Wino, ciemierzyca i mirra albo o lekarzach i ich pacjentach. Analiza fragmentu V księgi „De materia medica” Dioskurydesa

• Authors: Maciej Kokoszko , Zofia Rzeźnicka

Title variants

Wino, ciemierzyca i mirra albo o lekarzach i ich pacjentach. Analiza fragmentu V księgi „De materia medica” Dioskurydesa

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł stanowi analizę fragmentu piątej księgi traktatu De materia medica spisanego w I w. n.e. przez Dioskurydesa, wybitnego znawcę substancji leczniczych. Autorzy omawiają w nim passus z rozdziału poświęconego winom o działaniu terapeutycznym z dodatkiem ciemierzycy przez pryzmat ingrediencji wykorzystywanych do aromatyzowania poszczególnych trunków. Zwracają uwagę, że dobór tych ostatnich uzależniony był nie tylko od właściwości leczniczych, lecz także od sytuacji materialnej pacjenta. Informacje te stają się punktem wyjścia do rozważań na temat roli wina w antycznej praktyce medycznej. Autorzy zauważają, że mogło być ono wzbogacane powszechnie dostępnymi dodatkami lub ingrediencjami importowanymi z odległych krain. Wśród tych ostatnich szczególną uwagę poświęcają mirrze. Dodatek tej egzotycznej i kosztownej żywicy sprawiał bowiem, że wspomniany napitek cieszył się w antyku szczególnym uznaniem zarówno ze względu na wyjątkowe walory smakowe, jak i działanie farmakologiczne. Poprzez zestawienie receptur Autorzy zwracają uwagę na kilka kwestii dotyczących społeczeństwa obszaru basenu Morza Śródziemnego w epoce antyku. Po pierwsze, ukazują przekrój społeczny pacjentów Dioskurydesa. Po drugie, obrazują kompetencje lekarza jako osoby umiejętnie dostosowującej poszczególne medykamenty do możliwości finansowych chorych. Po trzecie, uzasadniają powszechność i popularność zagadnień związanych z medycyną w ówczesnym społeczeństwie. W końcu udowadniają, że traktaty medyczne mogą stanowić cenne źródło w badaniach nad historią gospodarczą i społeczną starożytności.

EN

The present article is based on an analysis of a passage included in book V of De materia medica by Pedanius Dioscorides, the leading authority on materia medica of the 1st c. AD. The authors, focusing on the extract devoted to therapeutic wines flavoured with hellebore, emphasise the role of selected flavouring substances in order to elaborate on the financial status of addressees of the prescriptions. This perspective allows the researchers to present not only the significance of wine in contemporary medicine but also underscore the importance of myrrh, which was a high-priced resin imported from Arabia Felix, and was highly valued owing to its exceptional flavour as well as pharmacological actions. The comparison of six selected recipes turns out to have given a valuable insight into Mediterranean society. Firstly, it shows that Dioscorides felt the obligation to treat both the poor and the rich. Secondly, it demonstrates his medical competences, proving that he was able to adjust market value of components used in his prescriptions to financial capacities of his patients. Next, it circumstantiates the commonness and popularity of medial knowledge in ancient society. Finally, it proves that medical treatises are an important source of knowledge for historians dealing with economic and social history of antiquity.

Keywords

PL

historia; historia medycyny; historia jedzenia; Dioskurydes; wino w medycynie antyku; mirra w medycynie antyku; ciemierzyca w medycynie antyku; wino z mirrą; antyczna enologia; historia; historia medycyny; historia jedzenia; Dioskurydes; wino w medycynie antyku; mirra w medycynie antyku; ciemierzyca w medycynie antyku; wino z mirrą; antyczna enologia

EN

history; history of medicine; history of food; Dioscorides; wine in ancient medicine; myrrh in ancient medicine; hellebore in ancient medicine; wine flavoured with myrrh; ancient oenology

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Przegląd Nauk Historycznych
• Year: 2019
• Volume: 18
• Issue: 2
• Pages: 5-37

Dates

published

2019-10-30

Contributors

author

Maciej Kokoszko

• Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Bizancjum

• https://orcid.org/0000-0002-9563-2902

author

Zofia Rzeźnicka

• Uniwersytet Łódzki, Centrum Badań nad Historią i Kulturą Basenu Morza Śródziemnego i Europy Południowo-Wschodniej im. prof. Waldemara Cerana, Ceraneum

• https://orcid.org/0000-0001-8566-4946

References

• Aetii Amideni libri medicinales I–VIII, ed. A. Olivieri, Lipsiae–Berolini 1935–1950.
• Athenaei Naucratitae dipnosophistarum libri XV, rec. G. Kaibel, vol. I–III, Lipsiae– Berolini 1887–1890.
• De diaeta in morbis acutis, [w:] Oeuvres completes d’Hippocrate, ed. É. Littré, vol. II, Amsterdam 1961.
• Pedanii Dioscuridis Anazarbei de materia medica libri V, ed. M. Wellmann, vol. I–III, Berolini 1906–1914.
• Edictum Diocletiani et Collegarum de pretiis rerum venalium, ed. M. Giacchero, vol. I–II, Genova 1974.
• Galeni de alimentorum facultatibus libri III, [w:] Claudii Galeni opera omnia, ed. C.G. Kühn, vol. VI, Lipsiae 1823.
• Galeni de compositione medicamentorum per genera libri VII, [w:] Claudii Galeni opera omnia, ed. C.G. Kühn, vol. XIII, Lipsiae 1827.
• Galeni de compositione medicamentorum secundum locos libri X, [w:] Claudii Galeni opera omnia, ed. C.G. Kühn, vol. XII–XIII, Lipsiae 1826–1827.
• Galeni de rebus boni malique suci libellus, ed. G. Helmreich (Corpus medicorum Graecorum, vol. V, 4, 2), Lipsiae 1923.
• Galeni de simplicium medicamentorum temperamentis ac facultatibus libri XI, [w:] Claudii Galeni opera omnia, ed. C.G. Kühn, vol. XI–XII, Lipsiae 1826–1827.
• Geoponica sive Cassiani Bassi Scholastici de re rustica eclogae, rec. H. Beckh, Lipsiae 1895.
• M. Porci Catonis de agri cultura, ed. H. Keil, Lipsiae 1895.
• Lucius Junius Moderatus Columella, On agriculture and trees in three volumes, transl. E.S. Forster, E.H. Heffner, vol. III, London–Cambridge, Mass. 1955.
• Oribasii collectionum medicarum reliquiae, ed. I. Raeder, vol. I–IV, Lipsiae–Berolini 1928–1933.
• Paulus Aegineta, ed. I.L. Heiberg, vol. I–II, Lipsiae–Berolini 1921–1924.
• T. Maccius Plautus, Pseudolus, [w:] Plauti comoediae, ed. F. Leo, vol. II, Berlin 1896.
• C. Plini Secundi naturalis historiae libri XXXVII, vol. I–VI, ed. C. Mayhoff, Lipsiae 1875–1906.
• Theophrastus, Enquiry into plants and minor works on odours and weather signs with an English translation in two volumes, transl. A. Hort, vol. II, London–New York 1916.
• Alessi R., Le vin dans les Épidémies d’Hippocrate, [w:] Vin et santé en Grèce Ancienne, Actes du Colloque organisé à l’Université de Rouen et à Paris (Université de Paris IV Sorbonne et ENS) par l’UPRESA 8062 du CNRS et l’URLLCA de l’Université de Rouen, 28–30 septembre 1998, eds J. Jouanna, L. Villard, Athènes 2002, s. 105–112.
• Anagnostakis I., Βυζαντινός οινικός πολιτισμός. Wine culture in Byzantium, Αθήνα/Athens 2008.
• André J., Le noms de plantes dans la Rome antique, Paris 1985.
• Arnould D., Du bon usage du vin chez Homère et dans la poésie archaïque, [w:] Vin et santé en Grèce Ancienne, Actes du Colloque organisé à l’Université de Rouen et à Paris (Université de Paris IV Sorbonne et ENS) par l’UPRESA 8062 du CNRS et l’URLLCA de l’Université de Rouen, 28–30 septembre 1998, eds J. Jouanna, L. Villard, Athènes 2002, s. 7–10.
• Beeston A.F.L., The Arabian aromatics trade in antiquity, [w:] Proceedings of the Seminar for Arabian Studies. A.F.L. Beeston at the Arabian Seminar and other papers, eds M.C.A. Macdonald, C.S. Philips, Oxford 2005, s. 53–64.
• Béguin D., Le vin médecin chez Galien, [w:] Vin et santé en Grèce Ancienne, Actes du Colloque organisé à l’Université de Rouen et à Paris (Université de Paris IV Sorbonne et ENS) par l’UPRESA 8062 du CNRS et l’URLLCA de l’Université de Rouen, 28–30 septembre 1998, eds J. Jouanna, L. Villard, Athènes 2002, s. 141–154.
• Boudon V., Un médecin oenophile: Galien et le vin de Falerne, [w:] Vin et santé en Grèce Ancienne, Actes du Colloque organisé à l’Université de Rouen et à Paris (Université de Paris IV Sorbonne et ENS) par l’UPRESA 8062 du CNRS et l’URLLCA de l’Université de Rouen, 28–30 septembre 1998, eds J. Jouanna, L. Villard, Athènes 2002, s. 155–163.
• Boulay T., Wine appreciation in ancient Greece, [w:] A companion to food in the ancient world, eds J. Wilkins, R. Nadeau, Chichester 2015, s. 273–282.
• Bresciani E., Incenso mirra e cinnammo. Prodotti esotici nella farmacopea egiziana antica, [w:] Profumi d’Arabia. Atti del Convegno, ed. A. Avanzini, Roma 1997, s. 449–459.
• Brun J.-P., Fernandez X., Parfums antiques: de l’archéologue au chimiste, Milano 2015.
• Costantini L., Costantini L.B., Le resine essenziali dall’Arabia meridionale. Incenso, mirra e balsamo, [w:] Aromatica. Essenze, profumi e spezie tra Oriente e Occidente. Roma, Museo Nazionale d’Arte Orientale, 7 maggio – 8 liuglio 2003, ed. E. de Rosa, Roma 2003, s. 59–63.
• D’Andréa J., Ancient herbs in the J. Paul Getty Museum Gardens, Malibu 1989.
• Dalby A., Dangerous tastes. The story of spices, London 2002.
• Dalby A., Food in the ancient world from A to Z, London–New York 2003.
• De Cleene M., Lejeune M.C., Compendium of symbolic and ritual plants in Europe, vol. II (Herbs), Ghent 2003.
• De Romanis F., Tus e murra: aromi sudarabici nella Roma arcaica, [w:] Profumi d’Arabia. Atti del Convegno, ed. A. Avanzini, Roma 1997, s. 221–230.
• Deichgräber K., Sextius Niger, [w:] Realencyclopädie der Classischen Altertumswissenschaft, Supplementband V, Stuttgart 1931, kol. 971–972.
• Do Sameiro Barroso M., The hellebore, the plant beloved by the Greeks: the reasons behind a myth, „Vesalius” 2015, vol. XXI, No. 2, s. 30–37.
• Donahue J.F., Culinary and medicinal uses of wine and olive oil, [w:] A companion to science, technology, and medicine in ancient Greece and Rome, ed. G.L. Irby, vol. II. Malden, MA–Oxford–Chichester 2016, s. 605–617.
• Erard-Cerceau I., Végétaux, parfums, et parfumeurs à l’époque mycénienne, „Studi Micenei ed Egeo-Anatolici” 1990, t. XXVIII, s. 251–285.
• Fagan G.G., Bathing in public in the Roman world, Ann Arbor 1999.
• Fontaine M., Between two paradigms: Plautus, [w:] The Oxford handbook of Greek and Roman comedy, eds M. Fontaine, A.C. Scafuro, Oxford 2014, s. 516–537.
• Grivetti L.E., Wine: the food with two faces, [w:] The origins and ancient history of wine, eds P. McGovern, S.J. Flemming, S. Katz, Amsterdam 1996, s. 9–22.
• Groom N., Frankincense and myrrh. A study of the Arabian incense trade, London–New York 1981.
• Hansen D.U., Greek literature under Nero, [w:] A companion to the Neronian age, eds E. Buckley, M.T. Dinter, Chichester 2013, s. 302–313.
• Hardy G., Totelin L., Ancient botany, London–New York 2016.
• Heilmeyer M., Ancient herbs, London 2007.
• Hunter R., Koukouzika D., Food in Greek literature, [w:] A companion to food in the ancient world, eds J. Wilkins, R. Nadeau, Chichester 2015, s. 19–29.
• Irby-Massie G.L., Andreas of Karustos (ca 250 – 217 BCE), [w:] The encyclopedia of ancient natural scientists. The Greek tradition and its many heirs, eds P. Keyser, G.L. Irby-Massie, Milton Park–New York 2008, s. 77–78.
• Jacques J.-M., Krateuas (100–60 BCE), [w:] The encyclopedia of ancient natural scientists. The Greek tradition and its many heirs, eds P. Keyser, G.L. Irby-Massie, Milton Park–New York 2008, s. 491.
• Jouanna J., Le vin chez Arétée de Cappadoce, [w:] Vin et santé en Grèce Ancienne, Actes du Colloque organisé à l’Université de Rouen et à Paris (Université de Paris IV Sorbonne et ENS) par l’UPRESA 8062 du CNRS et l’URLLCA de l’Université de Rouen, 28–30 septembre 1998, eds J. Jouanna, L. Villard, Athènes 2002, s. 113–126.
• Jouanna J., Le vin et la médecine dans la Grèce ancienne, „Revue des Études Grecques” 1996, t. CIX, No. 2, s. 410–434 [= Jouanna J., Wine and medicine in ancient Greece, [w:] Greek medicine from Hippocrates to Galen; selected papers, ed. P. van der Eijk, transl. N. Allies, Leiden–Boston 2012, s. 173–193].
• Kokoszko M., Enologia Dioskuridesa, czyli kilka uwag na temat leczniczego działania wina, [w:] Historia panaceum: między marzeniem a oszustwem, red. W. Korpalska, W. Ślusarczyk, Bydgoszcz 2016, s. 49–62.
• Kokoszko M., Galaktologia terapeutyczna (γαλακτολογία ἰατρική) Galena zawarta w „De simplicium medicamentorum temperamentis ac facultatibus”, „Przegląd Nauk Historycznych” 2015, R. XIV, nr 2, s. 5–23.
• Kokoszko M., Nard (νάρδος; Nardostachys jatamansi [D. Don] DC) w wybranych źródłach greckich antyku i Bizancjum, [w:] Lek roślinny, t. VI (Rośliny w lecznictwie, w środowisku naturalnym i krajobrazie kulturowym), red. B. Płonka-Syroka, A. Syroka, Wrocław 2017, s. 31–51.
• Kokoszko M., Rzodkiew (Raphanus L) w wybranych źródłach antyku i Bizancjum, [w:] Lek roślinny, t. IV (Produkty pochodzenia roślinnego w lecznictwie, dietetyce, kosmetyce, ekonomice i kulturze popularnej), red. B. Płonka-Syroka, A. Syroka, Wrocław 2015, s. 15–33.
• Kokoszko M., Smaki Konstantynopola, [w:] Konstantynopol. Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, red. M.J. Leszka, T. Wolińska, Warszawa 2011, s. 471–575.
• Kokoszko M., Dybała J., Medyczna nauka o mleku (γαλακτολογία ἰατρική) zawarta w „De medicina” Celsusa, „Przegląd Nauk Historycznych” 2016, R. XV, nr 2, s. 5–43.
• Kokoszko M., Dybała J., Milk in medical theory extant in Celsus’ „De medicina”, „Journal of Food Science and Engineering” 2016, vol. VI, No. 5, s. 267–279.
• Kokoszko M., Jagusiak K., Rzeźnicka Z., Dietetyka i sztuka kulinarna antyku i wczesnego Bizancjum (II–VII w.), cz. 1 (Zboża i produkty zbożowe w źródłach medycznych antyku i wczesnego Bizancjum), Łódź 2014.
• Kokoszko M., Jagusiak K., Rzeźnicka Z., Dybała J., Pedanius Dioscorides’ remarks on milk properties, quality and processing technology, „Journal of Archaeological Science: Reports” 2018, vol. XIX, s. 982–986.
• Kokoszko M., Rzeźnicka Z., Malábathron (μαλάβαθρον). Kilka uwag o roli Cinnamomum tamala w kuchni i medycynie antyku i Bizancjum w okresie pomiędzy I a VII wiekiem, „Przegląd Nauk Historycznych” 2016, R. XV, nr 1, s. 5–42.
• La Penna A., Il vino di Orazio: nel modus e contro il modus, [w:] In vino veritas, eds O. Murray, M. Tecuşan, Oxford 1995, s. 266–282.
• La Penna A., Immortale Falernum. Il vino di Marziale e dei poeti latini del suo tempo, „Maia” 1999, vol. LI, No. 2, s. 163–181.
• López Salvá M., Efectos patológicos del vino en el Corpus Hippocraticum, [w:] Le normal et le pathologique dans la Collection hippocratique, Actes du Xème colloque international hippocratique, Nice, 6–8 octobre 1999, eds A. Thivel, A. Zucker, Nice 2002, s. 523–537.
• Lucas A., Notes on myrrh and stacte, „The Journal of Egyptian Archaeology” 1937, vol. XXIII, No. 1, s. 27–33.
• Mattern S.P., The prince of medicine: Galen in the Roman Empire, Oxford 2013.
• McGovern P.E., Ancient wine. The search for the origins of viniculture, Princeton 2003.
• Micalella D., Vino e amore: Ippocrate, „Antica medicina 20, Quaderni Urbinati di Cultura Classica” 1977, vol. XXIV, s. 151–155.
• Murphy T., C. Plinius Secundus of Novum Comum (43–79 CE), [w:] The encyclopedia of ancient natural scientists. The Greek tradition and its many heirs, eds P. Keyser, G.L. Irby-Massie, Milton Park–New York 2008, s. 671–672.
• Nicolas B., Le vocabulaire de la parfumiere ancienne, [w:] Parfums et odeurs dans l’antiquité, éd. L. Bodiou, D. Frère, V. Mehl, Rennes 2009, s. 33–43.
• Nutton V., Ancient medicine, London–New York 2004.
• Raven J.E., Plants and plant lore in ancient Greece, Oxford 2000.
• Riddle J.M., Dioscorides on pharmacy and medicine, foreword J. Sarborough, Austin 1985.
• Rzeźnicka Z., Mirra w antycznej medycynie i kosmetyce na podstawie pism Dioskuridesa, [w:] Lek roślinny. Rośliny w lecznictwie, w środowisku naturalnym i w krajobrazie kulturowym, red. B. Płonka-Syroka, A. Syroka, t. VI, Wrocław 2017, s. 53–65.
• Rzeźnicka Z., Kokoszko M., Dietetyka i sztuka kulinarna antyku i wczesnego Bizancjum (II–VII w.), cz. 3 (Ab ovo ad γάλα. Jajka, mleko i produkty mleczne w medycynie i w sztuce kulinarnej [I–VII w.]), Łódź 2016.
• Scarborough J., Asklēpiadēs of Bithunia (in Rome, ca 120 – 90 BCE), [w:] The encyclopedia of ancient natural scientists. The Greek tradition and its many heirs, eds P. Keyser, G.L. Irby-Massie, Milton Park–New York 2008, s. 170–171.
• Scarborough J., Diodotos (Pharm.) (10–30 CE), [w:] The encyclopedia of ancient natural scientists. The Greek tradition and its many heirs, eds P. Keyser, G.L. Irby-Massie, Milton Park–New York 2008, s. 250–251.
• Scarborough J., Dioskouridēs of Anazarbos (ca 40 – 80 CE), [w:] The encyclopedia of ancient natural scientists. The Greek tradition and its many heirs, eds P. Keyser, G.L. Irby-Massie, Milton Park–New York 2008, s. 271.
• Scarborough J., Nikēratos (of Athens?) (10 – 40 CE), [w:] The encyclopedia of ancient natural scientists. The Greek tradition and its many heirs, eds P. Keyser, G.L. Irby-Massie, Milton Park–New York 2008, s. 575–576.
• Scarborough J., Petrōnios Musa (ca 10 – 40 CE), [w:] The encyclopedia of ancient natural scientists. The Greek tradition and its many heirs, eds P. Keyser, G.L. Irby-Massie, Milton Park–New York 2008, s. 639.
• Scarborough J., Sextius Niger (30 – 50 CE), [w:] The encyclopedia of ancient natural scientists. The Greek tradition and its many heirs, eds P. Keyser, G.L. Irby-Massie, Milton Park–New York 2008, s. 738–739.
• Scarborough J., Themisōn of Laodikeia (Syria) (ca 90 – 40 BCE), [w:] The encyclopedia of ancient natural scientists. The Greek tradition and its many heirs, eds P. Keyser, G.L. Irby-Massie, Milton Park–New York 2008, s. 782–783.
• Scarborough J., Nutton V., The preface of Dioscorides’ Materia medica: introduction, translation, and commentary, „Transactions and Studies of the College of Physicians of Philadelphia” 1982, vol. IV, No. 3, s. 187–227.
• Squillace G., Le lacrime di Mirra. Miti e luoghi dei profumi nel mondo antico, Bologna 2015.
• Stok F., Hērakleidēs of Taras (Med.) (95–55 BCE), [w:] The encyclopedia of ancient natural scientists. The Greek tradition and its many heirs, eds P. Keyser, G.L. Irby-Massie, Milton Park–New York 2008, s. 370–371.
• Thibodeau Ph., M. Porcius Cato of Tusculum (185–149 BCE), [w:] The encyclopedia of ancient natural scientists. The Greek tradition and its many heirs, eds P. Keyser, G.L. Irby-Massie, Milton Park–New York 2008, s. 686–688.
• Thulin M., Claeson P., The botanical origin of scented myrrh (Bissabol or Habak Hadi), „Economic Botany” 1991, vol. XLV, No. 4, s. 487–494.
• Thurmond D.L., From vines to wines in classical Rome. A handbook of viniculture and oenology in Rome and the Roman West, Leiden–Boston 2017.
• Touzé R., Les matières perfumières employées dans la confection des hulles, onguents et pouderes parfumée en Grèce ancienne, [w:] Parfums et odeurs dans l’antiquité, éd. L. Bodiou, D. Frère, V. Mehl, Rennes 2009, s. 45–59.
• Tucker A.O., Frankincense and myrrh, „Economic Botany” 1986, vol. XL, No. 4, s. 425–433.
• Van Beek G.W., Frankincense and myrrh, „The Biblical Archaeologist” 1960, vol. XXIII, No. 3, s. 69–95.
• Van Beek G.W., Frankincense and myrrh in ancient South Arabia, „Journal of the American Oriental Society” 1958, vol. LXXVIII, No. 3, s. 141–152.
• Villard L., Le vin et les femmes: un text méconnu de la collection hippocratique, „Revue des Études Grecques” 1997, t. CX, s. 362–380.
• Villard L., Tant de vin pour soigner les femmes, [w:] Aspetti della terapia nel Corpus Hippocraticum. Atti del IXe Colloque international hippocratique (Pisa, 25–29 settembre 1996), eds I. Garofalo, A. Lami, D. Manetti, A. Roselli, Firenze 1999, s. 219–234.
• Wellmann M., Dioscurides 12, [w:] Paulys Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, hrgs. G. Wissowa, Halbband V, Stuttgart 1905, kol. 1131–1142.
• Wellmann M., Sextius Niger, eine Quellenuntersuchung zu Dioscorides, „Hermes” 1889, Bd. XXIV, H. 4, s. 530–569.
• Wilkinson A., The gardens in ancient Egypt, London 1998.

Identifiers

DOI

10.18778/1644-857X.18.02.01