„Co za czasy!… Chamy taki miód piją! Boże, Ty to widzisz i nie grzmisz?”. O deprecjacji Kozaków przez szlachtę Rzeczypospolitej w okresie powstania Chmielnickiego

• Authors: Mariusz Drozdowski
• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł dotyczy problemu deprecjacji Kozaka zaporoskiego przez szlachtę Rzeczypospolitej Obojga Narodów podczas powstania prowadzonego przez Bohdana Chmielnickiego. Szczegółowa analiza dotyczyła takich źródeł, jak korespondencja, uchwały parlamentów polskich, wspomnienia, poezja okolicznościowa, które wyraźnie wskazują na występowanie wśród szlachty tendencji do identyfikowania Kozaków z chłopami, a tym samym ich dojścia do buntu chłopskiego. Podjęto również kwestie związane z deprecjacją przywódcy powstania – Chmielnickiego, postrzeganego przez szlachtę Rzeczypospolitej jako chłopa. Podkreślono, że tendencja do deprecjacji Kozaka wśród szlachty Rzeczypospolitej Obojga Narodów podczas powstania Chmielnickiego wzmocniła jej przekonanie o tym, że wydarzenia 1648 r. były niczym innym, jak buntem poddanych – chłopów, skierowanym głównie przeciwko porządkowi gospodarczemu Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Identyfikując Kozaków z ludnością niskiej klasy i postrzegając ich jako chłopów, traperów, niewolników i prostaków, szlachta była świadoma swojej narodowej władzy państwowej lub nawet większych ambicji politycznych i była przekonana, że kierowały nimi przede wszystkim niskie motywy, takie jak żądza krwi, zniszczenie, a nawet pragnienie bogactwa i władzy.

EN

The article concerns the problem of the depreciation of the Zaporozhian Cossack by the nobility of the Polish-Lithuanian Commonwealth during the Khmelnytsky Uprising. There has been made a detailed analysis of such sources as correspondence, resolutions of Polish parliaments, memoirs or, finally, occasional poetry, which clearly indicate the occurrence of the tendency to identify Cossacks with peasants and thus their rise to peasant rebellion. In addition, issues related to the depreciation of the leader of the uprising of Bohdan Khmelnytsky, who was perceived by the nobility of the Commonwealth as a peasant, were also raised. The article emphasizes that the tendency towards the depreciation of Cossack among the nobility of the Polish-Lithuanian Commonwealth during the uprising led by Khmelnytsky strengthened its conviction that the events of 1648 were nothing more than the rebellion of the subjects – peasants who were mainly against the social and economic order of the Polish-Lithuanian Commonwealth. By identifying the Cossacks with the low-class population and perceiving them as peasants, trappers, slaves, simpletons, the nobility, by the same token, were conscious of their national state-creating power or even greater political ambitions and were convinced that they were primarily driven by low motives such as blood lust, destruction or even the desire for wealth and power.

Keywords

PL

Kozacy; powstanie Chmielnickiego; deprecjacja; szlachta; Rzeczpospolita; sejm; pamiętniki; poezja

EN

Zaporozhian Cossack; the Khmelnytsky Uprising depreciation; nobility; the Commonwealth; sejm; memoirs; poetry

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio F – Historia
• Year: 2018
• Volume: 73

Dates

published

2018

online

2019-05-27

Contributors

author

Mariusz Drozdowski

References

• Źródła
• 1. Archiwa
• Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór Branickich z Suchej nr 30/43, 155/181.
• Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Sanguszków ze Sławuty rkps 67.
• Archiwum Państwowe w Gdańsku, Recesy Stanów Prus Królewskich rkps 300/29/130.
• Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii Nauk, rkps 312.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, rkps 142–144, rkps 395.
• Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, rkps 1059, Teki Pawińskiego, rkps 8348.
• Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu, rkps 3654, 206.
• L’vivs’ka natsional’na naukova biblioteka Ukrayiny imeni V. Stefanyka Natsional’noyi akademiyi nauk Ukrayiny, f. 5, nr 225/II, 198/II, 2098/II, 646/I, 680/I.
• 2. Źródła drukowane
• Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie, t. 21: Lauda wiszeńskie 1648–1673, wyd. A. Prochaska, Lwów 1911.
• Akta sejmikowe województwa krakowskiego, t. 2: 1621–1660, wyd. A. Przyboś, Kraków 1955.
• Akty, otnosyashchiyesya k istorii Yuzhnoy i Zapadnoy Rossii, sobrannyye i iz-dannyye Arkheograficheskoyu komissiyeyu, t. 3: 1638–1657, Sanktpeterbur 1861.
• Arkhiv Yugo-Za-padnoy Rossii, izdavayemyy vremennoy komissiyey dlya razbora drevnikh aktov, vysochayshe uchrezhdennuyu pri Kiyevskom Voyennom, Podol’skom i Volynskom gene-ral-gubernatore, cz. 2, t. 1: Postanovleniya dvoryanskikh provintsial’nykh seymov, v Yugo Zapadnoy Rossi, Kiyev’ 1861.
• Arkhiv Yugo-Za-padnoy Rossii, izdavayemyy vremennoy komissiyey dlya razbora drevnikh aktov, vysochayshe uchrezhdennuyu pri Kiyevskom Voyennom, Podol’skom i Volynskom gene-ral-gubernatore, cz. 3, t. 4: Akty, otnosyashchiyesya k epokhe Bogdana Khmel’nitskogo, Kiyev’ 1914.
• Arma Cosacica. Poezja okolicznościowa o wojnie polsko-kozackiej 1648–1649, oprac. P. Borek, Kraków 2005.
• Białobocki J., Poematy rycerskie, wstęp i oprac. P. Borek, Kraków 2004.
• Dokumenty Bohdana Khmel’nyts’koho 1648–1657, ypop. I. Kryp’yakevych, I. Butych, Kyyiv 1961.
• Dokumenty ob Osvoboditel’noy voyne ukrainskogo naroda 1648–1654 gg., cost. A.Z. Baraboy, I.L. Butich, A.N. Katrenko, Ye.S. Kompan, Kiyev 1965.
• Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego, a później kasztelana bieckiego, księga pamiętnicza z dawnego rękopisma będącego własnością Ludwika hr. Morsztyna wydana staraniem i nakładem c.k. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego przez A.Z. Helcla, Kraków 1864.
• Jemiołowski M., Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648–1679), oprac. J. Dzięgielewski, Warszawa 2000.
• Jerlicz J., Latopisiec albo kroniczka rożnych spraw i dziejów dawnych i teraźniejszych czasów, z wieku i życia mego na tym padole świata, ile pamięć moja mogła znosić i wiedzieć, o czem z czytania jako i z widzenia na piśmie po sobie w krotce (po krotce) i na potomne czasy potomkom moim zostawuję; chcącemu wiedzieć z czytania tych książek w posiedzeniu przy dobrej myśli dla zabawy, pod rokiem od narodzenia Syna Bożego w Trójcy Jedynego, Twórcę wszego (wszystkiego), Pana Wiekuistego 1620, z rękopisu wyd. K.W. Wojcicki, t. 1, Warszawa 1853.
• Kochowski W., Historya panowania Jana Kazimierza, wyd. E. Raczyński, t. 1, Poznań 1859.
• Korzon T., Rozmowa Baszy Silistryjskiego Szausz Baszy z JeMcią panem Chorążym Lwowskim (Bieganowskim), „Kwartalnik Historyczny” 1908, t. 22.
• Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej polski. Diariusze, relacje, pamiętniki, i t.p., służyć mogące do objaśnienia dziejów krajowych: tudzież listy historyczne do panowania królów Jana Kazimierza i Michała Korybuta, oraz listy Jana Sobieskiego marszałka i hetmana w wielkiego koronnego z rękopisów zebrane przez A. Grabowskiego, t. 2, Kraków 1845.
• Pamiętniki Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów (1630–1707), red. A. Rachuba, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, Warszawa 2003.
• Pamiętniki o Koniecpolskich. Przyczynek do dziejów polskich XVII w., wyd. S. Przyłęcki, Lwów 1842.
• Pamiętniki o wojnach kozackich za Chmielnickiego przez nieznanego autora, wyd. Z. Schletter, Wrocław 1842.
• Rudawski J.W., Historja polska od śmierci Władysława IV aż do pokoju oliwskiego, czyli dzieje panowania Jana Kazimierza od 1648 do 1660 r., przeł. i oprac. W. Spasowicz, t. 1, Sankt-Petersburg–Moghylew 1855.
• Sielanki Jozefa Bartłomieja i Szymona Zimorowiczów, wyd. K.J. Turowski, Przemyśl 1857.
• Wojna domowa z Kozaki i Tatary, Moskwą, potym Szwedami i z Węgry, przez lat dwanaście za panowania najjasnieyszego Jana Kazimierza króla polskiego tocząca się. Na cztery podzielona księgi ojczystą muzą od Samuela z Skrzypny Twardowskiego, cz. 1–3, Kalisz 1681.
• Źródła do dziejów polskich, wyd. A. Przeździecki, M. Malinowski, t. 1, Wilno 1843.
• Literatura
• Bielak F., Pollak R., Kochowski Wespazjan, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 13, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967–1968.
• Biernacki W., Żółte Wody – Korsuń 1648, Warszawa 2008.
• Borek P., Ukraina w staropolskich diariuszach i pamiętnikach. Bohaterowie, fortece, tradycja, Kraków 2001.
• Borek P., Joachim Jerlicz pamiętnikarz XVII-wieczny, [w:] idem, Szlakami dawnej Ukrainy. Studia staropolskie, Kraków 2002.
• Borek P., Od Piławiec do Humania. Studia staropolskie, Kraków 2005.
• Brogi-Bercoff G., Ruś, Ukraina, Ruthenia, Wielkie Księstwo Litewskie, Rzeczpospolita, Moskwa, Rosja, Europa środkowo-wschodnia: o wielowarstwowości i polifunkcjonalizmie kulturowym, [w:] Contributi Italiani al XIII Congresso Internazionale degli Slavisti (Ljubjana 15–21 Agosto 2003), a cura di A. Alberti, M. Garzaniti, S. Garzonio, Pisa 2003.
• Chynczewska-Hennel T., Świadomość narodowa szlachty ukraińskiej i Kozaczyzny od schyłku XVI do połowy XVII w., Warszawa 1985.
• Chynczewska-Hennel T., The National Consciousness of Ukrainian Nobles and Cossacks from the End of the Sixteenth to the Mid-Seventeenth Century, “Harvard Ukrainian Studies” 1986, Vol. 10, No. (3–4).
• Chynczewska-Hennel T., The Political, Social, and National Thought of the Ukrainian Higher Clergy, 1569–1700, “Harvard Ukrainian Studies” 2002–2003, Vol. 26, No. (1–4).
• Cynarski S., Sarmatyzm – ideologia i styl życia, [w:] Polska XVII wieku. Państwo, społeczeństwo, kultura, red. J. Tazbir, Warszawa 1974.
• Fiszerówna R., Samuel Twardowski jako poeta barokowy, Kraków 1931.
• Gmiterek H., Wojny kozackie w twórczości Samuela Twardowskiego ze Skrzypny, [w:] Kozats’ki viyny XVII stolittya v istorychniy svidomosti pol’s’koho ta ukra-yins’koho narodiv. Materaly druhoyi pol’s’ko-ukrayins’koyi naukovoyi zustrichi (L’viv, 12–13 zhovtnya 1995 r.), red. L. Zashkil’nyak, L’viv–Lublin 1996.
• Kowalczyk A., Mentalność mieszkańców Ukrainy XVII wieku w Latopisie Joachima Jerlicza, prawosławnego szlachcica, [w:] Dziedzictwo polsko-ukraińskie, red. S. Chazbijewicz, M. Melnyk, K. Szulborski, Olsztyn 2006.
• Krząstek T., Majewski W., Nagielski M., Storożenko I.S., Żółte Wody – Жовті Води 1648, Warszawa 1999.
• Kubala L., Wojna moskiewska r. 1654–1655, [w:] Szkice historyczne, Warszawa 1910 (reprint: Poznań 2004).
• Łużny R., Pisarze kręgu Akademii Kijowsko-Mohylańskiej a literatura piękna. Z dziejów związków kulturalnych polsko-słowiańskich XVII –XVIII w., Kraków 1966.
• Maciszewski J., Sarmatyzm jako formacja kulturowa (geneza i główne cechy wyodrębniające), „Teksty” 1974, nr 4.
• Maciszewski J., Szlachta polska i jej państwo, Warszawa 1986.
• Nowak T., Jemiołowski Mikołaj, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 11, Wrocław–Warszawa– Kraków 1964–1965.
• Nowak-Dłużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Dwaj młodsi Wazowie, Warszawa 1972.
• Perdenia J., Jerlicz (Irlicz) Joachim, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 11, Wrocław–Warszawa–Kraków 1964–1965.
• Płochij S., Między Rusią a Sarmacją: „unarodowienie” Kozaczyzny ukrainnej w XVII–XVIII w., [w:] Między sobą. Szkice historyczne polsko-ukraińskie, red. T. Chynczewska-Hennel, N. Jakowenko, Lublin 2000.
• Pole bitwy u Żołtych Wód stoczonej w maju 1648 r. Sprawozdanie z poszukiwań i dokonanego dnia 19 października 1878 roku odkrycia pobojowiska pod Żółtymi Wodami wraz z planem pola bitwy i obozu, tudzież z mapką, złożone Akademii Umiejętności w Krakowie przez M. Dubieckiego, Kraków 1880.
• Ryba R., Powstanie Chmielnickiego w ocenie Samuela Twardowskiego (na podstawie „Wojny domowej”), [w:] Czasy potopu szwedzkiego w literaturze polskiej, red. R. Ocieczek, B. Mazurkowa, Katowice 2000.
• Shcherbak V., Ukrayins’ke kozatstvo: formuvannya sotsial’noho stanu. Druha polovyna XV – seredyna XVII st., Kyyiv 2000.
• Storozhenko I.S., Bohdan Khmel’nyts’kyy i voyenne mystetstvo u Vyzvol’niy viy-ni ukrayins’koho narodu seredyny 17 st., kn. 1: Voyenni diyi 1648–1652, Dnipro-petrovs’k 1996.
• Sysyn F., Concepts of Nationhood in Ukrainian History Writing, 1620–1690, “Harvard Ukrainian Studies” 1986, Vol. 10, No. (3–4).
• Sysyn F., Stosunki ukraińsko-polskie w XVII wieku. Rola świadomości narodowej i konfliktu narodowościowego w powstaniu Chmielnickiego, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1982, t. 27.
• Szajnocha K., Dwa lata dziejów naszych 1646–1648, t. 2: Polska w r. 1648, Lwów 1869.
• Szelągowska K., My Norwegowie. Tożsamość narodowa norweskich elit w czasach nowożytnych, Kraków 2011.
• Szelągowska K., O najnowszych badaniach przednowoczesnych narodów, „Przegląd Historyczny” 2014, t. 105, z. 3.
• Szorc A., Rudawski Wawrzyniec Jan, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 32, Wrocław–Warszawa–Kraków 1989–1991.
• Tazbir J., Kultura szlachecka w Polsce, Warszawa 1978.
• Tazbir J., Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit – upadek – relikty, Warszawa 1999.
• Wyczański A., Polska Rzeczą Pospolitą Szlachecką 1454–1764, Warszawa 1965.

Identifiers

DOI

10.17951/f.2018.73.65-82