Gazeta ulotna i moralistyczny traktat – dwa gatunki siedemnastowiecznej moralistyki (na przykładzie sensacyjnych nowin z ziemi włoskiej)

• Authors: Teresa Banaś-Korniak

Title variants

EN

Ephemeral newspaper and moralistic treatise — two genres of the seventeenth century moralist literature (based on the example of sensational news from the italian land)

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Celem artykułu jest omówienie dwu różnych gatunków siedemnastowiecznych pism ulotnych, które przez badacza początków prasy polskiej — Konrada Zawadzkiego, zaliczone zostały do wspólnej grupy tak zwanych „gazet ulotnych”. Autorka artykułu wśród owych pism wyróżnia obszerne traktaty moralistyczne cechujące się staranną kompozycją, rozbudowaniem wątków opisowych i dydaktycznych oraz dominacją funkcji informacyjno-dydaktycznej przekazu. Obok nich w siedemnastym stuleciu tłoczone były niewielkiej objętości gazetki, których autorzy i wydawcy — nastawieni na komercyjność druku — usiłowali zaskoczyć odbiorcę, zadziwić go sensacyjnością przedstawianych wątków (stąd dominacja funkcji ekspresywnej takiego przekazu), dydaktykę spychając nierzadko na dalszy plan. Te krótkie „gazetki” różniły się znacznie od traktatów dydaktycznych formą przekazu: zamiast obszernych pouczeń moralistycznych i opisów treść bywała wyrażana za pomocą techniki enumeracji i kumulacji wielu szkicowo zarysowanych obrazów, odwołujących się do wyobraźni i emocji odbiorcy.

EN

The author’s objective is to discuss two different genres of the seventeenth century ephemeral papers which Konrad Zawadzki, the researcher of the origins of the Polish press, has included in a common group of so called “ephemeral newspapers”. The author of the article distinguishes, among those texts, extensive moralistic treatises, characterised by painstaking composition, expanded descriptive and instructive plots and domination of informative and didactic functions. In the seventeenth century, side by side with them the papers of small volume were printed and their authors and publishers were focussed on obtaining commercial goals. They differed a lot from didactic treatises with the form of communication: the content was often expressed through the technique of enumeration and accumulation of many sketches, appealing to the recipient’s imagination and emotions.

Keywords

PL

siedemnasty wiek,; gazeta ulotna; traktat moralistyczny; nowiny; rozróżnienia genologiczne

EN

17th century; ephemeral newspaper; moralistic treatise; news (news texts); genologic differentiations

• Publisher: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Stowarzyszenie
• Journal: Zagadnienia Rodzajów Literackich
• Year: 2014
• Volume: 57/113 z. 1
• Pages: 235-251

Dates

published

2014

Contributors

author

Teresa Banaś-Korniak

• Zakład Historii Literatury Średniowiecza i Renesansu, Instytut Nauk o Literaturze Polskiej Uniwersytetu Śląskiego

References

• Adamczyk J. (1956a), Początki polskiej produkcji czasopiśmienniczej, „Zeszyty Naukowe UW. Prasoznawstwo” nr 2.
• Adamczyk (1956b), Początki polskiej produkcji czasopiśmienniczej, „Biuletyn Naukowy Zakładu Badań Prasoznawczych” nr 6.
• Anonim (1637), Pieśń abo raczej nowiny barzo straszne […], [b.m.dr.], starodruk Biblioteki Czartoryskich, sygn. 37663.
• Anonim (1638), Nowiny abo prawdziwe opisanie strasznego grzmotu, który się stał […] w prowincjach Kalabryjej […], [b.m.dr.], starodruk Biblioteki Ossolińskich, sygn. XVII–2657–III.
• Anonim (1638), Prawdziwa relacyja i opisanie straszliwego trzęsienia ziemie […], Warszawa, starodruk Biblioteki Ossolińskich, sygn. XVII–2982–II.
• Anonim (1642), Pieśń o pożarze stradomskim […], [b.m.dr.], starodruk Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, sygn. BUW 4.20.4.226.
• Anonim (1643), Nowiny straszne o powodzi, która się stała teraźniejszych czasow w włoskich krajach […] za wylaniem rzeki Erydanu, [b.m.dr.], starodruk Biblioteki Ossolińskich, sygn. XVII–3130–III.
• Anonim (1644), Pieśń nowa o gwałtownym deszczu, nigdy nie słychanym w Koronie Polskiej w Kazimierzu Dolnym, [b.m.dr.], starodruk Biblioteki Ossolińskich, sygn. XVII–3294–II.
• Anonim (1648), Trąba gniewu Bożego gromiąca grzesznikow […], Kraków, starodruk Biblioteki Narodowej w Warszawie, sygn. BN. XVII. 3739.
• Anonim (b.m. i r. wyd.), Pieśń nowa o pożarze wileńskim, który się przydał dnia 11 czerwca roku 1645 […], starodruk Biblioteki PAN w Krakowie, sygn. Cim. 2332.
• Augustyniak U. (1981), Informacja i propaganda w Polsce za Zygmunta III, PWN, Warszawa.
• Bembus M. (1619), Kometa, to jest pogróżka z nieba, na postrach, przestrogę i upomnienie ludzkie […], Kraków, starodruk Biblioteki Narodowej w Warszawie, sygn. XVII.3.15447.
• Bonvisi W. (1641), Straszny a przedziwny cud, nowo pokazany w ojczyźnie Friuli […], przeł. ksiądz I. L., Kraków, starodruk Biblioteki Narodowej w Warszawie, sygn. XVII. 315−939.
• Cyfrowa Biblioteka Druków Ulotnych Polskich i Polski Dotyczących (2010), http//cb-du.id.uw.edu.pl
• Czarnowski J. St. (1895), Literatura periodyczna i jej rozwój, t. 2, Wydawnictwo Gebethner, Kraków.
• Delumeau J. (1986), Strach w kulturze Zachodu (XIV−XVIII w.), przeł. A. Szymanowski, Wydawnictwo „Pax”, Warszawa.
• Delumeau J (1994), Grzech i strach. Poczucie winy w kulturze Zachodu XIII−XVIII w., przeł. A. Szymanowski, Wydawnictwo „Pax”, Warszawa.
• Drexeliusz H. (1640), Wieczność piekielna, abo o ogniu, więzieniu i mękach, które w piekle cierpią ludzie potępieni […], przeł. J. Chomętowski, Kraków, starodruk Biblioteki Narodowej w Warszawie, sygn. BN XVII.3.780.
• Drob J. A. (1993), Obieg informacji w Europie w połowie XVII wieku: w świetle drukowanych i rękopiśmiennych gazet w źródłach watykańskich, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin.
• Goliński J. (1997), Okolice trwogi. Lęk w literaturze i kulturze dawnej Polski, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Bydgoszcz.
• Jarosz A. (1965), Perspektywy badan nad staropolska prasa ulotną XVI−XVII w., „Sprawozdanie Wydziału Nauk Społecznych PAN”, nr 3.
• Kersten A. (1963), W sprawie badan nad początkami prasy polskiej, „Kwartalnik Historyczny”, nr 1.
• Kolasa Wł. M. (2012a), Kierunki badań nad prasą polską najstarszej doby (1501−1729), „Studia Medioznawcze”, nr 3.
• Kolasa Wł. M (2012b), Kierunki badań nad prasą polską najstarszej doby (1501−1729), http//eprints.rclis.org/18993/kolasa_kier.pdf.
• Kolasa Wł. M (2012c), Directions in Research of the Oldest Polish Press (1501−1729), http:// eprints.rclis.org/ 19680/1/kolasa_eng.pdf.
• Kroczak J. (2006), „Jeśli mię wieźdźba prawdziwa uwodzi…” Prognostyki i znaki cudowne w polskiej literaturze barokowej, Oficyna Wydawnicza Atut — Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe — współpraca z Wydziałem Filologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
• Lankau J. (1958), Przywilej na drukowanie nowiny wydany przez króla Jana III Jerzemu Aleksandrowi de Priami w dniu 22 VI 1695 w Warszawie, „Prasa Współczesna i Dawna”, nr 1.
• Kolasa Wł. M (1960,) Prasa staropolska na tle rozwoju prasy w Europie: 1513−1729, PWN, Kraków.
• Pasek J. Ch. (1955), Pamiętniki, oprac. i wstępem opatrzył R. Pollak, PIW, Warszawa.
• Paszkowski M. (1620), Wiersz żałosny bitwy znamienitej, po tym nieszczęsnym przypadku, jakie szkody w podolskich krainach Tatarowie poczynili [w:] tegoż, Bitwy znamienite tymi czasy na różnych miejscach mężnych Polaków z nieprzyjacioły Krzyża Świętego, [b.m.dr.], [w:] Cyfrowa Biblioteka Druków Ulotnych Polskich i Polski Dotyczących, http://cbdu.id.uw.edu.pl/view/title/Bitwy_znamienite_ .
• Przetocki H. (1655), Kolęda, ktorą podczas morowego powietrza, w powiecie radomskim […] św. Mikołaj rozdał przez trzy dni […], Kraków, starodruk Biblioteki Narodowej w Warszawie, sygn. BN W. 1. 127.
• Przyboś A. (1961), „Merkuriusz Polski” na tle epoki, „Zeszyty Prasoznawcze” 1961, nr 1/2.
• Przyboś A (1962), Nie rozwiązane problemy prasy polskiej, „Małopolskie Studia Historyczne”, z. 1/2.
• Roa M. (1649), Stan dusz cierpiących w czyśćcu i jeich przeciw dobrodziejom wdzięczność […], przeł. D. Meller, Poznań, starodruk Biblioteki Narodowej w Warszawie, sygn. W. 11233.
• Skwarczyńska S. (1965), Wstęp do nauki o literaturze, t. 3, Wydawnictwo „Pax”, Warszawa.
• Sokolski J. (1990), Nowiny [w:] Słownik literatury staropolskiej, pod red. T. Michałowskiej przy udziale B. Otwinowskiej, E. Sarnowskiej-Temeriusz, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
• Stuchlik-Surowiak B. (2012), „Prawdziwe i gruntowne Nowiny […]”, czyli pierwsze próby kreowania wizerunku medialnego, „Studia Medioznawcze” nr 1.
• Szembek F. (1632), Zapał srogi Gory Neapolitańskiej i nowa Niniwe, zacne Neapolim w żałobie […], Kraków, starodruk Biblioteki Narodowej w Warszawie, sygn. XVII. 3.4506.
• Zasady wydawania tekstów staropolskich. Projekt (1955), pod red. K. Górskiego, W. Kuraszkiewicza i in., przykłady oprac. J. Woronczak, Wydawnictwo PAN, Wrocław.
• Zawadzki K. (1977−1990), Gazety ulotne polskie i Polski dotyczące XVI−XVIII wieku: bibliografia, t. 1−3, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
• Zawadzki K. (2002), Początki prasy polskiej. Gazety ulotne i seryjne XVI−XVIII wieku, Biblioteka Narodowa, Warszawa.
• Zrzenczycki J. (1619), Wielkie a podziwienia godne niebieskiej przestrogi cudo […] na Morawie i na Węgrzech […], [ b. m. dr.], starodruk Biblioteki Ossolińskich, sygn. XVII–1729.