Utracona szansa. Unici diecezji chełmskiej wobec rosyjskiego, polskiego i ukraińskiego ruchu narodowego (1815-1875)

• Authors: Andrzej Gil

Title variants

EN

Lost opportunity. The Uniates of the Chełm diocese in the face of the Russian, Polish, and Ukrainian national movements (1815-1875)

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Likwidacja katolickiej diecezji chełmskiej obrządku wschodniego i przymuszanie jej wiernych do przyjęcia wielkoruskiej tożsamości, m.in. poprzez włączenie do rosyjskiej Cerkwi prawosławnej, zaowocowało utratą ich ruskiej świadomości. Opowiedzenie się przez poważną część ludności unickiej za polskością, łącznie z asymilacją do kultury i narodowości polskiej, było przede wszystkim swego rodzaju ucieczką przed rusyfikacją. Polskość towarzyszyła unitom diecezji chełmskiej od wieków, i aczkolwiek zdarzały się przypadki porzucania własnej, ruskiej tożsamości na rzecz akcesu do narodowości polskiej i wyznania rzymskiego, to nigdy nie było to zjawisko masowe. Dopiero działania władz rosyjskich, depczących wiekami usankcjonowany miejscowy stan rzeczy wymusiły na unitach ten, dramatyczny przecież, krok. Bardziej swojska okazała się, znana od wieków, tożsamość polska, wzmocniona ludowym katolicyzmem, niż obca i wroga prawosławno-rosyjska. Autor dowodzi, że istniały obiektywne warunki do powstania wśród unickiej ludności Królestwa Polskiego trwałej świadomości etnicznej, prowadzącej z czasem do powstania odrębnej tożsamości narodowej. Jednakże, wobec silnego oddziaływania narodów sąsiednich – Wielkorusów, Polaków i Rusinów-Ukraińców, proces ten został zahamowany a sami unici poddani zostali nieskutecznej rusyfikacji oraz owocnej polonizacji i ukrainizacji.

EN

The liquidation of the Chełm Eastern Catholic Church diocese and forcing its worshippers to adopt Great Ruthenian identity, i.a. by incorporating them into the Russian Orthodox Church, resulted in their losing their Ruthenian identity. The fact that the vast majority of the Uniate community advocated the choice of Polishness, which was connected with assimilation with the Polish culture and nationality, was only an escape from the Russification process. Polishness has accompanied the Uniates in the Chełm diocese for centuries, and, although there happened instances of abandoning their own Ruthenian identity in order to gain Polish nationality and the Roman Catholic religion, it has never been a mass phenomenon. It was not until the actions of the Russian authorities, who trampled over the status quo which had been sanctioned over the years, that the Uniates were forced to take this step, however dramatic. Nevertheless, it turned out that the Polish identity, based on folk Catholicism, was more familar to the Uniates than the strange and hostile Russian Orthodox form. The Author proves that there existed objective circumstances favourable to the establishment of the ethnic identity among the Uniate community in the Kingdom of Poland, which in the course of time led to the creation of a separate national identity. However, in the face of the strong influence of the Eastern neighbours - Great Ruthenians, Poles and Ruthenians-Ukrainians - the process has been sustained, and the Uniates were unsuccessfully Russified, however effectively Polonised and Ukrainised.

Keywords

PL

unici; Polska; Ukraina; ruch narodowy

• Publisher: Towarzystwo Nauki i Kultury Libra
• Journal: Radzyński Rocznik Humanistyczny
• Year: 2014
• Volume: 12
• Pages: 97-112

Contributors

author

Andrzej Gil

• Instytut Europy Środkowo-Wschodniej w Lublinie

References

• Л. Е. Горизонтов, Парадоксы имперской политики: поляки в России и русские в Польше, Москва 1999
• А. Ю. Бахтурина, Политика российской империи в Восточной Галиции в годы первой мировой войны, Москва 2000
• Воссоедистокнение униатов с православием: политика российских властей в Восточной Галиции осенью 1914 г., „Новой исторический Вестникъ”, 2011, nr 1
• W. Kołbuk, Polityka ekspansji rosyjskiej Cerkwi prawosławnej na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej w XIX w., „Czasy Nowożytne”, 7 (1999)
• A. Korobowicz, Stosunek władz świeckich do obrządku greckokatolickiego w świetle prawa Królestwa Polskiego (1815-1875), „Annales UMCS”, sectio F, 20 (1965)
• J. Kania, Unickie seminarium diecezjalne w Chełmie w latach 1759-1833, Lublin 1993
• J. Lewandowski, Na pograniczu. Polityka władz państwowych wobec unitów Podlasia i Chełmszczyzny 1772-1875, Lublin 1996
• H. Dylągowa, Dzieje Unii Brzeskiej (1596-1918), Warszawa–Olsztyn 1996
• W. Kołbuk, Kościoły wschodnie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej 1772-1914, Lublin 1992
• A. Korobowicz, Kler greckounicki w Królestwie Polskim (1815-1875), „Rocznik Lubelski”, t. IX, Lublin 1966
• F. Rzemieniuk, Unickie szkoły początkowe w Królestwie Polskim i w Galicji 1772-1914, Lublin 1991
• І. Патрило, Холмська провінція Різдва Матері Божої (1810-1864), w: Нарис історії Ва-силіянського Чина Святого Йосафата, Рим 1992
• W. Kołbuk, Bazylianie w Królestwie Polskim w latach 1817-1872, „Roczniki Humanistyczne”, 31 (1983), z. 2
• L. Zasztowt, Procesy karne na ziemiach litewsko-ruskich po likwidacji unii w 1839 roku, „Przegląd Wschodni”, t. II (1992/1993), z. 3
• W. Kołbuk, Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim wobec polskich poczynań niepodległościowych, w: Chrześcijański wschód a kultura polska, red. R. Łużny, Lublin 1989
• J. Skarbek, Udział duchowieństwa województwa lubelskiego w powstaniu listopadowym, „Roczniki Humanistyczne”, 18 (1969), z. 2
• J. Ziółek, Kościół greckokatolicki w powstaniach narodowych, „Rocznik Bialskopodlaski”, 8-9 (2000-2001)
• B. Kumor, Początki prawosławnego biskupstwa w Warszawie, w: Chrześcijaństwo w dialogu kultur na ziemiach Rzeczypospolitej. Materiały Międzynarodowego Kongresu. Lublin, 24-26 września 2002 r., red. S. Wilk, Lublin 2003
• A. Mironowicz, Kościół prawosławny na ziemiach białoruskich i w Królestwie Polskim w latach 1795-1918, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, 11 (1999)
• J. Dobryńczuk, Księgozbiór Pawła Szymańskiego odziedziczony przez unickie seminarium w Chełmie, „Rocznik Chełmski”, 1 (1995)
• W. Kołbuk, Kwestia chełmska 1839-1918. Między religią a polityką, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, 1999, Studia Religiologica, z. 32
• W. Kołbuk, Unia kościelna w Królestwie Polskim w XIX w., w: Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 2, Studia z dziejów chrześcijaństwa na pograniczu kulturowym i etnicznym, red. S. Stępień, Przemyśl 1994
• W. Kołbuk, Przechodzenie unitów na obrządek łaciński w diecezji chełmskiej w XIX wieku, [w:] Dzieło chry-stianizacji Rusi Kijowskiej i jego konsekwencje w kulturze Europy, red. R. Łużny, Lublin 1988
• Є. Пастернак, Нарис історії Холмщини і Підляшшя (Новіші часи), Winnipeg–Toronto 1989
• P. Cynalewska-Kuczma, Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim, Poznań 2004
• О. Сухий, Вiд русофiльства до москвофiльства. Росiйський чинник у громадськiй думцi та суспiльно-полiтичному життi галицьких Українцiв у XIX столiттi, Львiв 2003
• W. Osadczy, Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji, Lublin 2007
• W. Kołbuk, Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim 1835-1875, Lublin 1992
• M. Radwan, Carat wobec Kościoła greckokatolickiego w zaborze rosyjskim 1796-1839, Roma–Lublin 2001
• M. Radwan, Kościół greckokatolicki w zaborze rosyjskim około 1803 roku, Lublin 2003
• С. Экельчик, Українофiлi. Свiт українських патрiотiв другої половини XIX столiття, Київ 2010
• Н. М. Пашаева, Очерки истории русского движения в Галичине XIX вв., Москва 2007
• А. Громадскій, Холмскій уніатскій епископъ Iоаннъ Терашкевичъ, Холмъ 1914
• A. Korobowicz, Zmiany w stanowisku prawnym obrządku greckounickiego w czasie tzw. reform Wielopolskiego, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 17 (1965)
• E. Niebelski, Ksiądz Jan Kaliński – ostatni obrońca Unii na stolicy biskupiej chełmskiej, „Rocznik Chełmski”, 1 (1995)
• J. Lewandowski, Likwidacja obrządku greckokatolickiego w Królestwie Polskim w latach 1864-1875, „Annales UMCS”, sectio F, 21 (1966)
• H. Dylągowa, Likwidacja Unii w Królestwie Polskim w świetle archiwaliów watykańskich, „Zeszyty Naukowe KUL”, 34 (1991)
• J. Kania, Ksiądz Michał Kuziemski jako działacz w instytucjach ruskiego ruchu narodowego w roku 1848, [w:] Religie. Edukacja. Kultura. Księga Pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Litakowi, red. M. Surdacki, Lublin 2002
• W. Kołbuk, Kontrowersje wokół ocen działalności Michała Kuziemskiego jako chełmskiego biskupa unickiego (1868-1871), w: Christianitas et cultura Europae. Księga Jubileuszowa Profesora Jerzego Kłoczowskiego, t. 1, red. H. Gapski, Lublin 1998
• T. Krawczak, Likwidacja Unii w Królestwie Polskim, w: Martyrologia Unitów Podlaskich w świetle najnowszych badań naukowych, t. 1, Unici Podlascy, Siedlce 1996
• W. Kołbuk, Duchowieństwo greckokatolickie wobec likwidacji unii w diecezji chełmskiej, „Zeszyty Naukowe KUL”, 27 (1984), nr 4
• A. Krochmal, Prawosławne duchowieństwo diecezji chełmsko-warszawskiej pochodzące z Galicji (1875-1905), „Rocznik Historyczno-Archiwalny”, 6 (1989)
• Martyrologia Unitów Podlaskich w świetle najnowszych badań naukowych, t. 1, Unici Podlascy, Siedlce 1996
• П. Сивіцкий, Блаженні Підляські мученикі з Пратулина. Історичний нарис, Жовква 1999
• P. P. Wieczorkiewicz, Biskup Eulogiusz i oderwanie Chełmszczyzny od Królestwa Polskiego, w: Historia XIX i XX w. Studia i szkice, Wrocław 1979
• A. Wrzyszcz, Gubernia chełmska. Zarys ustrojowy, Lublin 1997
• J. Łupiński, Ukaz tolerancyjny cara Mikołaja II z 17/30 kwietnia 1905 roku, „Saeculum Christia-num”, 8 (2000), nr 1
• Н. Стоколос, Трагедія уніатів Холмщини і Підляшшя (1875-1905 рр.), „Український історичний журнал”, № 6, 2002
• А. И. Миллер, „Украинский вопрос” в политике властей и русском общественном мнении (вторая половина XIX в.), Санкт Петербург 2000
• B. Huber-Wójtowicz, „Ojcowie narodu”. Duchowieństwo greckokatolickie w ruchu narodowym Rusi-nów galicyjskich (1867-1918), Warszawa 2008
• С. Макарчук, Н. Захарчин, Ставлення російської й української громадськості до проекту створення холмської губернії в 1909-1912 роках, „Вісник львівського університету”, серія історична, вип. 37 (2002)