Szpetne czy piękne? O próbach poprawy wizerunku miast Galicji Zachodniej na przełomie XIX i XX wieku

• Authors: Andrzej Laskowski

Title variants

EN

Ugly or Beautiful? Attempts to Improve the Urban Space in Western Galicia around the Turn of the 20th Century

Abstracts

EN

In Galicia, the biggest province of the Habsburg Monarchy, cities and towns, in the 19th century, were usually described as places full of dust, dirt and stench. One of the main problems demanding a solution from the local authorities was sanitization of the urban areas. Official revival in 1867, opened an autonomy era in the history of the province which lasted till the I World War. Crucial step in the right course of proceedings at the building site, was to constitute a building code dedicated to the cities and towns of various scales. However, some architects were aware of the fact that the creation of a friendly and beautiful city means so much more and also depends on the law regulations, dedicated to the urban space. That’s why some of them tried to force a new provincial law, in order to force the local authorities to prepare an individual spatial development plan for their city or town. At the same time, care for an urban space became one of the most important aims for many local NGOs, which were established mainly by the intelligentsia and inspired by such organizations or persons as City Beautiful Movement, active in the United States, or Scot Pattrick Geddes. As a result of that trend, every town in Galicia tried to have its own society, which was keen on improving the urban space, by creating some new green areas, planting trees, funding monuments to the national heroes etc. Even if results of their activities were limited, the idea met with general approval.

PL

W Galicji, największym z krajów koronnych monarchii Habsburgów, miasta charakteryzowano jako siedliska kurzu, błota i nieprzyjemnych zapachów. Zmiana tej sytuacji stała się jednym z głównych problemów do rozwiązania przez władze samorządowe, których reaktywacja w 1867 r. rozpoczęła erę autonomiczną Galicji, trwającą aż do I wojny światowej. Najważniejszym aktem prawnym w zakresie kreowania ładu budowlanego w Galicji stały się ustawy budowlane uchwalone dla różnych grup miast, w zależności od ich wielkości. Jednakże część środowiska architektonicznego była świadoma, że ukształtowanie miast przyjaznych mieszkańcom i pięknych wymaga znacznie więcej wysiłku i zależy również od regulacji prawnych dotyczących kształtowania miejskiej przestrzeni. Stąd niektórzy z architektów dążyli do uchwalenia takich ogólnych regulacji prawnych, które zmusiłyby władze lokalne do sporządzania na zarządzanym przez nie obszarze specjalnych planów, zwanych regulacyjnymi. W tym samym czasie troska o przestrzeń miejską stała się jednym z głównych celów dla lokalnych organizacji społecznych noszących nazwę Towarzystwo Upiększenia Miasta, zakładanych w szczególności przez miejscową inteligencję i wzorujących się na organizacjach i indywidualnościach stawiających sobie podobne cele, aktywnych w Europie i na świecie. W efekcie tej mody niemal każde miasto w Galicji starało się mieć taką organizację u siebie, by zajmowała się ulepszaniem przestrzeni miejskiej, np. poprzez zakładanie terenów zielonych, sadzenie drzew, wznoszenie pomników dla bohaterów narodowych itp. Nawet jeśli rezultaty tych wszystkich wysiłków były ograniczone, to sama idea, jaka im przyświecała, spotykała się z powszechną aprobatą.

Keywords

PL

piękno; miasto; Galicja; planowanie przestrzenne; przestrzeń miejska

EN

beauty; city; Galicia; town planning; urban space

• Publisher: Akademia Ignatianum w Krakowie
• Journal: Perspektywy Kultury
• Year: 2024
• Volume: 44
• Issue: 1
• Pages: 209-228

Dates

published

2024

Contributors

author

Andrzej Laskowski

• Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

• https://orcid.org/000000032021675X

References

• Beiersdorf, Z. i Krasnowolski, B. (1993). Przekształcenia urbanistyczne, architektura i sztuka [w czasach autonomii galicyjskiej]. W: F. Kiryk i S. Płaza (red.), Dzieje miasta Nowego Sącza, t. II. Kraków: Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”, 517–526.
• Bieńkowski, W. (1997). Strażnicy dziejów miasta narodowej pamięci. Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa w latach 1896–1996. Kraków: Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa.
• Bochenek, M. (2011). Wielki Kraków. Materiały sesji naukowej odbytej 24 kwietnia 2010 roku. Kraków: Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa; Muzeum Historyczne Miasta Krakowa.
• Broński, K. (2016). Miasta galicyjskie we współczesnej historiografii. Przegląd badań i problemów. W: K. Broński, R. Kusek i J. Sanetra-Szeliga (red.), Pamięć, wybór, tożsamość. Szkice o mieście. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 25–48.
• Bukowiec, M. i Zawadzka, M. (red.) (2008). Jordanowskie idee zdrowia i wychowania fizycznego (100 lat później). Kielce: Wszechnica Święto-krzyska.
• Ekielski, W. (1895). Zadania i stanowisko urzędu budownictwa miejskiego w Krakowie. Kraków: Drukarnia „Czasu”.
• Fassbender, E. (1916). Zasady nowoczesnej nauki o budowie miast. Kraków: G. Gebethner i Spółka.
• Felczyński, Z. (1967). Towarzystwo Upiększania Miasta Przemyśla (Rys rozwojowy 1890–1919). Rocznik Przemyski, XI, 375–397.
• Golka, M. (1980), Kształtowanie się nowych cech środowiska wizualnego w mieście dziewiętnastowiecznym na przykładzie centrum Poznania. Biuletyn Historii Sztuki, 42, nr 3–4, 446–450.
• Hoff, J. (1992). Społeczność małego miasta galicyjskiego w dobie autonomii. Rzeszów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie.
• Hoff, J. (2001). Wygląd małych miast galicyjskich w XIX i na początku XX wieku. W: Z. Beiersdorf i A. Laskowski (red.), Rozwój przestrzenny miast galicyjskich położonych między Dunajcem a Sanem w okresie autonomii galicyjskiej. Jasło: Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Rzeszowie, 97–108.
• JCKK (1912). Józefa Czecha Kalendarz Krakowski na rok 1913 [wyd. 1912]. Kraków: Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa.
• Kaczmarska, E. (1996). Znaczenie uzdrowisk polskich w życiu społeczeństwa w retrospektywie dwóch wieków. W: B. Czerkies i M. Bewz (red.), Problemy urbanistyczno-architektoniczne miast Galicji. Lwów: Uniwersytet Państwowy „Politechnika Lwowska”, 73–74.
• Krasnowolski, B. (2003). Studie über österreichische Architektur, Städtebau und Raumplanung in Galizien in den Jahren 1772–1815. W: A. Gla-ser, Z. Kowalska, J. Byczkowski, J. Gadomski i S. Grodziski (red.), Aus der Geschichte Österreichs in Mitteleuropa. Heft 4: Kunstgeschichte. Wien: Janineum, 130–170.
• Kumaniecki, K.W. (1914). Zarys austriackiego prawa budowlanego ze szczególnem uwzględnieniem galicyjskiego ustawodawstwa. Kraków: nakładem autora.
• Kuśnierz, K. (1990). Gorlice. Zarys rozwoju przestrzennego miasta do czasów najnowszych. Kraków: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej.
• Laskowski, A. (2001). Zarys problematyki. W: Z. Beiersdorf, A. Laskowski (red.), Rozwój przestrzenny miast galicyjskich położonych między Dunajcem a Sanem w okresie autonomii galicyjskiej. Jasło: Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Rzeszowie, 13–30.
• Laskowski, A. (2007). Jasło w dobie autonomii galicyjskiej. Miasto i jego przestrzeń. Kraków: Towarzystwo Naukowe Societas Vistulana.
• Laskowski, A. (2012). „SIBI ET POSTERITATI”. Autoprezentacja i reklama w środowisku architektów, budowniczych i inżynierów w Galicji u schyłku XIX i na początku XX wieku. Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 57, z. 1, 35–54.
• Laskowski, A. (2021). Wokół warsztatu galicyjskiego urbanisty. Casus tarnowskiego architekta Adolfa Juliusza Stapfa. W: E. Doleżyńska-Sewerniak i R. Mączyński (red.), Wokół zagadnień warsztatu artysty: malarza, rzeźbiarza, architekta…, 2. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 211–221.
• Laskowski, A. (2022). On public participation in efforts to beautify the towns and cities of Galicia in times of its autonomy. Prolegomenon. Annales Universitatis Pedagogicae Cracoviensis – Studia de Arte et Educatione, 17, 7–21.
• Lauterbach, A. (1914). Zarys budowy miast podług zasad artystycznych. Sztuka, 5, 28 i n.
• Loos, A. (2013). Ornament i zbrodnia. Eseje wybrane. Warszawa: Fundacja Centrum Architektury.
• Łuczyńska B., B. (2002). Fenomen Henryka Jordana – naukowca, lekarza społecznika, propagatora prawa dziecka do ruchu i rekreacji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Malczewski, J. (1998). Rozbudowa miasta [w czasach autonomii galicyjskiej]. W: F. Kiryk (red.), Dzieje Rzeszowa, 2. Rzeszów: Urząd Miasta Rzeszowa; „KAW-Rzeszów”, Sp. z o.o., 229–274.
• Meducka, M. (1998). Miasteczko polskie w latach 1900–1939 w relacjach pamiętnikarskich. W: M. Meducka i R. Renz (red.), Miasteczko polskie w XIX–XX wieku jako zjawisko kulturowo-obyczajowe. Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego, 133–151.
• Mielicka, H. i Toporek, Z. (1998). Kulturowe funkcje jarmarków. W: M. Meducka i R. Renz (red.), Miasteczko polskie w XIX–XX wieku jako zjawisko kulturowo-obyczajowe. Kielce: Wyższa Szkoła Pedago-giczna im. Jana Kochanowskiego, 203–217.
• Nietyksza, M. (1980). Dzieje miast polskich w epoce kapitalizmu. Problemy, stan badań, postulaty. Kwartalnik Historyczny, nr 2, 399–413.
• Pakies, J. (1903). Nowożytny Kraków. Kraków: Drukarnia „Czasu”.
• Pawłowski, K.K. (1969). Początki polskiej nowoczesnej myśli urbanistycznej. W: Sztuka około 1900. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Na-ukowe, 63–91.
• Pawłowski, K.K. (1976). Początki badań nad historią budowy miast a geneza polskiej urbanistyki nowoczesnej. W: Myśl o sztuce. War-szawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 109–117.
• Pietrzyk, Z. i Borkowski, H. (1978). Inwentarz zespołu (zbioru) akt: Towarzystwo Upiększenia Miasta Krakowa i Okolicy z lat 1888–1914. Mps. [Kraków: Archiwum Państwowe w Krakowie].
• Potępa, S. (1998). Złota era Tarnowa. Architektura i budownictwo w Tarnowie na przełomie XIX i XX w. Tarnów: Tarnowskie Towarzystwo Kulturalne, Urząd Miasta Tarnowa, P.H.U. Marka sp. z o.o. War-szawa, Muzeum Okręgowe w Tarnowie.
• Rakowicz, J. (1912). O nowszych poglądach przy regulacyi miast. Kraków: Drukarnia Literacka.
• Regulacya (1901). Regulacya miast. Architekt, 2, 47–48.
• Renz, R. (1998). Miasteczka polsko-żydowskie na przełomie XIX i XX wie-ku. W: M. Meducka i R. Renz (red.), Miasteczko polskie w XIX–XX wie-ku jako zjawisko kulturowo-obyczajowe. Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego, 119–131.
• Rolle, K. (wyd.). (1931). Kraków. Rozszerzenie granic 1909–1915. Kraków: Gmina Stoł. Król. miasta Krakowa
• Rosłanowski, T. (1995). Socjotopografia i urbanistyka Polski i Ukrainy w XIV–XIX/XX wieku (zagadnienia porównawcze). Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 43, nr 1, 3–7.
• Sitte, C. (1889). Der Städte-Bau nach seinen Künstlerischen Gründsatzen. Wien: Verlag von Carl Graeser.
• Schnür-Pepłowski, S. (1898). Cudzoziemcy w Galicyi (1787–1841). Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Stapf, A.J. (1902). Sprawa regulacyi miast i miasteczek w Galicyi. Tarnów: nakładem autora.
• Statut (1910). Statut Związku Towarzystw Upiększania Kraju. Kraków: Związek Towarzystw Upiększania Kraju.
• Stępniewska, B. (1996), Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX w Europie. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej.
• Szczerba, M., Sroka, Ł., Małecki, J. i Tyrański, W. (2016). Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania w Krakowie. 150 lat polskiego samorządowego modelu oczyszczania miasta. Kraków: grupa tomami na zlecenie MPO w Krakowie.
• Szwankują (1904). Szwankują rządy autonomiczne. Mieszczanin, nr 2 z 15 I, 5.
• Święto (1900). Święto drzew. Kurier Lwowski, nr 287 z 16 X, 3.
• Tondos, B. (1998). Architektura miejska [w czasach autonomii galicyjskiej]. W: F. Kiryk (red.), Dzieje Rzeszowa, 2. Rzeszów: Urząd Miasta Rzeszowa; „KAW-Rzeszów”, Sp. z o.o., 287–322.
• Wdowiszewski, J. (1890). Artystyczne zasady budowania miast. Czasopismo Towarzystwa Technicznego Krakowskiego, nr 7, 58 i n.
• Włodarczyk, E. (1992/1995). Miasto dziewiętnastowieczne jako przedmiot zainteresowań badawczych historyków – kierunki badań. Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych, R. 53–55, 63–77.
• Wynot, E.D. Jr. (1979). Urban History in Poland. A critical appraisal. Journal of Urban History, vol. 6, nr 1, 31–79.
• Zachariasz, A. (2019), Zielony Kraków – „dla przyjemności i pożytku Szanownej Publiczności”. Kraków: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej.
• Zielecki, A. (1998). Struktura mieszczaństwa galicyjskiego w latach 1867–1914. W: M. Meducka i R. Renz (red.), Miasteczko polskie w XIX–XX wieku jako zjawisko kulturowo-obyczajowe. Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego, 49–97.

Identifiers

DOI

10.35765/pk.2024.4401.17

Biblioteka Nauki

37519266