Oświecenie a reforma Komisji Edukacji Narodowej, jej pionierski system scentralizowanego zarządzania, program szkolny i wychowanie fizyczne: mity i rzeczywistość

• Authors: Urniaż Jerzy

Title variants

EN

Enlightenment and reform of The National Education Commission, its pioneering system of centralized management, the school program and physical education: myths and reality

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W niniejszym artykule autor omawia przesłanki utworzenia Komisji Edukacji Narodowej, jej związki z oświeceniem, program szkolny, wychowanie fizyczne, a przede wszystkim scentralizowany system zarządzania i finansowania jej reformy. W pierwszej kolejności odniesiono się do charakterystycznych trendów oświecenia, sposobu funkcjonowania RP do czasu rozbiorów, w drugiej – do reformy KEN. Reforma nie była efektem długofalowej polityki edukacyjnej państwa. Była możliwa dzięki zbiegowi okoliczności, jakim była nieoczekiwana likwidacja zakonu jezuitów w Europie. Zabezpieczenie finansowe reformy stanowiły środki ze sprzedaży majątku zakonu, wykorzystane dzięki pionierskiemu w Europie systemowi scentralizowanego zarządzania i finansowania reformy. Jak się okazało, ów system – przy braku kontroli – umożliwiał roztrwonienie, a nawet sprzeniewierzenie dużej części środków uzyskanych ze sprzedaży pojezuickiego majątku. Efektem tego był upadek wielu szkół i niewielka liczba świeckich nauczycieli (np. wychowanie fizyczne często prowadzili starsi uczniowie). W reformie KEN trudno – z powodu kwestii światopoglądowych i mentalno-kulturowych – się doszukać charakterystycznych cech oświecenia, co więcej, reforma nie miała perspektyw; z jednej strony – z powodu ograniczonej wielkości pojezuickich majątków, z drugiej – z braku alternatywnego zabezpieczenia, jakim są regularnie napływające podatki do kasy państwa, czego w Rzeczypospolitej nie było.

EN

In this article, the author discusses the reasons for creating the National Education Commission, its links with the Enlightenment, the school program, PE and, above all, the centralized system of management and financing of the reform. In the first place, reference was made to the characteristic trends of the Enlightenment, the way the Republic of Poland functioned until the partitions, and in the second part to KEN reform. The reform was not the effect of the long-term state education policy. It was created thanks to the coincidence of the unexpected liquidation of the Jesuit Order in Europe. The financial security of the reform was money gained from the sale of wealth of the Order, used thanks to the pioneering system in Europe of centralized management and financing of the reform. As it turned out, this system – in the absence of control – made it possible to squander and even misappropriate a large part of the funds. The effect of this was the collapse of many schools and a small number of secular teachers (eg. PE was often conducted by older students). In the KEN reform, it is difficult to find the characteristic features of the Enlightenment, because of world-view and mental-cultural issues. Moreover, the reform did not have long term prospects on the one hand due to the limited size of post-Jesussian wealth, on the other – due to the lack of alternative finacial security – regularly incoming taxes to the state, which was not the case in the Commonwealth of Poland.

Keywords

PL

Oświecenie; Kościół katolicki; Rzeczpospolita; KEN; scentralizowany system; środki finansowe; program szkolny; wychowanie fizyczne

EN

Enlightenment; Catholic Church; Commonwealth; KEN; centralized system; financial resources; school curriculum; physical education

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Długosza w Częstochowie
• Journal: Sport i Turystyka. Środkowoeuropejskie Czasopismo Naukowe
• Year: 2020
• Volume: 3
• Issue: 1
• Pages: 11-27

Contributors

author

Urniaż Jerzy

• Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego

References

• Bartnicka K., Komisja Edukacji Narodowej i jej Ustawy, [w:] K. Dormus, B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, R. Ślęczka (red.), Komisja Edukacji Narodowej kontekst historyczno-pedagogiczny, Kraków 2014, s. 109–131.
• Bartnicka K., Szybik I., Zarys historii wychowania, Warszawa 2001.
• Bizoń F., Historia wychowania ze źródeł czerpana, Lwów 1913.
• Dudkowa R., Komisja Edukacji Narodowej. Zarys działalności. Wybór materiałów źródłowych, Wrocław 1973.
• Dudkowa R., Komisja Edukacji Narodowej, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1973.
• Encyklopedia PWN, t. 1, Warszawa 1999.
• Gąsiorowski A., Pierwsze europejskie ministerstwo edukacji, [w:] W. Tulibacki, A. Moździerz (red.), Świat człowieka w perspektywie humanistycznej, Olsztyn 2005, s. 381–387.
• Grabski W.M., Geneza finansów Komisji Edukacji Narodowej (1773–1776), [w:] K. Mrozowska (red.) Na przełomie wieków. Studia z dziejów Komisji Edukacji Narodowej, Wrocław 1973, s. 58–72.
• Hinz H., Polskie oświecenie i KEN, Warszawa 1973.
• Jakubowski M.N., Ciągłość historii i historia ciągłości. Polska filozofia dziejów, Toruń 2004.
• Jurek T., Kultura fizyczna mniejszości niemieckiej w Polsce w latach 1918–1939, Gorzów Wlkp. – Poznań 2002.
• Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1989.
• Kostkiewicz T., Oświecenie. Próg naszej współczesności, Warszawa 1994.
• Kot S., Historia wychowania, Kraków 1924.
• Krasnodębski Z., Upadek idei postępu, Warszawa 1991.
• Królikowska K., Nauczyciele eksjezuici w pracach i szkołach KEN, [w:] K. Dormus, B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, R. Ślęczka (red.), Komisja Edukacji Narodowej. Kontekst historyczno-pedagogiczny, Kraków 2014, s. 146–155.
• Kurdybacha Ł., Mitera-Dobrowolska M., Komisja Edukacji Narodowej, Warszawa 1793.
• Kurowicki J., Odczarowanie świata i heglowska boskość rozumu, [w:] W. Tulibacki, A. Moździerz (red.), Świat człowieka w perspektywie wiedzy humanistycznej, Olsztyn 2005, s. 11–21.
• Mańkowski I., Genealogia sarmatyzmu, Warszawa 1946.
• Możdżeń S., Zarys historii wychowania, cz. 1, Kielce 1992.
• Müller M.G., Czy rozbiory uniemożliwiły wejście Polski na drogę nowoczesności?, [w:] A. Ajnenkiel, J. Kuczyński, A. Wohl (red.), Sens polskiej historii, UW Warszawa 1990, s. 141–146.
• Ogonowski Z., Filozofia i myśl społeczna w Polsce XVII wieku, cz. 1, PWN Warszawa 1979.
• Ogonowski Z., Nad pismami A.M. Fredry w obronie liberum veto, [w:] tegoż, Filozofia polityczna w Polsce XVII wieku i tradycje demokracji europejskiej, Warszawa 1992, s. 11–39.
• Ordyłowski M., Historia kultury fizycznej. Starożytność – Oświecenie, Wrocław 1997.
• Pełka M., Główne mity polskiej myśli społecznej i filozoficznej, „Szkice Humanistyczne” 2011, vol. 25, nr 3, s. 7–20.
• Rondomański K., Hermeneutyka oświeceniowego spojrzenia na istotę religii. Filozoficzne tło epoki XVIII w. w Europie, „Szkice Humanistyczne” 2010, vol. 22, nr 2–3, s. 57–74.
• Suchodolski B., Komisja Edukacji Narodowej na tle roli oświaty w dziejowym rozwoju Polski, Warszawa 1972.
• Szeroczyńska M., Eutanazja i wspomagane samobójstwo na świecie, Kraków 2004.
• Szybiak I., Nauczyciel Komisji Edukacji Narodowej: ideał a rzeczywistość, [w:] K. Dormus, B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, R. Ślęczka (red.), Komisja Edukacji Narodowej. Kontekst historyczno-pedagogiczny, Kraków 2014, s. 133–144.
• Urniaż J., Jurgielewicz-Urniaż M., Ćwiczenia fizyczne jako wzór kulturowy w Polsce na przestrzeni wieków, „Rozprawy Naukowe Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu” 2015, nr 49, s. 20–28.
• Wroczyński R., Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź, 1985.
• Zielińska K., Pustka zwana narodem czy mit wiecznie żywy? O różnych obliczach sarmatyzmu dawnego i współczesnego, „Szkice Humanistyczne” 2016, vol. 40, nr 3, s. 37–45.

Identifiers

DOI

https://doi.org/10.16926/sit.2020.03.01