Kolęda jako źródło inspiracji w twórczości kompozytorów polskich w latach 1945-2005

• Authors: Rafał Rozmus
• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Repertuar muzyki bożonarodzeniowej z lat 1945-2005 ugruntowanej na rodzimej tradycji kolędowej przedstawia się jako dość obszerna część twórczości polskich kompozytorów. Jest to zjawisko zróżnicowane, obejmujące różne sposoby traktowania materiału kolędowego, rozmaite rozwiązania z zakresu formy, techniki kompozytorskiej, wielorakie rodzaje składów wykonawczych i różnorodne odcienie ekspresji dźwiękowej. Znajdujemy tu m.in.: częste nawiązania do polskiej muzyki ludowej, stylizacje historyzujące, język romantyczny i neoromantyczny, archaizacje, emanacje nowego języka dźwiękowego (sonorystyka, punktualizm, aleatoryzm, nowoczesna harmonika, technika repetytywna, klastery). W grupie opracowań kolęd (część I: Opracowania kolęd) kompozytorzy najczęściej wykorzystują powszechnie znane kolędy i pastorałki. W wypadku opracowań na chór a cappella i opracowań wokalno-instrumentalnych inspiracja płynie zarówno z tekstu słownego, jak i z melodii opracowanej kolędy (np. przez eksponowanie jej motywów w strukturze głosów kontrapunktujących). Wśród stosowanych technik kompozytorskich dominują środki konwencjonalne, nawiązujące stylistycznie do muzyki epoki romantyzmu lub wcześniejszych epok. Sporadycznie tylko tradycyjnej melodii kolędowej towarzyszą współczesny język harmoniczny i nowe środki wyrazu. W opracowaniach pastorałek często dochodzi do głosu stylizacja polskiego folkloru muzycznego – w melodyce (np. użycie skal charakterystycznych dla muzyki niektórych regionów Polski), rytmice (wykorzystywanie rytmów tanecznych), harmonice i fakturze (puste kwinty, dźwięki burdonowe). Szczególnie często twórcy nawiązują do muzyki Podhala. Instrumentalne opracowania mają natomiast z reguły charakter użytkowy – służą do gry w kościele, celom dydaktycznym, muzykowaniu domowemu. Grupa kompozycji (część II: Kompozycje), które odwołują się do rodzimej tradycji kolędowo-pastorałkowej, dystansując się jednocześnie od praktyki opracowań, aranżacji itp., jest dużo bardziej zróżnicowana, zarówno pod względem tekstowym, jak i muzycznym. W utworach wokalnych i wokalno-instrumentalnych uderza rozległość warstwy literackiej, obejmującej teksty z dawnych epok, XIX w., poezję współczesną, twórczość ludową, teksty łacińskie. W ślad za tym idzie daleko posunięta różnorodność środków i technik kompozytorskich, konwencji stylistycznych i typów ekspresji. Z jednej strony pojawiają się archaizacje – nawiązania do organum, chorału gregoriańskiego, rytmiki i harmoniki modalnej, dawnych form, z drugiej – ludowe stylizacje, neobarok, kompozycje romantyzujące, dzieła oparte na współczesnym języku dźwiękowym. Równie wielką rozmaitość zauważamy w sposobach traktowania tradycyjnego materiału kolędowego, począwszy od nasycenia nim struktury motywicznej kompozycji (materiał tematyczny, imitacje, snucie motywiczne), po okazjonalne cytaty, a nawet takie sytuacje, gdzie nowo skomponowana muzyka unika cytatu, a mimo to – w różny sposób – przywołuje kolędowo-pastorałkowy nastrój. Podobnie rzecz ma się z kompozycjami instrumentalnymi. Są pośród nich takie, w których melodia kolędy staje się czynnikiem konstrukcyjnym, na drugim zaś biegunie sytuują się utwory, w którym cytat z kolędy pojawia się okazjonalnie, pełniąc rolę symbolu. Christmas Carol as a Source of Inspiration in the Works of Polish Composers in 1945-2005SUMMARYThe repertoire of Christmas music from 1945-2005, consolidated on the native Christmas carol tradition, can be perceived as a vast part of the works of Polish composers. It is a diverse phenomenon, comprising various ways of treatment of the Christmas carol material, various solutions in the form, composer’s technique, various kinds of the artist forces, and various shadows of sound expression. We may fi nd here inter alia: frequent references to Polish folk music, historicizing stylizations, Romantic and neo-Romantic language, archaizations, emanations of a new sound language (sonorism, punctualism, aleatorism, modern harmonica, repetitive technique, clusters). In the group of adaptations of carols (Part I – Adaptation of Carols) the composers frequently make use of commonly known carols and pastorals. In the case of adaptations for a choir a cappella and vocal-instrumental adaptations, the inspiration stems from both the verbal text and melody of the adapted carol e.g. by emphasizing its motifs in the structure of counterpoint voices). Among applied composer’s techniques, conventional means dominate which stylistically refer to the music of Romantic or previous epochs. Only sporadically the traditional carol melody is accompanied by modern harmonic language and new means of expression. In the adaptation of pastorals the stylization of Polish musical folklore is very often heard – in the melody pattern (e.g. the use of scales characteristic of the music of some regions in Poland), in rhythmicity (the use of dancing rhythms), in harmony and texture (empty fi fths, bourdon sounds). The composers particularly frequently refer to the music of the Podhale region. Instrumental adaptations are usually of practical character – they serve to be played in church, for didactic purposes, to play music at home. The group of compositions (Part II – Compositions) which refers to the native carol-pastoral tradition, while at same time distancing itself from the practice of arrangements etc., is far more diverse both as far as the text and melody is concerned. In vocal and vocal-instrumental works the vastness of the literary layer is striking; it comprises the texts from old epochs, 19th century, modern poetry, folk works, and Latin texts. This is followed by a variety of means and composer’s techniques, stylistic conventions, and types of expression. On the one hand, there are archaizations – references to the organum, Gregorian chorale, rhythmicity and modal harmony of old forms, on the other hand – folk stylizations, neo-Baroque, romanticizing compositions, work based on modern sound language. We may also perceive a great variety in the way of treating traditional carol, material from fi lling with it the motif structure of the composition (thematic material, imitation, motif repetitions) to occasional citations, and even to such situations where newly composed music avoids a citation, nevertheless it refers to the carol-pastoral mood). The same applies to the instrumental compositions. There are compositions in which the melody of a carol is a constructive factor; at the opposite end there are musical pieces in which the citation from a carol appears occasionally, playing the role of a symbol.

Keywords

PL

kolędy, twórczość kompozytorów polskich, okres 1945-2005, opracowania kolęd, kompozycje bożonarodzeniowe

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska, sectio L – Artes
• Year: 2018
• Volume: 16
• Issue: 1/2

Dates

published

2018

online

2019-06-14

Contributors

author

Rafał Rozmus

References

• T. Żakiej, Współczesna muzyka polska (1945-1956). Próba charakterystyki, Kraków1956;
• B. Schaeffer, Leksykon kompozytorów XX wieku, t. 1, Kraków 1963;
• idem, Leksykon kompozytorów XX wieku, t. 2, Kraków 1965;
• J. Cegiełła, Szkice do autoportretu muzyki współczesnej, Kraków 1976;
• Kompozytorzy gdańscy. Szkice, red. J. Krassowski, Gdańsk 1980;
• Kompozytorzy i muzykolodzy środowiska katowickiego, red. E. Bocek, A. Kornecki, K. Turek, Katowice 1982;
• K. Baculewski, Polska twórczość kompozytorska 1945-1984, Kraków 1987;
• M. Stowpiec, Nowe pokolenie kompozytorów polskich. Almanach, Bydgoszcz 1988;
• M. Szoka, Polska muzyka organowa w latach 1945-1985, Łódź 1993;
• J. Janyst, Kompozytorzy łódzcy – portret zbiorowy, Łódź 1994;
• A. Bęben, E. Kowalska-Zając, M. Szoka, Łódzkie środowisko
• kompozytorskie 1945-2000, Łódź 2001;
• A. Granat-Janki, Twórczość kompozytorów wrocławskich w latach 1945-2000, Wrocław 2003;
• Almanach kompozytorów Akademii Muzycznej im. F. Chopina w Warszawie, t. 1-2, red. A. Gronau-Osińska, Warszawa 2004;
• Kompozytorzy polscy 1918-2000, red. M. Podhajski, t. 2, Warszawa – Gdańsk 2005;
• J. Cegiełła, Polska szkoła kompozytorska, „Wychowanie muzyczne w szkole” 2006, nr 2, s. 7-14;
• Warszawska jesień w zwierciadle polskiej krytyki muzycznej. Antologia tekstów z lat 1956-2006, red. E. Radziwon-Stefaniuk, Warszawa 2007;
• M. Dudek, Kompozytorzy Lublina i Lubelszczyzny 1918-2010, Lublin 2010;
• M. Jabłoński, Młodzi kompozytorzy krakowscy, „Ruch Muzyczny” 2011, nr 12, s. 6-10;
• Encyklopedia Muzyczna PWM. Część biograficzna, t. 1-12, red. E. Dziębowska, Kraków 1979-2012.
• M. Adamski, Jasełka polskie, cz. 1-2, Ząbki 2001-2004;
• J. Bartmiński, Polskie kolędy ludowe, Kraków 2002;
• K. Dadak-Kozicka, Kolędy, czyli o sztuce życzenia, „Ruch Muzyczny” 1992, nr 4;
• B. Hryniewicka, Kolędy polskie w ludowych obrzędach okresu Bożego Narodzenia ma podstawie zbiorów Oskara Kolberga, praca magisterska napisana pod kierunkiem ks. prof. dra hab. Karola Mrowca, Instytut Muzykologii KUL, Lublin 1975;
• Kolędy polskie. Od średniowiecza do XVI wieku, t. 1-2, Warszawa 1966;
• K. Mrowiec, Kolędy w XVIII-wiecznych rękopisach biblioteki klasztoru św. Andrzeja w Krakowie, „Muzyka” 1973, nr 3;
• B. Ogrodowska, Boże Narodzenie w tradycji polskiej, Warszawa 2000;
• Polskie śpiewy religijne społeczności katolickich, red. B. Bartkowski, Lublin 1990;
• Staropolskie pastorałki dramatyczne. Antologia, red. J. Okoń, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1989;
• K. Steć, Utwory o tematyce bożonarodzeniowej na chór a cappella Pawła Łukaszewskiego w kontekście polskiej twórczości kolędowej w latach 1945-2005, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dra hab. Stanisława Dąbka, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2009;
• Z kolędą przez wieki, red. T. Budrewicz, Tarnów 1996.
• B. Bartkowski, Polskie śpiewy religijne w żywej tradycji. Style i formy, Kraków 1987, s. 56.
• S. Dąbek, Twórczość mszalna kompozytorów polskich XX wieku, Warszawa 1996, s. 252-253.
• Zob. K. Baculewski, Musica figurata ad usum proprium, [w:] Dzieło muzyczne między inspiracją a refleksją, red. J. Krassowski, Gdańsk 1998, s. 41.
• Polskie kolędy i pastorałki. Antologia, oprac. A. Szweykowska, Kraków 1985, s. 177.
• M. Wacholc, Jan Adam Maklakiewicz, Warszawa 2000, s. 127.
• Słowo wstępne, [w:] Kolędy na organy, red. M. Szczepankiewicz, Szczecin 2001.
• W. Widłak, Kolędy na flet, skrzypce i fortepian w różnych układach, Kraków 1999, s. 2.
• Wielbij duszo moja Pana. Śpiewnik kościelny w układzie F. Rączkowskiego, Warszawa 1958.
• Śpiewajmy Bogu. Śpiewnik parafialny, oprac. F. Rączkowski, Warszawa 1988.
• Chorał śląski, t. 1, red. A. Reginek, Katowice 2003; Chorał śląski, t. 2, red. idem, Katowice 2006;
• Chorał śląski, t. 3, red. idem, Katowice 2011.
• Chorał opolski. Adwent, Boże Narodzenie, Wielki Post, Wielkanoc, t. 1, oprac. A. Bączkowicz, Opole 1985.
• W żłobie leży. 33 kolędy w łatwym układzie na mandolinę (skrzypce), oprac. T. Musiałek, Kraków 1982.
• K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian, t. 2: Kultura duchowa, Warszawa 1968, s. 489.
• T. Jasiński, Polska barokowa retoryka muzyczna, Lublin 2006, s. 326-327.
• B. Krzyżaniak, Kantyczki karmelitańskie, Kraków 1980, s. 79, 194-195.
• D. Szlagowska, Muzyka baroku, Gdańsk 1998, s. 41.
• O. Kolberg, Kaliskie i sieradzkie, t. 46, red. D. Pawlak, A. Skrukwa, Wrocław – Poznań 1967, s. 5, nr 3.
• J. Harasymowicz, Pastorałki polskie, Kraków 1966.
• Lubelskie. Pieśni i obrzędy doroczne, cz. 1, red. J. Bartmiński, Lublin 2011, s. 113, 155.
• M. M. Mioduszewski, Pastorałki i kolędy z melodyjami czyli piosnki wesołe ludu w czasie Świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane przez X. M. M. M. zebrane, Kraków 1843, s. 34-41;
• J. Chomiński, K. Wilkowska-Chomińska, Historia muzyki, cz. 2, Kraków 1990, s. 276.
• J. Oleszkowicz, Pastorałki polskie, cz. 1, Warszawa 1971, s. 23.
• A. Świstak, Bujarski. Katalog tematyczny utworów, Kraków 2005, s. 92.
• T. Malecka, Odnawianie tradycji w muzyce Zbigniewa Bujarskiego, [w:] Muzyka polska 1945-1995. Materiały z sesji naukowej 6-10 grudnia 1995 w 20-lecie Zakładu Analizy i Interpretacji Muzyki, red. K. Droba, T. Malecka, K. Szwajgier, Kraków 1996, s. 217.
• E. Siemdaj, Symfonie Krzysztofa Pendereckiego. Poszukiwanie własnej drogi, [w:] Krzysztof Penderecki. Muzyka ery intertekstualnej. Studia i interpretacje, red. M. Tomaszewski, E. Siemdaj, Kraków 2005, s. 288.
• M. Tomaszewski, Krzysztof Penderecki i jego muzyka. Cztery eseje, Kraków 1994, s. 17.
• A. Schweitzer, Jan Sebastian Bach, przeł. M. Kurecka, Kraków 1987, s. 423, 431-433, 786-789.
• M. Bukofzer, Muzyka w epoce baroku. Od Monteverdiego do Bacha, przeł. E. Dziębowska, Warszawa 1970, s. 406.

Identifiers

DOI

10.17951/l.2018.16.1/2.101-181