Małe, czarne, okrągłe, a każdego wyszczypie. O pieprzu i pieprzeniu w polszczyźnie ludowej i potocznej

• Authors: Katarzyna Prorok
• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W pierwszej części artykułu autorka rekonstruuje metodą definicji kognitywnej językowo-kulturowy obraz pieprzu w polskiej tradycji ludowej. Podstawę analizy stanowi bogaty materiał XIX- i XX-wieczny pochodzący z kartoteki Słownika stereotypów i symboli ludowych (różnogatunkowe teksty folkloru oraz zapisy wierzeń i opisy praktyk ludowych) oraz dane systemowe czerpane ze słowników języka polskiego (ogólnych, gwarowych, frazeologicznych, etymologicznych). Pieprz jest traktowany nie tylko jako ostro-gorzka przyprawa, dawniej droga i pożądana, ale też jako środek mający liczne zastosowania lecznicze i magiczne. Ze względu na palący smak konotuje też takie cechy, jak złośliwość, obraza, nieprzyzwoitość, wulgarność, zniszczenie, głupota, co jest szczególnie widoczne w znaczeniach licznych derywatów pochodzących od wyrazu pieprz, głównie czasowników, należących dziś do „kanonu” polskich przekleństw i wulgaryzmów, np. pieprzyć, spieprzyć, zapieprzyć, wypieprzyć i in. Ich analizą zajmuje się autorka w drugiej części artykułu, próbując określić, na ile bliski jest ich związek z językowo-kulturowym stereotypem pieprzu.

EN

The first part of the article is devoted to a reconstruction, by means of the cognitive definition, of the linguo-cultural view of pepper in Polish folk culture. The rich body of 19th- and 20th-c. data comes from the files of the Dictionary of Folk Stereotypes and Symbols (text of folklore in a variety of genres, records of beliefs and cultural practices) as well as from dictionaries of Polish (general, dialectal, phraseological, and etymological). Pepper is imaged through language not only as a hot and bitter spice, formerly expensive and much desired, but also as a substance with several applications in medicine and magic. Because of its sharp taste, pepper also connotes such features as ‘malice’, ‘offense’, ‘indecency’, ‘vulgaritycoarseness’, ‘destruction’, or ‘stupidity’, which is especially conspicuous in the semantics of its many derivatives, mainly obscene expressions and swearwords such as pieprzyć ‘talk bullshit’ or ‘screw’, spieprzyć ‘screwfuck up’, zapieprzyć ‘steal’, wypieprzyć ‘dump’, etc. These are in focus in the second part of the article, where it is investigated how they are related to the linguo-cultural stereotype of pepper.

Keywords

PL

rośliny; polska kultura ludowa; definicja kognitywna; wulgaryzmy; przekleństwa

EN

plant; Polish folk culture; cognitive definition; obscene expressions; swearwords

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury
• Year: 2017
• Volume: 29

Dates

published

2017

online

2017-11-03

Contributors

author

Katarzyna Prorok

References

• Literatura
• Bartmiński Jerzy, 1988, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji, [w] Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 169--183.
• Bartmiński Jerzy, 2012, Od Redaktora, [w] Słownik stereotypów i symboli ludowych, red. Jerzy Bartmiński, zastępca redaktora Stanisława Niebrzegowska, t. 1. Kosmos, cz. 3. Meteorologia, Lublin, s. 7--8.
• Bartmiński Jerzy, 2013, [Wniosek do konkursu w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki pn. Świat roślin w polszczyźnie ludowej i potocznej (drzewa, zboża, kwiaty, zioła, grzyby itp.). Słownik etnolingwistyczny, złożony 27 IX 2013, s. 1--42].
• Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2013, Czy grzyb jest rośliną, czyli co znajdzie się w polu Rośliny w II tomie „Słownika stereotypów i symboli ludowych”, [w] Sapientia Ars Vivendi. Księga Jubileuszowa ofiarowana Profesor Annie Dąbrowskiej, Wrocław, s. 41--64.
• Brzechwa Jan, 1938, Tańcowała igła z nitką, Warszawa.
• Bryan Bruce, 2012, Historia smaku. Jak warzywa i przyprawy budowały fortuny, wywoływały wojny i wpędzały ludzi w szaleństwo, tłum. Ewa Kleszcz, Warszawa.
• Gloger Zygmunt, 1903, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. 4, Warszawa.
• janKomunikant [to nazwa wrocławsko-łódzkiego zespołu naukowego, w którego skład wchodzą Monika Bednorz, Piotr Fąka, Michael Fleischer, Michał Grech, Kamila Jankowska, Annette Siemes, Mariusz Wszołek], 2011, Słownik polszczyzny rzeczywistej (siłą rzeczy-fragment), Łódź.
• K. Pliniusza Starszego Historyi naturalnej ksiąg XXXVII, 1845, przeł. na jęz. pol. przez Józefa Łukaszewicza, t. 4, ks. 12., s. 383--384, Poznań.
• Kowalikowa Jadwiga, 2008, O wulgaryzacji i dewulgaryzacji we współczesnej polszczyźnie, „Język a Kultura”, t. 20, s. 81--88.
• Przybylska Renata, 2006, Schematy wyobrażeniowe a semantyka polskich prefiksów czasownikowych do-, od-, prze-, roz-, u-, Kraków.
• Słownik stereotypów i symboli ludowych, red. Jerzy Bartmiński, zastępca redaktora Stanisława Niebrzegowska [od cz. 3. Niebrzegowska-Bartmińska], t. 1. Kosmos, cz. 1. Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, Lublin 1996; cz. 2. Ziemia, woda, podziemie, Lublin 1999; cz. 3. Meteorologia, Lublin 2012; cz. 4. Świat, światło, metale, Lublin 2012.
• Wykaz skrótów źródeł
• AJiKWiel – Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, oprac. zespół pod red. Zenona Sobierajskiego i Józefa Burszty, t. 10 Lecznictwo ludowe – magia, cz. 1--2, 2001.
• Bań ES – Bańkowski Andrzej, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1--2, Warszawa 2000.
• Bań InSJP – Inny słownik języka polskiego PWN, t. 1--2, red. Mirosław Bańko, Warszawa 2000.
• Bart PANLub – Lubelskie, t. 4 serii Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały, red. Jerzy Bartmiński, cz. 1. Pieśni i obrzędy doroczne, cz. 2. Pieśni i obrzędy rodzinne, cz. 3. Pieśni i teksty sytuacyjne, cz. 4. Pieśni powszechne, cz. 5. Pieśni stanowe i zawodowe, cz. 6. Muzyka instrumentalna. Instrumentarium. Wykonawcy --repertuar, Lublin 2011.
• Bor SE – Boryś Wiesław, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
• Dąbr SEP – Dąbrowska Anna, Słownik eufemizmów polskich, czyli w rzeczy mocno, w sposobie łagodnie, Warszawa 2009.
• Dor SJP – Słownik języka polskiego, t. 1--11, red. Witold Doroszewski, Warszawa 1958--1969.
• Dwor Maz – Dworakowski Stanisław, Kultura społeczna ludu wiejskiego na Mazowszu nad Narwią, cz. 1 Zwyczaje doroczne i gospodarskie, Białystok 1964.
• Dwor WMaz – Dworakowski Stanisław, Zwyczaje rodzinne w powiecie wysokomazowieckim, Warszawa 1935.
• Gaj Rozw – Gaj-Piotrowski Wilhelm, Kultura społeczna ludu z okolic Rozwadowa, Wrocław 1967.
• Gal Star – Gallus Józef, Starosta weselny, czyli zbiór przemówień, piosnek i wierszy do użytku starostów, drużbów i gości przy godach weselnych, Bytom 1892.
• Glog Pieś – Gloger Zygmunt, Pieśni ludu (zebrał w latach 1861--1891), Kraków 1892.
• Glog Tyk – Gloger Zygmunt, Słownik gwary ludowej w okręgu tykocińskim, Warszawa 1894.
• Groch SPiW – Grochowski Maciej, Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów, Warszawa 2008.
• K – Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie
• K 6 Krak – T. 6 Krakowskie, cz. 2, 1963, [wyd. fotoofset. z Lud… Serya VI…, 1873].
• K 11 Poz – T. 11 W. Ks. Poznańskie, cz. 3, 1963, [wyd. fotoofset. z Lud… Serya XI…, 1877].
• K 17 Lub – T. 17 Lubelskie, cz. 2, 1962, [wyd. fotoofset. z Lud… Serya XVII…, 1884].
• K 26 Maz – T. 26 Mazowsze, cz. 3, 1963, [wyd. fotoofset. z Mazowsze. Obraz…, t. 3 Mazowsze leśne, 1887].
• K 41 Maz – T. 41 Mazowsze, cz. 6, z rękopisów oprac. Aleksander Pawlak, Medard Tarko, Tadeusz Zdancewicz, red. Medard Tarko, 1969.
• K 48 Ta-Rz – T. 48 Tarnowskie-Rzeszowskie, z rękopisów oprac. Józef Burszta, Bogusław Linette, red. Józef Burszta, 1967.
• K 51 Sa-Kr – T. 51 Sanockie-Krośnieńskie, cz. 3, z rękopisów oprac. Tadeusz Skulina, red. Agata Skrukwa, 1973.
• K 55 RuśK – T. 55 Ruś Karpacka, cz. 2, z rękopisów oprac. Adam Demartin, Bogusław Linette, Medard Tarko, red. Medard Tarko, 1971.
• K 73 Krak 1 – T. 73I Krakowskie, suplement do tomów 5--8, Poznań 2005.
• K 83 Przem 1 – T. 83I Przemyskie, suplement do tomu 35, Poznań 2011.
• Kad Ciesz – Kadłubiec Karol Daniel, Gawędziarz cieszyński - Józef Jeżowicz, Ostrawa 1973.
• Karł SJP – Karłowicz Jan, Kryński Adam, Niedźwiedzki Władysław, Słownik języka polskiego, t. 1--8, Warszawa 1952--1953.
• Karw Dobrz – Karwicka Teresa, Kultura ludowa Ziemi Dobrzyńskiej, Warszawa 1979.
• Kąś Podh – Kąś Józef, Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. 1--2, Bukowina Tatrzańska-Nowy Sącz 2015.
• Kąś SGO – Kąś Józef, Słownik gwary orawskiej, t. 1--2, Kraków 2011.
• Kom PAE – Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, red. nauk. Janusz Bogdanowicz, t. 3, Pożywienie i sprzęty z nim związane, Wrocław 1996.
• Kuk Kasz – Kukier Ryszard, Kaszubi bytowscy. Zarys monografii etnograficznej, Gdynia 1968.
• Lin SJP – Linde Samuel Bogumił, Słownik języka polskiego, t. 1--6, Warszawa 1951.
• Lom Baj – Bajki i podania, zebrał Józef Lompa, Wrocław 1965.
• Lud – „Lud. Organ Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego”, od 1895--.
• ŁSE – „Łódzkie Studia Etnograficzne”, od 1959-.
• MAAE – „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne wydawane staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie”, t. I-XIV, 1896--1919.
• NKPP – Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, w oparciu o dzieło Samuela Adalberga opracował Zespól Redakcyjny pod kierunkiem Juliana Krzyżanowskiego, Warszawa, t. 1 1969, t. 2 1970, t. 3 1972, t. 4 1978.
• Pal Roś – Paluch Adam, Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej, Wrocław 1988.
• Pod SGŚ -- Podgórscy Adam, Barbara, Słownik gwar śląskich, Katowice 2008.
• PSL – „Polska Sztuka Ludowa”, od 1947-.
• Rog Wag – Rogowska-Cybulska Ewa, Gwarowy obraz roślin w świetle aktywności nominacyjnej ich nazw, Gdańsk 2005.
• S SFr – Skorupka Stanisław, Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. 1--2, Warszawa 1967--1968.
• SGP PANK – kartoteka cyfrowa Słownika gwar polskich, oprac. przez Zakład Dialektologii Polskiej Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie, httprcin.org.pl dlibrapublication37156.
• Sim Księg – Księga humoru ludowego, wstęp i red. Dorota Simonides, Warszawa 1981.
• SJP PWN – Słownik języka polskiego PWN, httpsjp.pwn.pl [dostęp 19 I 2017].
• SP XVI – Słownik polszczyzny XVI wieku, oprac. przez Instytut Badań Literackich PAN, Wrocław-Warszawa-Kraków, t. 1-, 1966-.
• SStp Urb – Słownik staropolski, red. Stanisław Urbańczyk, Wrocław-Warszawa-Kraków, t. 1 1953--1955, t. 2 1956--1959, t. 3 1960--1962, t. 4 1963--1965, t. 5 1965--1969, t. 6 1970--1973, t. 7 1973--1977, t. 8 1977--1981, t. 9 1982--1987, t. 10 1988--1993, t. 11 1995--2002.
• Sych SGKasz – Sychta Bernard, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. 1--7, Wrocław 1967--1976.
• Sych SKoc – Bernard Sychta, Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, t. 1--2, Wrocław 1980, t. 3, Wrocław 1985.
• Święt Nadr – Świętek Jan, Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię). Obraz etnograficzny, Kraków 1893.
• Tomasz Łop – Tomaszewski Adam, Gwara Łopienna i okolicy w północnej Wielkopolsce, Kraków 1930.
• Udz Med – Udziela Marian, Medycyna i przesądy lecznicze ludu polskiego przyczynek do etnografii polskiej, Warszawa 1891.
• Wiet SPog – Wietrzyk Aleksander, Słownik gwary Pogórzan (z okolic Gorlic), pod red. naukową Barbary Grabki i Renaty Kucharzyk, Gorlice 2011.
• Wisła – „Wisła. Miesięcznik geograficzno-etnograficzny”, t. 1--21, 1887--1916.
• WSAP – Wielki słownik angielsko-polski PWN Oxford, red. naczelna dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, Warszawa 2002.
• WSPN – Wielki słownik polsko-niemiecki PONS, red. Anna Dargacz, Poznań 2007.
• Zar SSioł – Zaręba Alfred, Słownik Starych Siołkowic w powiecie opolskim, Kraków 1960.
• Zdan SJP – Słownik języka polskiego obejmujący oprócz zbioru właściwie polskich, znaczną liczbę wyrazów z języków obcych […], wypracowany przez Aleksandra Zdanowicza, Michała Bohusza-Szyszkę, Januarego Filipowicza, Waleriana Tomaszewicza, Floriana Czeplińskiego i Wincentego Korotyńskiego, z udziałem Bronisława Trentowskiego, cz. 1--2 Wilno 1861.
• Zgół PSWP – Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. Halina Zgółkowa, Poznań, t. 1--3 1994, t. 4--6 1995, t. 7--9 1996, t. 10--13 1997, t. 14--19, t. 20--24 1999, t. 25--29 2000, t. 30--34 2001, t. 35--39 2002, t. 40--44 2003, t. 45--49 2004, t. 50 2005.
• ZWAK – „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej wydawany staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności”, t. I--XVIII, 1877--1895.
• Żmig WSJP – Wielki słownik języka polskiego, kierownik projektu Piotr Żmigrodzki, httpwsjp.plindex.phpidhasla=16066ind=0wszukaj=pieprz [dostęp 20 I 2017].

Identifiers

DOI

10.17951/et.2017.29.61