Full-text resources of CEJSH and other databases are now available in the new Library of Science.
Visit https://bibliotekanauki.pl

PL EN


2015 | 27 |

Article title

Polski obraz biedy utrwalony w języku i w kulturze

Authors

Content

Title variants

Languages of publication

PL

Abstracts

PL
W artykule podjęto próbę rekonstrukcji najważniejszych składników językowo-kulturowego obrazu biedy. Kierując się założeniami metodologicznymi rekonstrukcji JOS, proponowanymi w pracach Jerzego Bartmińskiego i innych badaczy nurtu etnolingwistycznego, autorka wzięła pod uwagę trzy typy danych: dane systemowe zebrane na podstawie słowników języka polskiego (ogólnych, etymologicznych, frazeologicznych oraz słowników synonimów i antonimów), dane tekstowe (przysłowia, bajki ludowe, przykładowe teksty publicystyczne) oraz informacje kulturowe (wierzenia i zwyczaje ludowe opisane w pracach etnograficznych).Analiza zgromadzonego materiału pozwoliła stwierdzić, że pojęcie biedy jest przeciwstawiane bogactwu i traktowane inaczej niż ubóstwo. Łączliwość rzeczownika bieda wyłącznie z przymiotnikami intensyfikującymi wskazuje, że użytkownicy języka dostrzegają przede wszystkim nasilanie się zjawisk związanych z trudną sytuacją materialną. Eufemizacja wyrażana jest natomiast zazwyczaj za pomocą wyrazu niedostatek, charakterystycznego dla polszczyzny oficjalnej.W świetle utrwalonych połączeń wyrazowych bieda jawi się przede wszystkim jako odrębny byt towarzyszący ludzkiemu życiu, istota żywa zjawiająca się u człowieka wbrew jego woli (jak intruz), postrzegana zazwyczaj jako osoba. Taki obraz łączy się z ludowym wyobrażeniem biedy (jako chudej kobiety lub nagiego dziecka) obecnym w ikonografii oraz w tekstach bajek. W niektórych przysłowiach biedę przedstawia się jako nauczyciela uczącego doceniać rzeczy powszednie.Inne metafory realizowane w utrwalonych multiwerbizmach bazują na wyobrażeniu biedy jako choroby, przedmiotu lub pojemnika. W tekstach publicystycznych i naukowych traktuje się biedę jak przeciwnika lub zagrożenie, z którymi należy walczyć, w ludowym obrazie świata przeważa natomiast fatalizm. We wszystkich typach danych pojęcie biedy jest negatywnie wartościowane.
EN
The article is an attempt to reconstruct the most important elements of the linguisticcultural image of the Polish bieda ‘poverty, misery’, a theme very much present in academic reasearch and media coverage. The noun bieda is a component of many fixed word combinations, including two culturally-profiled collocations: polska bieda ‘the Polish poverty’ and stara bieda ‘same old misery’.Following Jerzy Bartmiński’s methodological assumptions for reconstructing linguistic worldview, three types of data are taken into account: systemic (general, etymological, phraseological dictionaries of Polish, as well as dictionaries of synonyms and antonyms), textual (proverbs, folk tales, sample journalistic texts), and cultural (folk beliefs and customs described in ethnographic literature). In Polish, bieda is contrasted with wealth and is different from UBÓSTWO ‘poverty, deprivation’, which can be accepted voluntarily. The fact that the noun bieda collocates exclusively with intensifying adjectives suggests that speakers of Polish pay attention above all to the consequences of difficult financial situations. The process of euphemisation, in turn, is usually expressed with the formal word niedostatek ‘financial hardship’. Fixed word combinations show that bieda is portrayed as a distinct entity that accompanies human life, a living creature that appears against one’s will, an intruder, usually perceived as a person. The folk images of bieda, present in iconography and folk tales, are those of a skinny woman or a naked child. In some proverbs bieda is represented as a teacher who shows how to appreciate simple, everyday things in life. Other metaphors are based on the perception of bieda as a disease, an object, or a container.In journalistic and scientific texts, bieda is treated as an enemy or threat to be opposed, in contrast to the fatalism of the folk worldview. In general, the notion of bieda is evaluated negatively.

Year

Volume

27

Physical description

Dates

published
2015
online
2015-09-07

Contributors

References

  • Adamowski Jan, Tymochowicz Mariola, 2001, Obrzędy i zwyczaje doroczne z obszaru województwa lubelskiego (próba słownika), [w:] Dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny. Kultura ludowa, red. Alfred Gauda, Lublin: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. Oddział, s. 35–62.
  • Bartmiński Jerzy (red.), 1990, Językowy obraz świata, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
  • Bartmiński Jerzy, 2000, Językowy obraz Polaków w okresie przemian, [w:] Komparacja systemów i funkcjonowania współczesnych języków słowiańskich, red. Stanisław Gajda, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 179–195.
  • Bartmiński Jerzy, 2001, O językowym obrazie świata Polaków końca XX wieku, [w:] Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. Stanisław Dubisz, Stanisław Gajda, Warszawa: Elipsa, s. 27–53.
  • Bartmiński Jerzy, Bielińska-Gardziel Iwona, 2012, Polski językowo-kulturowy obraz domu, [w:] Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów, 1, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 9–46.
  • Bartmiński Jerzy, Chlebda Wojciech, 2008, Jak badać językowo-kulturowy obraz Słowian i ich sąsiadów?, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 20, s. 11–27.
  • Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2008, Miejsce informacji kulturowej w znaczeniu słowa i w rekonstrukcji językowego obrazu świata, [w:] Bunt tradycji – tradycja buntu, red. Grażyna Szwat-Gyłybowa, Magdalena Bogusławska, Warszawa: Instytut Slawistyki Zachodniej i Południowej Uniwersytetu Warszawskiego, s. 65–77.
  • Bartmiński Jerzy, Żuk Grzegorz, 2009, Pojęcie równości i jego profilowanie we współczesnym języku polskim, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 21, s. 47–67.
  • Chlebda Wojciech, 2000, Płaszczyzny oglądu językowego obrazu świata w opisie semantycznym języka, [w:] Komparacja systemów i funkcjonowania współczesnych języków słowiańskich, red. Stanisław Gajda, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 163–178.
  • Czerny Mirosława, 2012, Rozwój i ubóstwo w naukach społecznych i przyrodniczych – przegląd współczesnych koncepcji, [w:] Bieda i bogactwo we współczesnym świecie: studia z geografii rozwoju, red. Mirosława Czerny Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, s. 9–25.
  • Czerny Mirosława (red.), 2012, Bieda i bogactwo we współczesnym świecie: studia z geografii rozwoju, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
  • Dyoniziak Jolanta, 2005, Pojęcie biedy w języku polskim, francuskim, angielskim, „Studia Romanica Posnaniensia”, Poznań, s. 23–32.
  • Fleischer Michael, 2003, Stabilność polskiej symboliki kolektywnej, [w:] Język w kręgu wartości, red. Jerzy Bartmiński, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 107–143.
  • Gaj-Piotrowski Wilhelm, 1993, Duchy i demony w wierzeniach ludowych z okolic Stalowej Woli-Rozwadowa i Tarnobrzega, Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
  • Golinowska Stanisława (red.), 1996, Polska bieda: kryteria, ocena, przeciwdziałanie, Warszawa: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych.
  • Golinowska Stanisława (red.), 2008, Od ubóstwa do wykluczenia społecznego: badania, koncepcja, wyniki, propozycje. Polska, Europa i Świat, Warszawa: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych.
  • Gołąbowski Wojciech, 2007, Nasza chora mentalność, „Esencja”, nr 5, http://esensja. stopklatka.pl/magazyn/2007/05/iso/10 40.html (dostęp: 14.07.2014 r.).
  • Jędrzejko Ewa, 2007, O polskiej kulturze kulinarno-biesiadnej z perspektywy etnoparemiologii; [w:] Pokarmy i jedzenie w kulturze. Tabu, dieta, symbol, red. Katarzyna Łeńska-Bąk, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 13–33.
  • Krasnowolski Antoni, 1906, Przenośnie mowy potocznej, cz. 2, Życie praktyczne i duchowe, Warszawa: Nakładem i drukiem M. Arcta.
  • Krzyżanowski Julian, 1960, Mądrej głowie dość dwie słowie, t. 1, Trzy centurie przysłów polskich, t. 2, Dwie nowe centurie przysłów polskich, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
  • Krzyżanowski Julian, 1962, Polska bajka w układzie systematycznym, t. 1 (watki 1–999), wyd. 2 rozsz., Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
  • Marmuszewski Stanisław, 2003, Potoczna percepcja biedy i bogactwa a rozwój kapitalizmu, [w:] Bieda i bogactwo w polskiej kulturze i świadomości, red. Grażyna Skąpska, Kraków: Universitas, s. 95–129.
  • Megier Maja, 2010, Globalizacja biedy czy globalizacja dostatku? Zarys dyskursu, Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej.
  • Miernik Grzegorz (red.), 2012, Bieda w Polsce, Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego.
  • Niewiara Aleksandra, 2009, Kształty polskiej tożsamości: potoczny dyskurs narodowy w perspektywie etnolingwistycznej, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
  • Pajdzińska Anna, 2006, Jak mówimy o uczuciach? Poprzez analizę frazeologizmów do językowego obrazu świata, Łask: Oficyna Wydawnicza LEKSEM, s. 87–103.
  • Pajdzińska Anna, 2010, Przydatność frazeologizmów w badaniach językowego obrazu świata, [w:] Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej. Teoria. Zagadnienia ogólne, red. Stanisław Baba, Krzysztof Skibski, Michał Szczyszek, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, s. 87–97.
  • Podgórscy Barbara i Adam, 2000, Encyklopedia demonów. Diabły, diabełki, jędze, skrzaty, boginki... i wiele innych, Wrocław: Astrum.
  • Podgórscy Barbara i Adam, 2005, Wielka księga demonów polskich. Leksykon i antologia demonologii ludowej, Katowice: Wydawnictwo KOS.
  • Skąpska Grażyna (red.), 2002, Buddenbrokowie czy piraci. Polscy przedsiębiorcy okresu głębokich przemian, Kraków: Universitas.
  • Skąpska Grażyna (red.), 2003, Bieda i bogactwo w polskiej kulturze i świadomości, Kraków: Universitas.
  • Sokołowska-Drzymalska Agnieszka, 2008, Przegląd koncepcji teoretycznych dotyczących biedy, „Zeszyty Naukowe Instytutu Socjologii”, nr 1, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnobrzegu, Tarnobrzeg, s. 129–144.
  • Tarkowska Elżbieta, 2000, Bieda, historia i kultura, [w:] Zrozumieć biednego. O dawnej i obecnej biedzie w Polsce, red. Elżbieta Tarkowska, Warszawa: Typografika, s. 9–25.
  • Tarkowska Elżbieta (red.), 2000, Zrozumieć biednego. O dawnej i obecnej biedzie w Polsce, Warszawa: Typografika.
  • Weber Max, 1994, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, tłum. Jan Miziński, Lublin: TEST.
  • Rozwiązanie skrótów
  • DSS – Nagórko Alicja, Łaziński Marek, Burkhardt Hanna, 2004, Dystynktywny słownik synonimów, Kraków: Universitas.
  • NKJP – Narodowy Korpus Języka Polskiego, http://nkjp.pl/ (dostęp: 14.07.2014 r.)
  • NKP – Krzyżanowski Julian (red. t. 1–3), Swirko Stanisław (red. t. 4), 1969–1978, Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. 1–4, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
  • SA – Dąbrówka Andrzej, Geller Ewa, 2001, Słownik antonimów, Warszawa: Horyzont – Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media.
  • SEBor – Borys Wiesław, 2005, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
  • SEDK – Długosz-Kurczabowa Krystyna, 2008, Wielki słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
  • SFJP – Skorupka Stanisław, 1987, Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. 1 i 2, wyd. 5, Warszawa: Wiedza Powszechna.
  • SFWP – Baba Stanisław, Liberek Jarosław, 2002, Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
  • SFzP – Kłosińska Anna, Sobol Elżbieta, Stankiewicz Anna, 2005, Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
  • SGP – Reichan Jerzy (red.), 1983–1986, Słownik gwar polskich, t. 2, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
  • SJPD – Doroszewski Witold (red.), Słownik języka polskiego, 1958–1969, t. 1–11, Warszawa http://doroszewski.pwn.pl/ (dostęp: 15.07.2014 r.).
  • SJPPWN – Drabik Lidia, Kubiak-Sokół Aleksandra, Sobol Elżbieta, Wiśniakowska Lidia, 2006, Słownik języka polskiego PWN, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
  • SWJP – Dunaj Bogusław (red.), 1996, Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa: Wilga.
  • USJP – Dubisz Stanisław (red.), 2003, Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
  • WSJP – Dunaj Bogusław, 2007, Język polski. Współczesny słownik języka polskiego, t. 1–2, Warszawa: Langenschedt.
  • Netografia
  • Gosp – http://wgospodarce.pl/informacje/15096–36-proc-polskich-dzieci-zyje-w-skrajnej-nedzy (dostęp: 22.02.2015 r.)
  • GPr – http://praca.gazetaprawna.pl/artykuly/725913,slask-sie-wyludnia-w-ciagu-dekady-z-dwunastu-wojewodztw-zniknelo-prawie-milion-osob.html (dostęp: 17.02.2015 r.)
  • Fakt – http://www.fakt.pl/Zmarl-Andrzej-Filipiak-ktory-podpalil-sie-przed-KPRM, artykuły, 216976,1.html (dostęp: 17.02.2015 r.)
  • Warsz – http://warszawa.naszemiasto.pl/archiwum/dzialdowo-bieda-zmusza do kradzieży, 246195,art,t,id,tm.html, (dostęp: 17.02.2015 r.)
  • Pyt – http://pytamy.pl/query,bieda,szukaj.html (dostęp: 17.02.2015 r.)
  • SExp – http://www.se.pl/wydarzenia/kraj/25-miliona-polakow-goduje-w-polsce-przybywa-ubogich 287415.html, (dostęp: 22.02.2015 r.)
  • Sf – http://www.sfora.pl/swiat/Szok-w-Hiszpanii-Bieda-zmusza-44-latke-do-sprzedazyorganow-a49479, (dostęp: 17.02.2015 r.)

Document Type

Publication order reference

Identifiers

YADDA identifier

bwmeta1.element.ojs-doi-10_17951_et_2015_27_147
JavaScript is turned off in your web browser. Turn it on to take full advantage of this site, then refresh the page.