Leksyka na pograniczu polsko-wschodniosłowiańskim jako świadectwo wielojęzycznej przeszłości

• Authors: Dorota Krystyna Rembiszewska , Janusz Siatkowski

Abstracts

PL

W wielu publikacjach badaczy z różnych dziedzin rozpatrywano znaczenie pogranicza zarówno w studiach teoretycznych, jak i w pracach empirycznych. W tekście pogranicze jest traktowane jako określenie geograficzne, obszar na terenie Polski znajdujący się w bezpośredniej bliskości granicy państwowej na wschodzie. Jednocześnie to przestrzenne rozumienie pogranicza wyznacza trudne do precyzyjnego wytyczenia granice kultur, języków i etnosów. W artykule zajęto się problemem trudności w jednoznacznym rozstrzygnięciu pochodzenia wyrazu, które wynikają ze skomplikowanej, wspólnej przeszłości kulturowej, etnicznej oraz językowej ziem położonych na styku zachodniej i wschodniej Słowiańszczyzny. Wykazano to na przykładzie dwóch wyrazów – czugun ‘żeliwo’, ‘garnek żeliwny’ i opołonik ‘warząchew, łyżka wazowa’ – które z jednej strony pokazują uwikłanie wynikające z wielojęzycznej przeszłości terenów, gdzie występują, a z drugiej strony stanowią świadectwo dawnych realiów wiejskich.

EN

The importance of borderlands has been considered in many studies in various fields, both theoretical and empirical. In this study, the borderland is approached as a geographical term, an area in Poland which is located in close proximity to the eastern border. At the same time, this spatial understanding of the border area determines cultural, linguistic and ethnic borders, which are difficult to define precisely. This article deals with the issue of difficulties in unambiguously defining the origin of certain lexemes, a fact stemming from the complicated cultural, ethnic and linguistic past of the borderlands between the West and the East Slavic regions. This has been demonstrated drawing on the example of two words: czugun ‘cast iron’, ‘cast-iron pot’ and opołonik ‘large spoon, ladle’. On the one hand, they show the complexity of the multilingual past of the areas where they can be found; on the other hand, they are a testimony to old rural realities.

Keywords

EN

dialectal lexis; language contact; Polish-East Slavic borderland; multilingualism

PL

leksyka gwarowa; kontakty językowe; pogranicze polsko-wschodniosłowiańskie; wielojęzyczność

• Publisher: Polska Akademia Nauk. Instytut Slawistyki PAN
• Journal: Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej
• Year: 2020
• Volume: 55

Dates

published

2020

Contributors

author

Dorota Krystyna Rembiszewska

• Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk [Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences], Warszawa [Warsaw]

• https://orcid.org/0000000303390879

author

Janusz Siatkowski

• Uniwersytet Warszawski [University of Warsaw], Warszawa [Warsaw]

• https://orcid.org/0000000343629426

References

• Atrakhovich, K. K. (Ed.). (1977–1984). Tlumachalʹny sloŭnik belaruskaĭ movy [TSBM] (Vols. 1–5). Belorusskaia sovetskaia ėntsiklopediia.
• Barkhudarov, S. G., Filin, F. P., Shmelev, D. N., Bogatova, G. A., & Krysʹko, V. B. (Eds.). (1975– 2011). Slovarʹ russkogo iazyka XI–XVII vv. [SRJ XI–XVII] (Vols. 1–29). Nauka.
• Baudouin de Courtenay Ehrenkreutzowa, C. (1930). Kilka uwag i wiadomości o etnografii woj. wileńskiego. In S. Kościałkowski (Ed.), Wilno i ziemia wileńska: Zarys monograficzny (Vol. 1, pp. 173–218). Wojewódzki Komitet Regjonalny.
• Bielikowicz, S. (1975). Wincuk gada. Pojezierze.
• Bilodid, I. K. (Ed.). (1970–1980). Slovnyk ukraïnsʹkoï movy [SUM] (Vols. 1–11). Naukova dumka.
• Buczyński, M. (1967). Wschodniosłowiańskie wpływy językowe w gwarze wsi Huszcza powiat Biała Podlaska. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia, 10(22), 223–256.
• Ciesielski, Z. (1968). Z badań nad garncarstwem ludowym w województwie białostockim. Lud, 1968(52), 209–250.
• Cyran, W. (1960). Gwary polskie w okolicach Siedlec. Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Czyżewski, F. (1976). Wpływy ukraińskie w gwarze osady Łomazy powiat Biała Podlaska. Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej, 15, 105–118.
• Czyżewski, F. (1986a). Atlas gwar polskich i ukraińskich okolic Włodawy. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
• Czyżewski, F. (1986b). Zapożyczenia ukraińskie w gwarach b. powiatu włodawskiego. In J. Rieger & W. Werenicz (Eds.), Studia nad polszczyzną kresową (Vol. 4, pp. 81–107). Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Dalʹ, V. (1955–1956). Tolkovyĭ slovarʹ zhivogo velikorusskogo iazyka [Dal] (Vols. 1–4). Gosudarstvennoe izdatelʹstvo inostrannykh i natsionalʹnykh slovareĭ.
• Dejna, K. (1998–2002). Atlas gwar polskich. Upowszechnianie Nauki – Oświata.
• Doroszewski, W. (1949). Język T. T. Jeża (Zygmunta Miłkowskiego): Z dziejów języka polskiego XIX wieku. Towarzystwo Naukowe Warszawskie.
• Fasmer, M. (1964–1973). Ėtimologicheskiĭ slovarʹ russkogo iazyka [Vasmer ESRJ] (O. N. Trubachev, Ed. & Trans.; Vols. 1–4). Progress.
• Filin, F. P., & Sorokoletov, F. P. (Eds.). (1965–2019). Slovarʹ russkikh narodnykh govorov [SRNG] (Vols. 1–51). Nauka.
• Glinka, S., Obrębska-Jabłońska, A., Siatkowski, J., & Maryniakowa, I. (Eds.). (1980–2012). Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny [AGWB] (Vols. 1–10). Zakład Narodowy im. Ossolińskich; Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk; Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk (Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy).
• Grek-Pabisowa, I., Handke, K., Ostrówka, M., & Zielińska, A. (1998). Bohatyrowicze sto lat później. Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk (Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy).
• Hrinchenko, B. (1907–1909). Slovarʹ ukraïnsʹkoï movy [Hrinčenko] (Vols. 1–4). Vydavnytstvo Akademiï nauk Ukraïnsʹkoï RSR.
• Janiak, B. (1995). Polsko-ukraińskie związki językowe na przykładzie gwary Niemirowa nad Bugiem: Fonetyka, fonologia, słownictwo. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
• Jurkowski, M. (1974). Ukrainizmy w języku Juliusza Słowackiego. In S. Kozak & M. Jakóbiec (Eds.), Z dziejów stosunków literackich polsko-ukraińskich (pp. 105–135). Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Karaś, M., Reichan, J., & Okoniowa, J. (Eds.). (1977–2018). Słownik gwar polskich [SGP] (Vols. 1–10/1). Zakład Narodowy im. Ossolińskich; Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk.
• Karłowicz, J. (1900–1911). Słownik gwar polskich [SGPK] (Vols. 1–6). Nakł. Akademii Umiejętności.
• Karłowicz, J. (1984). Podręcznik czystej polszczyzny dla Litwinów i Petersburszczan (E. Smułkowa, Ed.). In J. Rieger & W. Werenicz (Eds.), Studia nad polszczyzną kresową (Vol. 3, pp. 33–81). Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Karłowicz, J., Kryński, A., & Niedźwiedzki, W. (Eds.). (1908–1927). Słownik języka polskiego [SW] (Vols. 1–8). Nakł. prenumeratorów; Kasa im. Mianowskiego.
• Kostecka-Sadowa, A. (2008). Słownictwo gwar polskich w Mościskach i wsiach okolicznych. In J. Rieger (Ed.), Słownictwo kresowe: Studia i materiały (pp. 113–260). Wydawnictwo DiG.
• Kostecka-Sadowa, A. (2015). Rzeczownikowe zapożyczenia wschodniosłowiańskie w gwarach polskich. Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk.
• Koszutski, S. (1928). Walka młodzieży polskiej o wielkie ideały: Wspomnienia z czasów gimnazjalnych i uniwersyteckich: Siedlce, Kielce, Warszawa, Kijów, Berlin, Paryż (1881–1900). Skład Główny w Domu Książki Polskiej w Warszawie.
• Kurzowa, Z. (1993). Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI–XX w. Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych “Universitas”.
• Łętowski, A. (1915). Miłujmy język ojczysty: Błędy nasze: Rzecz o czystości języka polskiego na Litwie. Nakładem Księgarni Józefa Zawadzkiego.
• Lewaszkiewicz, T. (2015). Język powojennych przesiedleńców z Nowogródka i okolicy. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
• Łuczkiewicz, R. (2007). W nieznane… czyli niespodziewana podróż ze Lwowa na Syberię. Prodoks.
• Martynaŭ, V. U., & Tsykhun, H. A. (Eds.). (1978–2017). Ėtymalahichny sloŭnik belaruskaĭ movy [ESBM] (Vols. 1–14). Navuka i tėkhnika.
• Maryniakowa, I., Rembiszewska, D. K., & Siatkowski, J. (2015). Różnojęzyczne słownictwo gwarowe Podlasia, Suwalszczyzny i północno-wschodniego Mazowsza [RóżnSłow]. Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk (Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy).
• Matskevich, I. F. (Ed.). (1979–1986). Sloŭnik belaruskikh havorak paŭnochna-zakhodniaĭ Belarusi i iae pahranichcha: U piatsi tamakh [SPZB] (Vols. 1–5). Navuka i tėkhnika.
• Melʹnychuk, O. S. (Ed.). (1982–2012). Etymolohichnyĭ slovnyk ukraïnsʹkoï movy [ESUM] (Vols. 1–6). Naukova dumka.
• Nienałtowski, S. (1995). Słownik wsi Białe w województwie łomżyńskim [Unpublished manuscript]. Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences.
• Nowowiejski, B. (2010). Białorutenizmy leksykalne w polszczyźnie wileńskiej przełomu XIX i XX wieku. In B. Nowowiejski, Z zagadnień kontaktów językowych (pp. 273–284). Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
• Pelcowa, H. (1994). Mazowizmy leksykalne w gwarach Lubelszczyzny. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
• Pelcowa, H. (1997). Słownictwo wschodniosłowiańskie w gwarach Polski środkowo-wschodniej w świetle związków językowych polsko-ukraińskich. In F. Czyżewski & M. Łesiów (Eds.), Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce (pp. 189–211). Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
• Pelcowa, H. (2001). Interferencje leksykalne w gwarach Lubelszczyzny. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
• Pelcowa, H. (2012–2019). Słownik gwar Lubelszczyzny [SGL] (Vols. 1–6). Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
• Rembiszewska, D. K. (2002). Gwary nadbużańskie mazowiecko-podlaskie. Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów.
• Rembiszewska, D. K. (2006). Dynamika rozwoju gwary Knyszyna i okolic na Podlasiu w XX wieku. Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk; Fundacja Slawistyczna.
• Rembiszewska, D. K. (2007). Słownik dialektu knyszyńskiego Czesława Kudzinowskiego. Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów.
• Rieger, J. (2006). Białorutenizmy i rusycyzmy w gwarach polskich na Litwie. In J. Rieger, I. Masojć, & K. Rutkowska (Eds.), Słownictwo polszczyzny gwarowej na Litwie (pp. 109–115). Wydawnictwo DiG.
• Rieger, J. (2014). Słownictwo polszczyzny gwarowej na Brasławszczyźnie. Uniwersytet Warszawski – Wydział „Artes Liberales”; Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa.
• Rieger, J., Masojć, I., & Rutkowska, K. (2006). Słownictwo polszczyzny gwarowej na Litwie. Wydawnictwo DiG.
• Smułkowa, E. (Ed.). (2009). Brasławszczyzna: Pamięć i współczesność: Vol. 2: Słownictwo dwujęzycznych mieszkańców rejonu (Słownik brasławski). Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
• Sawaniewska-Mochowa, Z. (1990). Poradnik Jana Karłowicza jako źródło poznania potocznej polszczyzny północnokresowej: Słownictwo. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
• Sękowski, P. (1995). U źródeł odlewnictwa żeliwa: 1. Chiny. Przegląd Odlewnictwa, 1, 20–32.
• Turska, H. (1982). O powstaniu polskich obszarów językowych na Wileńszczyźnie. In J. Rieger & W. Werenicz (Eds.), Studia nad polszczyzną kresową (Vol. 1, pp. 19–121). Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Walicki, A. (1886). Błędy nasze w mowie i piśmie ku szkodzie języka polskiego popełniane oraz prowincjonalizmy (3rd ed.). Gebethner i Wolff.
• Wasilewski, P. (2001). Odlewnictwo jako jedna z najstarszych metod wytwarzania. Archiwum Odlewnictwa, 1(1/2), 9–38.
• Węgorowska, K. (2000). Słownictwo wileńskie na Pomorzu Zachodnim. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Tadeusza Kotarbińskiego.
• Węgorowska, K. (2004). Językowe świadectwa kultury i obyczajowości Kresów Północno-Wschodnich. Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego.
• Zdancewicz, T. (1964). Wpływy litewskie i wschodniosłowiańskie w polskich gwarach pod Sejnami. Acta Baltico-Slavica, 1, 227–246.
• Zdancewicz, T. (1966). Wpływy białoruskie w polskich gwarach pod Sejnami. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
• Zdaniukiewicz, A. A. (1972). Gwara Łopatowszczyzny: Fonetyka, fleksja, słownictwo. Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Zdanowicz, A., Bohusz Szyszko, M., & Filipowicz, J. (1861). Słownik języka polskiego [SWil] (Vols. 1–2). M. Orgelbrand.

Identifiers

DOI

10.11649/sfps.2013

Biblioteka Nauki

38634504