Powrót do Polski w latach 1945–1948 północnych rejonów Spiszu. Przyczynek do dziejów sporów granicznych między Polakami, Czechami i Słowakami

• Authors: Tłomacki Andrzej

Title variants

EN

The return of the the northern regions of Spis to Poland in 1945–1948. The border disputes between the Poles, Czechs and Slovaks

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Pogranicze polsko-czechosłowackie – Orawa, Spisz, Zaolzie oraz Kotlina Kłodzka – w pierwszej połowie XX w. było miejscem wielu konfliktów. Ze wszystkich ww. rejonów stosunkowo najmniej znane są losy mieszkańców Spiszu po zakończeniu drugiej wojny światowej. Mało kto z nas współczesnych przemierzających wsie i osady gminy Bukowina Tatrzańska (położone na prawym brzegu rzeki Białki) oraz gminy Łapsze Niżne zdaje sobie sprawę, że niewiele brakowało, aby te rejony północnego Spiszu były poza granicami Polski. Oprócz walorów czysto turystycznych (m.in. zamek w Niedzicy), jak i niezapomnianych widoków związanych z pięknem górzystej przyrody płn.-wsch. części Pogórza Spisko-Gubałowskiego, warta podkreślenia jest wielokulturowość tych rejonów. Punktem wyjścia dla dalszych rozważań jest „wyzwolenie” (koniec stycznia 1945 r.) Spiszu spod okupacji niemieckiej. Mimo zmiany okupanta także i na terenie północnego Spiszu nadal przebywali urzędnicy słowaccy, tj. wójtowie, sołtysi, nauczyciele, a także i duchowni. Niemal automatycznie (z chwilą pojawienia się na tym obszarze żołnierzy radzieckich) dawni członkowie Gwardii Hlinkowa zaczęli tworzyć zręby milicji ludowej. Powstawały także słowackie rady narodowe. Jedynie granicy pilnowali żołnierze Armii Czerwonej. Niejasny (pod względem podziału administracyjnego Spiszu) czas przełomu zimy i wiosny 1945 r. wykorzystywali Słowacy, którzy kierując się polityką faktów dokonanych, atakowali polskie posterunki milicji i szkoły oraz poszczególne gospodarstwa, których właścicielami byli Polacy. Niektórzy badacze uważają, że opór strony czechosłowackiej w przekazywaniu Polsce jakichkolwiek terenów wynikał stąd, że rząd czechosłowacki preferował stałość granic sprzed 1938 roku. Dla naszych południowych sąsiadów ważniejszymi, z gospodarczego punktu widzenia, były uprzemysłowione tereny Zaolzia, a nie górskie – pozbawione jakichkolwiek bogactw naturalnych – rejony Spiszu i Orawy. Ceną pozyskania na stałe Zaolzia były właśnie rejony płn. Spiszu i płn.-wsch. tereny Orawy. Destrukcyjnym i osłabiającym pozycję Polaków w rozgrywkach granicznych z Czechami i Słowakami zjawiskiem była kwestia rozmijania się celów polityki zagranicznej państwa polskiego z celami lokalnej przygranicznej polityki. Te rozbieżności były wielokrotnie poddawane ostrej krytyce nie tylko przez najwyższych rangą urzędników polskiego ministerstwa spraw zagranicznych. Dotyczyło to zwłaszcza pracowników starostwa nowotarskiego (Nowy Targ). Wyrażane przez nich w trakcie wielu spotkań i narad opinie dotyczące dwustronnych kontaktów (na poziomie lokalnym, przygranicznym), nie zawsze były zgodne z wytycznymi polskiego ministerstwa. Artykuł obrazuje walkę Polaków (w latach 1945–1948) o utrzymanie w granicach kraju chociaż tej niewielkiej północnej (tzw. polskiej) części Spiszu. Analizując całość zagadnienia należy zaznaczyć, że po wejściu Polski, Słowacji Czech do strefy Schengen 1 stycznia 2008 roku i zniesieniu kontroli granicznej między tymi państwami, powinny zniknąć również problemy związane z ustaleniem przynależności Spiszu, a piękno architektury wiejskiej zabudowy i przyrody tego regionu bez żadnych utrudnień może podziwiać każdy.

EN

The Polish-Czechoslovak border areas – Orava, Spis, Zaolzie and Klodzko Valley – in the first half of the twentieth century were the scene of many conflicts. The fate of the inhabitants of Spis after the Second World War is the least known from all the regions mentioned above. Today very few of those who roam the villages and settlements of Bukowina Tatrzańska (located on the right bank of the river of Białka) and Łapsze Niższe is aware of the fact that the northern regions of Spis could be outside current Polish borders. Apart from tourist attractions such as Niedzica castle and undeniable beauty of the mountains, the multiculturalism of these areas is worth emphasizing. The starting point for further considerations is the “liberation” of Spis (at the end of January 1945 by Red Army soldiers) from the German occupation. Despite changing the occupier, Slovak mayors, village administrators, teachers and clergy were still coming to these areas. Almost automatically (when the appearance of the area of Soviet soldiers), the former members of the Hlinkowa Guard began to form people’s militia. The Slovak National Council was formed as well. The border was guarded only by the soldiers of the Red Army. The unclear (in terms of Spis administrative division) time of late winter and spring of 1945 was used by the Slovaks, who attacked Polish police stations, schools and individual farms. Some researchers believe that the Czechoslovak resistance to the transfer of any land to Poland was caused by fact that the Czechoslovak government preferred the stability of the borders from before the 1938 status. From an economic point of view, the former industrialized areas of Zaolzie were more important for Slovaks. Waiving the rights to the northern Spis and North-East Orava areas was the price of the permanent obtaining of Zaolzie. Polish government foreign policy was different than that of the local authorities. It was very destructive and undermined the position of the Polish border competition with the Czechs and Slovaks. These differences have been repeatedly subjected to severe criticism of the Polish Ministry of Foreign Affairs. This applied mostly to the employees of Nowy Targ county. The opinions that were expressed by them during many meetings and conferences were not always consistent with the guidelines of the Polish Foreign Ministry. The article illustrates the struggle of Poles (in the years 1945–1948) to maintain the Spis region in Poland. It should be noted that the beauty of Spis region can be still admired thanks to the Polonophiles who lived in the twentieth century. However, this argument is insuffi cient if we mention the Schengen arrangements on the abolition of internal control in the countries of the European Union. As it is well-known, Poland, the Czech Republic and Slovakia belong to the Schengen area. On 21 December 2007 those countries formally abolished all common internal borders (officially abolished 1 January 2008). Hopefully, such activities should contribute to the ultimate elimination of all mutual misunderstandings and grievances accumulated over the decades among the above-mentioned three nations.

• Publisher: Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego / Oficyna Wydawnicza AFM KAAFM
• Journal: Bezpieczeństwo. Teoria i Praktyka
• Year: 2011
• Issue: 1
• Pages: 93-110

Contributors

author

Tłomacki Andrzej