Ewidencja ludności na południowym Mazowszu od połowy XIX w. do połowy XX w.

• Authors: Włodzimierz Bagieński

Title variants

EN

Population record in South Mazovia from the middle of nineteenth to the middle of twentieth century

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Mieszkańcy stali i zameldowani na pobyt czasowy podlegali przymusowej rejestracji w urzędach najniższego szczebla administracji. Archiwalia lokalnych władz miejskich i gminnych z terenu Mazowsza w historycznych granicach przechowywane są m.in. w Archiwum Państwowym m.st. Warszawy - w jego głównej siedzibie i w oddziałach. Archiwalna ewidencja ludności z obszaru Mazowsza południowego trafiała od 1959 r. z istniejących urzędów do zasobu Archiwum Państwowego w Górze Kalwarii. Placówka ta została zlikwidowana w połowie 2003 r., a jej zasób stanowi obecnie część zasobu Oddziału APW w Grodzisku Mazowieckim. Dla XIX w. (aż po rok 1918) charakterystycznymi formami ewidencji ludności były księgi ludności stałej i niestałej tworzone zarówno w gminach miejskich, jak i wiejskich południowego Mazowsza - najstarszą z zachowanych do dziś jest księga pochodząca z Piaseczna, datowana na 1842 r.. Orientację w księgach ewidencji ludności ułatwiały - zachowane do dziś nielicznie - skorowidze alfabetyczne. Oprócz ksiąg ludności zakładano w urzędach kontrole cudzoziemców i kobiet. Dziewiętnastowieczna ewidencja ludności - podobnie jak i inne akta władz rosyjskich - została w czasie I wojny światowej ewakuowana w głąb Rosji. Wcześniej - w czasie powstania styczniowego, jak i później - w czasie II wojny światowej, była ona częstokroć świadomie niszczona przez powstańców i partyzantów. Po odzyskaniu niepodległości stosunkowo długo - niemal do końca lat dwudziestych - zasady prowadzenia ewidencji ludności nie uległy zmianie. Dopiero od 1928 r. w miejsce dotychczas prowadzonych ksiąg administracja gminna na południowym Mazowszu zaczęła prowadzić rejestry mieszkańców stałych, księgi kontroli ruchu ludności oraz domowe książki meldunkowe. Akta zawierające ewidencję ludności z lat 1939-1944 i 1944-1951 nie zachowały się w stopniu zadowalającym. W pierwszym okresie dokumentacja ta w wielu wypadkach uległa zniszczeniu na skutek działań wojennych. Natomiast akta wytworzone do końca 1951 r. zostały przejęte przez organy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Ewidencja ludności zawiera masowe dane statystyczne, dotychczas nie wykorzystane w opracowaniach historycznych, które pozwalają śledzić migracje ludności (napływ z zewnątrz jest uchwytny poprzez zapisy miejsc urodzenia i daty przesiedlenia się z miejsca poprzedniego pobytu). Jest źródłem niezastąpionym przy badaniach składu i struktury demograficznej ludności. Może służyć weryfikacji danych o poszczególnych mieszkańcach, przydatnych w badaniach genealogicznych. W wielu wypadkach, przy braku materiałów w archiwach rodzinnych, stanowi ona bazę informacji wyjściowych do kontynuowania kwerend w - starszych od XIX w. ewidencji ludności - aktach stanu cywilnego.

EN

Permanent and temporarily registered residents were subject of compulsory registration in offices of lowest administrative level. Archival materials of local towns and communes' authorities of region Mazovia within historical boundaries are kept inter alia in State Archive of the Capital City of Warsaw - in its head office and remote units. Archival population record from South Mazovia region landed form 1959 from existing offices to the holdings of State Archive in Góra Kalwaria. This post was cancelled in the middle of 2003 and its holdings now makes up a part of holdings of State Archive of the Capital City of Warsaw, Branch in Grodzisk Mazowiecki. Of nineteenth century (until 1918) characteristic forms of population record were tomes of permanent and temporary population, set up both, in towns, and in rural communes of South Mazovia - the oldest retained until today is a tome originated in Piaseczno, dated on 1842. Orientation in tomes of population record was facilitated by - sparsely retained until today - alphabetical indexes. Apart from population tomes set up in offices were also checks of foreigners and women. Nineteenth-century population record - likewise other files in Russian authorities - was during World War One removed far into Russia. Prior to it - during "January Upraising" and after - during World War Two, it was many times deliberately devastated by insurgents and guerrilla. After independence regaining, for relatively long period - nearly till the end of twenties - the principles regarding keeping population record, had not changed. Only from 1928 instead of so-far kept tomes the communes' administration in South Mazovia began carrying on registers of permanent residents, tomes of checking population movements as well as domestic registration books. Files containing population record from years 1939-1944 and 1944-1951 have not been retained in satisfactory condition. During the first period this documentation in many cases had been destroyed due to war operation. While the files made until the end of 1951 had been taken up by Public Safety Office. Population record includes general statistical data, so far not applied in historical studies, which allow observing population migrations (inflow from outside is perceptible thanks to records of places of births and dates of changes of residents places). It is irreplaceable source when carrying out investigations into composition and demographic structure of population. It can be useful when verifying data concerning individual citizens, suitable for genealogical studies. In many cases, at lack of materials in family archives, it forms basis of initial data for continuation of inquiries in - older than nineteenth- century population record - material status files.

• Publisher: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wydawnictwo UMK
• Journal: Archiwa – Kancelarie – Zbiory
• Year: 2005
• Volume: 1
• Pages: s. 117 - 131

Contributors

author

Włodzimierz Bagieński

• Archiwum Państowe m. st. Warszawy Oddział w Grodzisku Mazowieckim