

• Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geomorfologii i Paleogeografii

author

Kittel Piotr

• Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geomorfologii i Paleogeografii

References

• Balwierz Z. 2011. Wyniki analizy pyłkowej osadu ze stanowiska Polesie-Zwierzynka i Polesie Ruczaj. W: J. Górski, P. Makarowicz, A. Wawrusiewicz (red.) Osady i cmentarzyska społeczności trzcinieckiego kręgu kulturowego w Polesiu, stanowisko 1, woj. łódzkie, tom I. Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Fundacja Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź: 251- 267.
• Bogacki M., Starkel L. 1999. Typologia i regionalizacja współczesnych procesów rzeźbotwórczych. W: L. Starkel (red.) Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa: 422-427.
• Chmielowska A. 1975. Osadnictwo w Polsce środkowej w okresie od połowy X do połowy XIII w. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 22: 331-371.
• Dylik J. 1971. Województwo ze stolicą bez antenatów. ŁTN, Łódź.
• Forysiak J. 2005. Rozwój doliny Warty między Burzeninem i Dobrowem po zlodowaceniu warty. Acta Geographica Lodziensia 90.
• Forysiak J. 2012. Zapis zmian środowiska przyrodniczego późnego vistulianu i holocenu w osadach torfowisk regionu łódzkiego. Acta Geographica Lodziensia 99.
• Forysiak J., Twardy J. 2012. Development of humaninduced geomorphological processes in the vicinity of peatlands of Central Poland. W: J. Forysiak, L. Kucharski, M. Ziułkiewicz (red.) Peatland in semi-natural landscape – their transformation and possibility of protection. Wyd. Nauk. Bogucki, Poznań: 85-99.
• Forysiak J., Kluesza M., Twardy J. 2007. Wpływ osadnictwa olęderskiego na sieć rzeczną i morfologię międzyrzecza Warty i Neru. W: E. Smolska, P. Szwarczewski (red.) Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, t. III. Wyd. SWPR, Warszawa: 38-46.
• Gilewska S. 1986. Podział Polski na jednostki geomorfologiczne. Przegląd Geograficzny 58,1-2: 15-40.
• Godłowski K. 1983. Człowiek a środowisko w okresie lateńskim, rzymskim i wędrówek ludów. W: J. Kozłowski, S. Kozłowski (red.) Człowiek i środowisko w pradziejach. PWN, Warszawa: 286-308.
• Górski J., Makarowicz P., Wawrusiewicz A. (red.). 2011. Osady i cmentarzyska społeczności trzcinieckiego kręgu kulturowego w Polesiu, stanowisko 1, woj. łódzkie, tom I. Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Fundacja Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź: 1-360.
• Jadczykowa I. 1975. Kultura wschodniopomorska i kultura grobów kloszowych w Polsce Środkowej. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 22: 167-194.
• Kamiński J. 1984. Warszyce. Rozwój doliny Moszczenicy w holocenie. Konferencja robocza „Rozwój sieci dolinnej na Wyżynie Łódzkiej w późnym plejstocenie i holocenie”, 09-12.10.1984. UŁ, Łódź: 130-137.
• Kamiński J., Moszczyński J. 1996. Wpływ osadnictwa kultury przeworskiej na kształtowanie doliny Moszczenicy w okolicy Woli Branickiej. Acta Geographica Lodziensia 71: 56-66.
• Kaszewska E. 1975. Kultura przeworska w Polsce Środkowej. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 22: 194-252.
• Kittel P. 2011 (2013). Slope and river inorganic deposits as indicators of marked human impact, in the light of research in the Ner River basin (Central Poland). Archaeologia Polona 49: 71-86.
• Kittel P. 2012a. Wpływ georóżnorodności zlewni Neru (Polska środkowa) na lokalizację osadnictwa pradziejowego. Landform Analysis 19: 49-66.
• Kittel P. 2012b. Wstępne wyniki analizy profili litologicznych z Nagórek Grabowskich, stanowisko 25, pow. Łęczyca, woj. łódzkie. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 45: 183-194.
• Kittel P. 2012c. Geomorfologiczne uwarunkowania rozwoju osadnictwa i przeobrażenia morfologii obszaru stanowiska 3a-c Lutomiersk- Koziówki w warunkach antropopresji. W: B. Muzolf (red.) Lutomiersk-Koziówki stanowisko 3a-c. Wielokulturowy zespół osadniczy od schyłkowego paleolitu po okres nowożytny. Biblioteka Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, 39: 257-271.
• Kittel P. 2012d. Budowa i ewolucja doliny Neru w rejonie stanowiska Lutomiersk-Koziówki w świetle badań geoarcheologicznych. Acta Geographica Lodziensia 100: 113-133.
• Kittel P. 2013. Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej. Acta Geographica Lodziensia 101: 49-79.
• Kittel P. 2014. Slope deposits as an indicator of anthropopressure in the light of research in Central Poland. Quaternary International 324: 34-55.
• Kittel P., Skowron J. 2007. Osadnictwo pradziejowe i wczesnohistoryczne w krajobrazie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG 7: 228-234.
• Kittel P., Sygulski M. 2010. Ślady osadnictwa pradziejowego i historycznego w otoczeniu torfowiska Żabieniec. W: J. Twardy, S. Żurek, J. Forysiak (red.) Torfowisko Żabieniec: warunki naturalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicznych w jego osadach. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 97-112.
• Kittel P., Twardy J. 2003. Wpływ pradziejowej aktywności ludzkiej na funkcjonowanie stoku w Wierzbowej (pradolina warszawsko-berlińska). W: J.M. Waga, K. Kocel (red.) Człowiek w środowisku przyrodniczym - zapis działalności. Prace Oddz. Katowickiego PTG 3, Sosnowiec: 68-73.
• Kittel P., Błaszczyk J., Cywa K., Muzolf B., Obremska M., Wacnik A., Tomczyńska Z. 2011. Traces of Prehistoric Human Impact on Natural Environment in the Ner River Catchment (Central Poland). W: I. Hildebrandt-Radke, W. Dörfler, J. Czebreszuk, J. Müller (red.) Anthropogenic Pressure in the Neolithic and the Bronze Age on the Central European Lowlands. Studien zur Archäeologie in Ostmitteleuropa/Studia nad Pradziejami Europy Środkowej, B. 8/T. 8. Bogucki Wyd. Nauk., Dr. Rudolf Habelt GmbH, Poznań-Bonn: 129-141.
• Kittel P., Muzolf B., Płóciennik M., Elias S., Brooks S.J., Lutyńska M., Pawłowski D., Stachowicz- Rybka R., Wacnik A., Okupny D., Głąb Z., Mueller-Bieniek A. 2014. A multi-proxy reconstruction from Lutomiersk-Koziówki, Central Poland, in the context of early modern hemp and flax processing. Journal of Archaeological Science 50: 318-337.
• Kittel P., Sikora J., Antczak O., Brooks S.J., Elias S., Krąpiec M., Luoto T.P., Borówka R.K., Okupny D., Pawłowski D., Płóciennik M., Rzodkiewicz M., Stachowicz-Rybka R., Wacnik A. 2018a. The palaeoecological development of the Late Medieval moat - Multiproxy research at Rozprza, Central Poland. Quaternary International 482: 131-156.
• Kittel P., Sikora J., Wroniecki P. 2018b (in press). A Late Medieval motte-and-bailey settlement in a lowland river valley landscape of Central Poland. Geoarchaeology.
• Kobojek E. 2009. Naturalne uwarunkowania różnych reakcji rzek nizinnych na antropopresję na przykładzie środkowej Bzury i jej dopływów. Wyd. UŁ, Łódź.
• Krajewski K. 1977. Późnoplejstoceńskie i holoceńskie procesy wydmotwórcze w pradolinie warszawsko- berlińskiej w widłach Warty i Neru. Acta Geographica Lodziensia 39.
• Kurnatowski S. 1992. Próba oceny zaludnienia ziem polskich między XIII w. p.n.e. a IV w. n.e. W: K. Kaczanowski, S. Kurnatowski, A. Malinowski, J. Piontek (red.) Zaludnienie ziem polskich między XIII w. p.n.e. a IV w. n.e. – materiały źródłowe, próba oceny. Monografie i opracowania 342, Szkoła Główna Handlowa, Instytut Statystyki i Demografii, Warszawa: 15-111.
• Lamentowicz M., Balwierz Z., Forysiak J., Kloss M.,
• Płóciennik M., Twardy J., Kittel P., Żurek S., Pawlyta J. 2009. Last two millennia multiproxy evidence of anthropogenic land-use changes from biotic proxies and historical data from a small mire in central Poland. Hydrobiologia 631: 213-230.
• Łaszczewska T. 1975. Polska Środkowa w okresie wędrówek ludów i w początkach wczesnego średniowiecza. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 22: 293-330.
• Malinowski T. 1989. Kultura pomorska W: J. Kmieciński (red.) Pradzieje ziem polskich, t. I, cz. 2. PWN, Warszawa-Łódź: 716-753.
• Manikowska B. 1995. Aeolian activity differentiation in the area of Poland during the period 20-8 ka BP. Biuletyn Peryglacjalny 34: 125-165.
• Marosik P. 2002. Ukształtowanie terenu i warunki geologiczne na stanowisku archeologicznym nr 11 w Grabku oraz na obszarze przyległym w dnie doliny Krasówki. W: R. Grygiel (red.) Badania archeologiczne na terenie odkrywki „Szczerców” Kopalni Węgla Brunatnego "Bełchatów" S.A., t. II. Fundacja Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego, Fundacja Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Łódź: 9-23.
• Marosik P. 2011. Wydma i torfowisko „Rąbień” w Aleksandrowie Łódzkim w świetle badań geomorfologicznych. W: E. Niesiołowska-Śreniowska, D.K. Płaza, P. Marosik, Z. Balwierz (red.) Obozowiska ze starszej i środkowej epoki kamienia na stanowisku 1 w Aleksandrowie Łódzkim w kontekście analizy środowiska naturalnego. Fundacja Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego, Łódź: 11-36.
• Papińska E. 2002. Wpływ antropopresji na przemiany środowiska geograficznego województwa łódzkiego (w granicach z lat 1975-98). Acta Geographica Lodziensia 81.
• Pelisiak A., Kamiński J. 2004. Geneza i wiek osadów w dolinie Garbi na stanowisku Ldzań w świetle osadnictwa pradziejowego. W: D. Abłamowicz, Z. Śnieszko (red.) Zmiany środowiska geograficznego w dobie gospodarki rolnohodowlanej. Studia z obszaru Polski. Muz. Śl. w Katowicach, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich O/Katowice, Katowice: 184-196.
• Płóciennik M., Kittel P., Borówka R.K., Cywa K., Okupny D., Obremska M., Pawłowski D., Stachowicz-Rybka R., Szperna R., Witkowski A. 2016. Warunki paleoekologiczne subkopalnego koryta Kolonia Bechcice na tle hydrologii środkowego odcinka doliny Neru. Acta Geographica Lodziensia 105: 107-124.
• Rdzany Z. 2009. Rekonstrukcja przebiegu zlodowacenia warty w regionie łódzkim. Wyd. UŁ, Łódź.
• Sikora J. 2009. Ziemie centralnej Polski we wczesnym średniowieczu. Studium archeologicznoosadnicze. Monografie IA UŁ 7, Łódź.
• Sikora J. 2017. Grody wczesnośredniowieczne Polski Centralnej w świetle archeologii. W: A. Andrzejewski, J. Sikora (red.) Grodziska wczesnośredniowieczne Polski Centralnej. Archeologiczne badania nieinwazyjne z lat 2013-2016. Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Oddział w Łodzi, Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź: 281-318.
• Sikora J., Kittel P. 2017. Wyniki badań wykopaliskowych przeprowadzonych w latach 2015-2016. W: A. Andrzejewski, J. Sikora (red.) Grodziska wczesnośredniowieczne Polski Centralnej. Archeologiczne badania nieinwazyjne z lat 2013-2016. Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Oddział w Łodzi, Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź: 176-192.
• Skowron J. 2012. Z badań nad specyfiką kulturową strefy zasiedlenia dorzecza Bzury w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 45: 93-136.
• Stachowicz-Rybka R., Obremska M., Kittel P., Pawłowski D., Cywa K., Forysiak J. 2011. Zapis zmian paleośrodowiskowych w kontekście archeologicznym w osadach wypełnienia paleokoryta w dolinie Neru na stanowisku Kolonia Bechcice (woj. łódzkie, Polska Środkowa). V Polska Konferencja Paleobotaniki Czwartorzędu „Człowiek i jego wpływ na środowisko przyrodnicze w przeszłości i czasach historycznych”. Górzno, 13-17.06.2011, PIG PIB, Toruń: 73-74.
• Starkel L. 1999. Rola holocenu w ewolucji środowiska i jego stratygrafia. W: L. Starkel (red.) Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa: 103-105.
• Starkel L., Michczyńska D. J., Krąpiec M., Margielewski W., Nalepka D., Pazdur A. 2013. Progress in the Holocene chrono-climatostratigraphy of Polish territory. Geochronometria 40(1): 1-21.
• Starkel L., Soja R., Michczyńska D.J. 2006. Past hydrological events reflected in Holocene history of Polish rivers. Catena 66: 24-33.
• Trzeciak P. 2004. Licznik scyntylacyjny Packard 2560 TR/XL w Łódzkim Laboratorium Radiowęglowym. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Numizmatyczno-Konserwatorska, 12: 181-198.
• Trzeciak P., Borowiec I. 2004. Oznaczanie chronologii bezwzględnej metodą radiowęglową w Pracowni Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Numizmatyczno- Konserwatorska, 12: 145-180.
• Twardy J. 2005. Gully erosion in the Middle Poland. W: J. Rejman, W. Zgłobicki (red.) Human impact on sensitive geosystems. Wyd. UMCS, Lublin: 129-142.
• Twardy J. 2008. Transformacja rzeźby centralnej części Polski Środkowej w warunkach antropopresji. Wyd. UŁ, Łódź.
• Twardy J. 2016. Antropogeniczna faza wydmotwórcza w środkowej Polsce. W: J. Święchowicz, A. Michno (red.) Wybrane zagadnienia geomorfologii eolicznej. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: 157-184.
• Twardy J. 2017. Holoceńska ewolucja niecek i dolin denudacyjnych w okolicach Łodzi w świetle dotychczasowych badań. Acta Geographica Lodziensia 107: 17-30.
• Twardy J., Forysiak J. 2011. Charakterystyka środowiska geograficznego okolic stanowiska archeologicznego Polesie 1 oraz neoholoceńskie zmiany jego budowy geologicznej i rzeźby. W: J. Górski, P. Makarowicz, A. Wawrusiewicz (red.) Osady i cmentarzyska społeczności trzcinieckiego kręgu kulturowego w Polesiu, stanowisko 1, woj. łódzkie, tom I. Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Fundacja Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź: 227-250.
• Twardy J., Klimek K. 2008. Współczesna ewolucja strefy staroglacjalnej Niżu Polskiego. W: L. Starkel, A. Kostrzewski, A. Kotarba, K. Krzemień (red.) Współczesne przemiany rzeźby Polski. Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polska Akademia Nauk, Uniwersytetu Jagiellońskiego PAN, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: 229-270.
• Twardy J., Wiśniewska M. 2015. Zapis działalności człowieka w transformacji wydm w Teodorach (Wysoczyzna Łaska) i Grabiszewie (Kotlina Kolska) podczas średniowiecza. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 46: 357-374.
• Twardy J., Forysiak J., Kittel P. 2014. Evolution of vegetation, relief and geology in Central Poland under anthropopressure. W: E. Kobojek, T. Marszał (red.) Origin of relief of Central Poland and its anthropogenic transformation in Łódź University geographical research. Wyd. UŁ, Łódź: 57-94.
• Twardy J., Kamiński J., Moszczyński J. 2004. Zapis gospodarczej i osadniczej działalności człowieka z okresu lateńskiego i rzymskiego w formach i osadach Polski Środkowej. W: D. Abłamowicz, Z. Śnieszko (red.) Zmiany środowiska geograficznego w dobie gospodarki rolno-hodowlanej. Studia z obszaru Polski. Muz. Śląskie w Katowicach, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, O/Katowice, Katowice: 197-221.
• Twardy J., Żurek S., Forysiak J. (red.) 2010. Torfowisko Żabieniec. Warunki naturalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicznych w jego osadach. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.
• Wachecka-Kotkowska L. 2004. Zmiany środowiska doliny dolnej Luciąży w holocenie. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica Physica 6: 47-70.
• Walanus A., Goslar T. 2004. Wyznaczanie wieku metodą 14C dla archeologów. Wyd. Uniw. Rzeszowskiego, Rzeszów.
• Wieczorkowska J. 1997. Przykłady parowów na krawędzi Wyżyny Łódzkiej. Acta Geographica Lodziensia, Folia Geographica Physica 1: 258-261.