‘Plurality-Empathetic’ Christians: Rethinking Religious Education in Poland

• Authors: Chrostowski Mariusz

Title variants

PL

„Pluralistycznie-empatyczni” chrześcijanie: przemyślenia nad edukacją religijną w Polsce

• Languages of publication: EN

Abstracts

EN

Presently, Poland appears to be a vital stronghold of Catholicism in the international arena. It appears to be a homogeneous society, that remains to be hermetically sealed and not available for people from other countries with different cultural and religious background (e.g. fear of Muslim immigrants from the Middle East). However, it does not change the fact that the processes taking place in the deepest structures of the Polish society, not only has a strong secularisation tendency, but also indicates the fact that pluralism is not a new or marginal phenomenon but rather increasing annually. From this perspective, this paper will highlight not only a better and more effective operationalisation of the practical theology assumptions with regards to the socio-cultural and religious pluralism, but also it indicates the new ways of implementing interreligious education, within the formal religious education in Poland. The paper presents a conceptual sketch of the changes in the religious education in Poland, in that religious education should meet the children and young people’s needs. Furthermore, religious education should be deeply anchored in their everyday life and shape the ‘pluralist-emphathetic’ young Christians and citizens who will support the religious dialogue and the functioning of the state, Europe and the world ‘without stakes’.

PL

Polska na arenie międzynarodowej jawi się nadal jako żywotna twierdza katolicyzmu. Wydaje się, że jest to społeczeństwo homogeniczne, które pozostaje hermetycznie zamknięte i niedostępne dla osób z innych krajów, o odmiennym pochodzeniu kulturowym i religijnym (np. strach przed muzułmańskimi imigrantami z Bliskiego Wschodu). Nie zmienia to jednak faktu, że procesy zachodzące w najgłębszych strukturach polskiego społeczeństwa mają nie tylko silną tendencję do sekularyzacji, ale także wskazują na to, że pluralizm nie jest zjawiskiem nowym czy marginalnym, ponieważ z każdym rokiem przybiera na sile. Z tej perspektywy niniejszy artykuł zwraca uwagę na lepszą i skuteczniejszą operacjonalizację założeń teologii w odniesieniu do pluralizmu społeczno-kulturowego i religijnego, a także wskazuje nowe sposoby wdrażania edukacji międzyreligijnej w ramach formalnej edukacji religijnej w Polsce. W artykule przedstawiono koncepcyjny zarys przemian, jakie powinny zajść w nauczaniu religii w Polsce w taki sposób, aby edukacja religijna odpowiadała na aktualne potrzeby dzieci i młodzieży. Ponadto edukacja religijna powinna być głęboko zakorzeniona w codziennym życiu uczniów i kształtować „pluralistycznie empatycznych” młodych chrześcijan i obywateli, którzy będą wspierać dialog religijny oraz funkcjonowanie państwa, Europy i świata „bez stosów”.

Keywords

EN

religious education; interreligious education; interreligious dialogue; pluralism; school pastoral care

PL

edukacja religijna; edukacja międzyreligijna; dialog międzyreligijny; pluralizm; duszpasterstwo szkolne

• Publisher: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wydawnictwo UMK
• Journal: Paedagogia Christiana
• Year: 2021
• Volume: 1/47
• Pages: 251-275

Contributors

author

Chrostowski Mariusz

• ORCID: 0000-0002-5817-2687
• Eichstätt Catholic University, Germany

References

• Adamski, A. (2016). Pluralizm wartości jako wyzwanie dla wychowania. In B. Bogołębska, M. Worsowicz (Eds.), Chrześcijańska kultura, myśl i edukacja (pp. 139–151). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
• Adamski, F. (2011). Pluralizm wartości a wychowanie. Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio, 7(3), 80–85.
• Anczyk, A., Grzymała-Moszczyńska, J. (2016). Religious discrimination discourse in the mono-cultural school: the case of Poland. British Journal of Religious Education, 40(2), 182–193.
• Bahabol, E. (2019). Plurality of religion in Christian views and the implications for Christian Religious Education. Quaerens: Journal of Theology and Christianity Studies, 1(1), 61–81.
• Balsamska, J., Beźnic, Sz., Dziwisz, M., Dziwisz P., Zając, H., Zawiła, M. (2012). Pomiędzy tolerancją a dyskryminacją – o występowaniu i przeciwdziałaniu dyskryminacji na tle religijnym w małopolskich szkołach oraz o treściach etycznych, religijnych i antydyskryminacyjnych w systemie oświaty. Kraków: Fundacja na Rzecz Różnorodności Polistrefa.
• Baniak, J. (2000). Katecheza szkolna w opiniach i ocenach młodzieży i rodziców. Poznańskie Studia Teologiczne, 9, 237–259.
• Baring, R. (2011). Plurality in Unity: Challenges Toward Religious Education in the Philippines. Religious Education. The official journal of the Religious Education Association, 106, 459–475.
• Bauer, J. (2019). Religionsunterricht für alle: Eine multitheologische Fachdidaktik. Stuttgart: Kohlhammer Verlag.
• Berger, P. (2004). Religion und europäisch Integration. Bemerkungen aus amerikanischer Sicht. Transit, 27, 107–117.
• Błeszyńska, K. (2010). Dzieci obcokrajowców w polskich placówkach oświatowych − perspektywa szkoły. Raport z badań. Warszawa: Ośrodek Rozwoju Edukacji.
• Boschki, R. (2015). Catholic religious education in German schools: An ecumenical and interreligious perspective. In M. T. Buchanan & A. M. Gellel (Eds.), Global perspectives on Catholic religious education in schools (pp. 195–206). Cham: Springer.
• Buchowski, M., Chlewińska, K. (2010). Tolerance and Cultural Diversity Discourses in Poland. Retrieved October 5, 2020, from https://cadmus.eui.eu/bitstream/handle/1814/19782/ACCEPT_2010-09_BR_Poland.pdf?sequence=1.
• Buchowski, M., Chlewińska, K. (2012). Tolerance of Cultural Diversity in Poland and Its Limitations, Retrieved October 5, 2020, from https://core.ac.uk/download/pdf/45682127.pdf.
• Buczek, W. (2014). Dialog wychowawczy propozycją dla nauczyciela i ucznia na wzajemne porozumienie i współpracę. Rozprawy Społeczne, VIII (3), 35–40.
• Buczek, W. (2017). Pedagogika personalno-egzystencjalna ks. Janusza Tarnowskiego. Dialog wychowawczy jako propozycja metody wychowania we współczesnej rodzinie, szkole, społeczeństwie. Polska Myśl Pedagogiczna, 3, 175–191.
• Burdziej, S. (2005). Religion and Politics: Religious Values in the Polish Public Square since 1989. Religion, State and Society, 33 (2), 165–174.
• Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS). (2020). Stosunek Polaków do innych narodów. Retrieved September 12, 2020, from https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2020/K_031_20.PDF.
• Chałupniak, R. (2003). Wychowanie religijne w szkołach europejskich. In J. Stala (Ed.), Wybrane zagadnienia z katechetyki (pp. 175–201). Tarnów: Academica.
• Chrobak, S. (2013). Urzeczywistniać swoje człowieczeństwo – humanizm integralny ks. prof. Janusza Tarnowskiego. Studia z Teorii Wychowania, 6, 9–22.
• Chrobak, S. (2018). Pedagogika skoncentrowana na osobie. Janusza Tarnowskiego koncepcja wychowania integralnego. Pedagogika Społeczna, 1, 27–38.
• Chrostowski, M. (2020). Edukacja religijna w Polsce: czas na zamianę? Łódzkie Studia Teologiczne, 29 (3), 39–52.
• Chrzanowska, I. (2009a). Zaniedbane obszary edukacji – pomiędzy pedagogiką a pedagogiką specjalną. Wybrane zagadnienia. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
• Chrzanowska, I. (2009b). Problemy edukacji dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością. Regionalna specyfika czy ogólnopolska tendencja. Kraków: Wydawnictwo WSP.
• Coleman, D. (2006). Immigration and ethnic change in low-fertility countries: A third demographic transition. Population and Development Review, 32 (3), 401–446.
• Czekalski, R. (2004). Duszpasterstwo szkolne – czy wykorzystana szansa? Ateneum Kapłańskie, 3, 514–528.
• Czekalski, R. (2010). Rys historyczny lekcji religii katolickiej w Polsce. Studia Katechetyczne, 7, 99–125.
• Czerepaniak-Walczak, M. (2015). Kultura szkoły – o jej złożoności i wielowymiarowości. Pedagogiga Społeczna, 3, 77–87.
• Demmelhuber, H., Hartung, M., Wicker, A. (2011). Wenn die Kirche zur Schule geht... Kreative Ideen, Projekte und Konzepte zur Schulpastoral. München: Dt. Katecheten-Verein.
• Derjacques, E. A. R. (2014). Learning in differences: the question of pluralism in religious education in the secondary schools of the Seychelles. Retrieved September 20, 2020, from http://hdl.handle.net/2078.1/thesis:7.
• Diözese Augsburg. (2006). Christ sein in der Schule. Schulpastoral in der Diözese Augsburg. Augsburg: Bischöfliches Ordinariat Augsburg.
• Dupuis, J. (2003). Chrześcijaństwo i religie. Od konfrontacji do dialogu. Kraków: WAM.
• Evangelischer Oberkirchenrat Stuttgart (EOS). (2008). Evangelische Schulseelsorge. Ein Projekt der Evangelischen Landeskirche in Württemberg 2007–2010. Stuttgart: Pädagogisch-Theologisches Zentrum in Stuttgart.
• Francis. (2013a). Begegnung mit Vertretern der Verantwortungsträger aus Politik und Gesellschaft in Brasilien (Rio de Janeiro 27. Juli 2013). Retrieved September 7, 2020, from http://w2.vatican.va/content/francesco/de/ speeches/2013/july/documents/papa-francesco_20130727_gmg-classe-dirigente-rio.html.
• Francis. (2013b). Apostolic Exhortation Evangelii Gaudium. Retrieved Juni 10, 2020, from http://www.vatican.va/content/francesco/en/apost_exhortations/documents/papa-francesco_esortazione-ap_20131124_evangelii-gaudium.html.
• Francis. (2020). Encyclical Letter Fratelli Tutti. Retrieved October 10, 2020, from http://www.vatican.va/content/francesco/en/encyclicals/documents/papa-francesco_20201003_enciclica-fratelli-tutti.html.
• Gawlicz, K., Rudnicki, P., Starnawski, M. (2015). Dyskryminacja w edukacji: przegląd wybranych polskich badań. In K. Gawlicz, P. Rudnicki, & M. Starnawski (Eds.), Dyskryminacja w szkole – obecność nieusprawiedliwiona: o budowaniu edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce: raport z badań (pp. 10–57). Warszawa: Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej.
• Gellner, C., Langenhorst, G. (2013). Blickwinkel öfnen. Interreligiöses Lernen mit literarischen Texten. Ostfldern: Matthias-Grünewald Verlag
• Głowacki, A. (2019). Religijność młodzieży i uczestnictwo w lekcjach religii w szkołach. In M. Grabowska, M. Gwiazda (Eds. ), Młodzież 2018 (pp. 153–166). Warszawa: CBOS.
• Główny Urząd Statystyczny (GUS). (2019). Wyznania religijne w Polsce w latach 2015–2018 Retrieved September 14, 2020, from https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/inne-opracowania/wyznania-religijne/wyznania-religijne-w-polsce-20152018,5,2.html.
• Gmoser, A., Weirer, W. (2019). Es muss sich etwas verändern! Religionsunterricht in Österreich. Empirische Blitzlichter aus der schulischen Praxis und Überlegungen zur konzeptionellen Weiterentwicklung. Österreichisches Religionspädagogisches Forum, 27(1), 161–189.
• Gołata, E., Jonda, B. (2008). Demographische Entwicklungen in Polen und in Deutschland im Vergleich. In R. Sackmann, B. Jonda, M. Reinhold (Eds.), Demographie als Herausforderung für den öffentlichen Sektor (pp. 25–46). Wiesbaden: Springer.
• Goździak, E., Marton, P. (2018). Where the Wild Things Are: Fear of Islam and the Anti-Refugee Rhetoric in Hungary and in Poland. Central and Eastern European Migration Review, 7 (2): 125–151
• Grabowska, M., Gwiazda, M. (2019). Młodzież 2018. Warszawa: CBOS.
• Guzik, A., Marzęcki, R. (2018). Niemoralna religijność wzory religijności i moralności młodegopokolenia Polaków. Roczniki Nauk Społecznych, 10(46), 123–143.
• Hainz, M., Pickel, G., Pollack, D. (2014). Religiosität in Deutschland und Polen – lohnt sich ein Vergleich? In M. Hainz, G. Pickel, D. Pollack, M. Libiszowska-Żółtkowska, E. Firlit (Eds.), Zwischen Säkularisierung und religiöser Vitalisierung. Religiosität in Deutschland und Polen im Vergleich (pp. 9–17). Wiesbaden: Springer.
• Jackson, R. (2004). Rethinking Religious Education and Plurality: Issues in Diversity and Pedagogy. London: Routledge Falmer.
• Jackson, R. (2018). The Contribution of Religious Education to a Better Living Together in Europe. In A. Körs, W. Weisse, J. Willaime (Eds.), Religious Pluralisation: A Challenge for Modern Societies. Münster: Waxmann.
• Jackson, R. (2019). Religious education for plural societies. The selected works of Robert Jackson, world library of Educationalists. London and New York: Routledge Taylor & Francis Group.
• Jackson, R., O’Grady, K. (2007). Religions and Education in England: Social Plurality, Civil Religion and Religious Education Pedagogy. In R. Jackson, S. Miedema, W. Weisse, J.-P. Willaime (Eds.), Religion and Education in Europe. Developments. Contexts and debates (pp. 221–240). Münster: Waxmann.
• Jäggle, M. (2018). Religionen-sensible Schulpastoral als Beitrag zu einer humanen Schulkultur. In A. Kaupp (Ed.), Pluralitätssensible Schulpastoral. Chancen und Herausforderungen angesichts religiöser und kultureller Diversität (pp. 81–97). Ostfildern: Matthias-Grünewald Verlag.
• Jäggle, M. (2019). Religion – nur im Religionsunterricht? ‘Kulturelle und religiöse Vielfalt in Fachdidaktik und Unterricht‘. In M. Juen, Z. Sejdini, M. H. Tuna, M. Kraml (Eds.), Dritte ‘Tagung der Fachdidaktik‘ 2017. Religiöse und (sozio-)kulturelle Vielfalt in Fachdidaktik und Unterricht. Innsbrucker Beiträge zur Fachdidaktik 6 (pp. 15–40). Innsbruck: Innsbruck University Press.
• Jancewicz, E. (2020). Katecheta świecki w społecznym odbiorze. Retrieved October 10, 2020, from https://www.katechizmy.pl/sites/katecheza/files/doc/katecheta_swiecki_w_spolecznym_odbiorze.pdf.
• Janiga, W. (2011). Blaski katechezy szkolnej. Studia Pastoralne, 7, 543–554.
• Jedynak, W. (2018). Nauczanie religii w polskich szkołach – sukces czy porażka?. Poznańskie Studia Teologiczne, 32, 207–228.
• KAI (2017). 30 tys. katechetów uczy religii w polskich szkołach. Ich liczba systematycznie spada. Retrieved October 1, 2020, from https://archwwa.pl/wiadomosci/30-tys-katechetow-uczy-religii-w-polskich-szkolach-ich-liczba-systematycznie-spada/.
• Kaupp, A. (2018). Pluralitätssensible Schulpastoral. Chancen und Herausforderungen angesichts religiöser und kultureller Diversität. Ostfildern: Matthias-Grünewald Verlag.
• Kaupp, A. (2019). Catholic Religious Education in Germany and the Challenges of Religious Plurality. In M. Buchanan M., A. M. Gellel (Eds.), Global Perspectives on Catholic Religious Education in Schools (pp. 575–587). Singapore: Springer.
• Keator, M. (2018). Lectio Divina as Contemplative Pedagogy: Re-appropriating Monastic Practice for the Humanities. New York.
• Kiciński, A. (2018). Katecheza a nauczanie religii katolickiej w Polsce. Roczniki Teologiczne, 11, 17–34.
• Kielian, A. (2013). Wychowanie do życia wspólnotowego jako zadanie szkolnej lekcji religii w świetle polskich dokumentów oświatowych i katechetycznych. Analecta Cracoviensia, 45, 121–135
• Klaus, W. (2017). Security First—New Right-Wing Government in Poland and Its Policy Towards Immigrants and Refugees. Surveillance & Society, 15 (3/4), 523–528
• Klutz, P. (2016). Religious Education Faces the Challenge of Religious Plurality. A Qualitative-Empirical Study in Vienna. Münster: Waxmann Verlag.
• Kołodziejczyk, S. T. (2010). Pluralizm jako wartość i antywartość. Filozoficzne tło życia społecznego. Człowiek i Społeczeństwo, 30, 35–62.
• Konferencja Episkopatu Polski (KEP). (2001a). Dyrektorium Katechetyczne Kościoła Katolickiego w Polsce. Kraków: WAM.
• Konferencja Episkopatu Polski (KEP). (2001b). Regulamin posługi duszpasterskiej prefektów. In KEP, Dyrektorium Katechetyczne Kościoła Katolickiego w Polsce (pp. 123–126). Kraków: WAM.
• Konferencja Episkopatu Polski (KEP). (2018). Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce. Częstochowa: Wydawnictwo Świętgo Pawła.
• Konferencja Episkopatu Polski (KEP). (2019). Program nauczania religii rzymskokatolickiej w przedszkolach i szkołach. Częstochowa: Wydawnictwo Świętgo Pawła.
• Kostkiewicz, J. (2016). Humanistyczna pedagogika społeczna jako pogranicze i obszar wspólny z katolicką nauką społeczną. Szkic zagadnienia. Polska Myśl Pedagogiczna, 2, 51–81.
• Kowalczyk, J. (2015). W nurcie przepowiadania katechetycznego. Dwadzieścia pięć lat doświadczeń w środowisku szkolnym. Legnica: Diecezjalne Centrum Edukacyjne.
• Krause, A., (2010). Współczesne paradygmaty pedagogiki specjalnej. Kraków: Impuls.
• Kropac, U. (2019). Religion – Religiosität – Religionskultur: Ein Grundriss religiöser Bildung in der Schule. Stuttgart: Kohlhammer.
• Kujawa-Holbrook, S. A. (2014). God Beyond Borders: Interreligious Learning Among Faith Communities. Oregon: Pickwick Publications.
• Kujawa-Holbrook, S. A. (2016). The Meanings of Dialogue in Interreligious Teaching and Learning Today. Retrieved October 7, 2020, from https://irstudies.org/index.php/jirs/article/view/315/307.
• Kujawa-Holbrook, Sheryl A. (2015). Interreligious Learning. Religious Education, 110 (5): 483–486.
• Lames, G. (2016). Schulpastoral kontrovers. Eine katholische (!?) Sichtweise. Religionspädagogische Beiträge, 74, 15–24.
• Lob, B. (2012). Gestaltungsprinzipien und Qualitätskriterien in der Schulpastoral. Engagment, 4, 247–255.
• Łyszkowska, E. (2012). Twórczość i życie Janusza Tarnowskiego. Rocznik Andragogiczny, 386–403.
• Mariański, J. (1993). Religia i Kościół w społeczeństwie pluralistycznym. Polska lat dziewięćdziesiątych. Lublin: RW KUL.
• Mariański, J. (1997). Religia i Kościół między tradycją i ponowoczesnością. Studium socjologiczne. Kraków: Nomos.
• Mariański, J. (2010). Religia w społeczeństwie ponowoczesnym. Studium socjologiczne. Warszawa: Oficyna Naukowa.
• Mariański, J. (2011). Tendencje rozwojowe w polskim katolicyzmie – diagnoza i prognoza. Teologia Praktyczna, 12, 7–24.
• Mariański, J. (2015a). Pluralizm społeczno-kulturowy a moralność. In J. Mariański (Ed.), Leksykon socjologii moralności (pp. 581–585). Kraków: Nomos.
• Mariański, J. (2015b). Religia i moralność w świadomości Polaków: zależność czy autonomia? Konteksty Społeczne, 1 (5), 8–26
• Mariański, J. (2015c). Katolicyzm polski w procesie przemian. Władza Sądzenia, 6, 29–45.
• Mariański, J. (2016). Megatrendy religijne w społeczeństwach ponowoczesnych. Studium socjologiczne. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Mąkosa, P. (2011). Współczesne ujęcia nauczania religii w europejskim szkolnictwie publicznym. Roczniki Pastoralno-Katechetyczne, 3, 123–136.
• Mąkosa, P. (2015). Confessional and catechetical nature of religious education in Poland. The Person and the Challenges, 5 (2), 53–66.
• Mąkosa, P. (2016). Challenges for teachers of religious education in Catholic and state schools in Poland: a comparative study. International Studies in Catholic Education, 8 (2), 168–178.
• Mendl, H. (2013). Religionsunterricht 2020. Ein schulisches Fach im Spannungsfeld zwischen Pluralität und Konfessionalität. In H. Rupp, S. Hartmut (Eds.), Religionsunterricht 2020. Diagnosen – Prognosen – Empfehlungen (pp. 134–150). Stuttgart: Calwer.
• Michalski, J. T. (2004). Edukacja i religia jako źródło rozwoju egzystencjalno-kognitywnego. Studium hermeneutyczno-krytyczne. Toruń: Wydawnictwo UMK.
• Milerski, B. (1998). Religia a szkoła. Status edukacji religijnej w szkole w ujęciu ewangelickim. Warszawa: Chrześcijańska Akademia Teologiczna.
• Milerski, B. (2009). Kształcenie międzykulturowe w szkole z perspektywy pedagogiki religii. Retrieved August 3, 2020, from https://ekumenia.pl/content/uploads/2014/03/Ksztalcenie-miedzykulturowe-w-szkole-z-perspektywy-pedagogiki-religii-B.Milerski.pdf.
• Misiaszek, K. (2010). Koncepcja nauczania religii katolickiej w publicznej szkole polskiej. Próba oceny. Warszawa: Wydawnictwo Salezjańskie.
• Mizerek, H. (2018). O wymierającej sztuce dialogu. Zarządzanie Publiczne, 1 (41), 1–10.
• Mohr, D. (2019). Konformistische Revolte und Rechtspopulismus als identitätsschließende Momente: Die polnische Regierungspartei Prawo i Sprawiedliwość. In Y. Bizeul, L. Lutz-Auras, J. Rohgalf (Eds.), Offene oder geschlossene Kollektividentität (pp. 301–326). Wiesbaden: Springer.
• Moskal, P. (2019). Problem edukacji religijnej w społeczeństwie pluralistycznym. Forum Pedagogiczne, 9, 37–45.
• Nowak, M. (2008). Wyzwania dla wychowania etyczno-religijnego w kontekście wielokulturowym. In T. Lewowicki, B. Grabowska, A. Różańska (Eds.), Socjalizacja i kształtowanie się tożsamości – problemy i sugestie rozwiązań (pp. 215–220). Cieszyn–Warszawa–Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Nowak, M. (2010). Dialog w wychowaniu. Paedagogia Christiana, 1, 85–103.
• Opiela, M. (2018). Aniela Różańska, Edukacja religijna młodzieży w warunkach pluralizmu religijnego w wybranych krajach Europy Środkowo-Wschodniej (Grupa Wyszehradzka: Polska, Czechy, Słowacja, Węgry) – studium porównawcze. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek 2015. Roczniki Pedagogiczne, 10 (1), 151–153.
• Pajer, F. (2007). Nauczanie religii. In J. Gevaert, K. Misiaszek (Eds.), Słownik katechetyczny (p. 632). Warszawa: Wydawnictwo Salezjańskie.
• Paleczny, T. (2010). Uniwersalizacja kulturowa w procesach globalizacji. In A. Gielarowski (Ed.), Humanitas. Studia Kulturoznawcze (pp. 17–36). Kraków: WAM.
• Panuś, T. (2011). „Dwadzieścia lat minęło” – o blaskach i cieniach katechezy w szkolnej rzeczywistości. Sympozjum, 2, 9–25.
• Pasamonik, B. (2017). Moral Panic About Refugees in Poland as a Manifestation of Cultural Transformation. Multicultural Studies, 1, 87–101.
• Pasieka, A. (2015). Hierarchy and Pluralism: Living Religious Difference in Catholic Poland. New York: Palgrave Macmillan.
• Pawlik, W. (2008). O przemianach religijności młodzieży – próba typologii. In I. Borowik, M. Libiszowska-Żółtkowska, M. Doktór (Eds.), Oblicza religii i religijności (pp. 135–152). Kraków: Nomos.
• Pew Research Center. (2017). Religious Belief and National Belonging in Central and Eastern Europe. Retrieved September 3, 2020, from https://assets.pewresearch.org/wp-content/uploads/sites/11/2017/05/15120244/CEUP-FULL-REPORT.pdf.
• Pew Research Center. (2018). Eastern and Western Europeans Differ on Importance of Religion, Views of Minorities and Key Social Issues. Retrieved October 4, 2020, from https://www.pewforum.org/wp-content/uploads/sites/7/2018/10/Eastern-Western-Europe-FOR-WEB-1.pdf.
• Pędziwiatr, K. (2018). The Catholic Church in Poland on Muslims and Islam. Patterns of Prejudice, 5, 461–478.
• Piela, A., Łukjanowicz, A. (2017). Islamophobia In Poland. National Report 2017. Retrieved October 9, 2020, from http://www.islamophobiaeurope.com/wp-content/uploads/2018/04/Poland.pdf.
• Placha, J. (2020). Komunikacja przez dialog warunkiem dobrej współpracy z innymi. Kwartalnik Naukowy Fides Et Ratio, 2 (42), 227–235.
• Pohl-Patalong, U. (2018). How teachers deal with religious plurality in denominational religious education: a research project in the northernmost state of Germany. In F. Schweitzer, R. Boschki (Eds.), Researching Religious Education. Classroom Processes and Outcomes (pp. 179–191). Münster: Waxmann.
• Polak, M. (2007). Pastoralna posługa Kościoła w szkole. Inspiracje dla polskiego duszpasterstwa. Studia Pastoralne, 3, 275–293.
• Pontifical Council for Promoting New Evangelization. (2020). Directory for Catechesis. Retrieved October 12, 2020, from https://www.dbk.de/fileadmin/redaktion/diverse_downloads/presse_2020/2020-06-25_Direktorium-fuer-die-Katechese_Arbeitsuebersetzung.pdf.
• Posmykiewicz, A. (2017). Religion, Multiculturalism and Racism in Poland. An interview-based exploration among members of religious minorities. Uppsala Universitet: Master program of Religion in Peace and Conflict. Retrieved August 6, 2020, from https://uu.diva-portal.org/smash/get/diva2:1137831/FULLTEXT01.pdf.
• Potocki, A. (2014). Problem polskiej wiary. Uwagi socjologa. Colloquia Theologica Ottoniana, 1, 35–57.
• Przybylska, E., Wajsprych, D. (2018). Social worlds and religious education in Poland: towards the elimination of disharmony. British Journal of Religious Education, 2 (2), 1–12.
• Ratajczak, M., Jędrzejczyk-Kuliniak, K. (2016). Muslims and Refugees in the Media in Poland. Retrieved October 1, 2020, from https://www.db-thueringen.de/servlets/MCRFileNodeServlet/dbt_derivate_00035508/GMJ11_Ratajaczak_Jedrzejczyk-Kuliniak.pdf.
• Rembierz, M. (2014). Tropy transcendencji… Współczesne myślenie religijne wobec pluralizmu światopoglądowego i relacji międzykulturowych. Świat i Słowo, 2 (23), 17–50.
• Rembierz. M. (2017). O uczeniu się pluralizmu w/dzięki pedagogice. Pluralistyczne perspektywy pedagogiki i różnorodne oblicza pluralizmów w krytycznym rozpoznaniu refleksji metapedagogicznej. Studia Pedagogiczna, 70, 105–153.
• Rogińska, M. (2014). Nauka i nowa duchowość w poszukiwaniu całości. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Sociologica, 6, 51–68.
• Roth, K. (2013). Sinnhorizonte christlich gestalteter Schule. Eine schulpädagogische Begründung der Schulpastoral an staatlichen Schulen. Hamburg: Verlag Dr. Kovač.
• Różańska, A. (2015). Edukacja religijna młodzieży w warunkach pluralizmu religijnego w wybranych krajach Europy Środkowo-Wschodniej (Grupa Wyszehradzka: Polska, Czechy, Słowacja, Węgry) – studium porównawcze. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Różańska, A. (2017). Międzykulturowe konteksty edukacji religijnej – problem otwartej tożsamości religijnej. Lubelski Rocznik Pedagogiczny, 3, 49–58.
• Różańska, A. (2019). Pluralizm religijny wyzwaniem dla wczesnej edukacji. Problemy Wczesnej Edukacji, 2, 39–49.
• Sarnat-Ciastko, A. (2019). Pedagogika dialogu fundamentem tutoringu szkolnego. In J. Gara, D. Jankowskia, E. Zawadzka (Eds.), Pedagogika dialogu. Pomiędzy w intersubiektywnej przestrzeni edukacji (pp. 99–10). Warszawa: Wydawnictwo APS.
• Schweitzer, F., Schwab, U., Ziebertz, H.-G. (2002). Entwurf einer pluralitätsfähigen Religionspädagogik. Religionspädagogik in pluraler Gesellschaft. Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus.
• Seibt, M. (2008). Schulpastoral an berufsbildenden Schulen des dualen Schulsystems: eine qualitativ-empirische Untersuchung zur Entwicklung von Qualitätskriterien für eine gelingende Schulpastoral an Berufsschulen. Berlin: LIT Verlag.
• Sekretariat der Deutschen Bischofskonferenz (SDB). (1996). Schulpastoral – der Dienst der Kirche an den Menschen im Handlungsfeld Schule. Retrieved August 20, 2020, from https://www.dbk.de/fileadmin/redaktion/veroeffentlichungen/kommissionen/KO_16.pdf.
• Skałbania, B., Babiarz, M. (2018). Edukacja włączająca jako przestrzeń dla rozwoju czy ryzyko wykluczenia i marginalizacji ucznia? Student Niepełnosprawny, 18, 17–27.
• Skeie, G. (2009). Plurality and Pluralism in Religious Education. In M. de Souza, G. Durka, K. Engebretson, R. Jackson, A. McGrady (Eds.), International Handbook of the Religious, Moral and Spiritual Dimensions in Education. International Handbooks of Religion and Education (pp. 307–319). Dordrecht: Springer.
• Słotwińska, H. (2014). Pedagogika religii wobec pluralizmu religijnego. Roczniki Teologiczne, 61(11), 5–23.
• Stala, J. (2015). Die Polen angesichts der Umbrüche im politischen und gesellschaftlichen Bereich. Ein Vierteljahrhundert nach der Unabhängigkeit Polens. The Person and the Challenges, 1, 191–199.
• Stosch, K. von (2012). Komparative Theologie als Wegweiser in die Welt der Religionen. Paderborn: Verdinand Schöningh Verlag.
• Szumski, G. (2009). Integracyjne kształcenie niepełnosprawnych. Sens i granice zmiany edukacyjnej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Szumski, G. (2020). Wokół edukacji włączającej. Efekty kształcenia uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim w klasach specjalnych, integracyjnych i ogólnodostępnych. Warszawa: Wydawnictwo APS.
• Tarnowski, J. (1982). Problem chrześcijańskiej pedagogiki egzystencjalnej. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej.
• Tarnowski, J. (1984). Wychowanie do pokoju z Bogiem i ludźmi. Poznań: Księgarnia Świętego Wojciecha.
• Tarnowski, J. (1991). Człowiek – dialog – wychowanie. Zarys chrześcijańskiej pedagogiki personalno-egzystencjalnej. Znak, 9, 71–73.
• Tarnowski, J. (1992). Pedagogika dialogu. In B. Śliwerski (Ed.), Edukacja alternatywna – dylematy teorii i praktyki (pp. 112–122). Kraków: Impuls.
• Tarnowski, J. (1993). Jak wychowywać? Warszawa: Wydawnictwo ATK
• Tarnowski, J. (2003). Jak wychowywać? W ogniu pytań. Ząbki: Apostolicum.
• Tarnowski, J. (2005). Jak wychowywać? Uczyć się od wychowanków (przyjaciół). Kraków: Impuls.
• Tarnowski, J. (2007). Współwychowanie: przez postawę dialogu ku przyjaźni. In B. Śliwerski (Ed.), Pedagogika alternatywna. Postulaty projekty i kontynuacje. Teoretyczne konteksty alternatyw edukacyjnych i wychowawczych (pp. 160–161). Kraków: Impuls.
• Tarnowski, J. (2009a). Jak wychowywać? Wczoraj. Dziś. Jutro. Warszawa: Oficyna Wydawnicza ADAM.
• Tarnowski, J. (2009b). Jak wychowywać? Barykada czy dialog? Warszawa: Oficyna Wydawnicza ADAM.
• Tarnowski, J. (2009c). Jak wychowywać? W świecie paradoksów. Warszawa: Oficyna Wydawnicza ADAM.
• Tazbir, J. (1973). Dzieje polskiej tolerancji. Warszawa: Interpress.
• Tazbir, J. (2009). Państwo bez stosów: szkice z dziejów tolerancji w Polsce XVI i XVII w. Warszawa: Iskry.
• Topidi, K. (2019). Religious Freedom, National Idenity and the Polish Catholic Church: Converging Visions of Nation and God. Religions, 10 (293), doi:10.3390/rel10050293.
• Urząd do Spraw Cudzoziemców (UDsC). (2017). Zezwolenia na pobyt w 2017 r. – podsumowanie. Retrieved September 20, 2020, from https://udsc.gov.pl/zezwolenia-na-pobyt-w-2017-r-podsumowanie/.
• Verburg, W., Abdel-Rahman, A. (2015). Christliche Schulpastoral in Schulen mit religiös pluraler Schülerschaft. In A. Kaupp, G. Bussmann, B. Lob, B. Thalheimer (Eds.), Handbuch Schulpastoral. Für Studium und Praxis (pp. 143–154). Freiburg: Verlag Herder.
• Weiße, W. (2008). Religionsunterricht in Zeiten gesellschaftlicher Pluralisierung. Einstellungen Jugendlicher in Europa zu religiöser Heterogenität und Religionsunterricht – das europäische Forschungsprojekt REDCo. Theo-Web. Zeitschrift für Religionspädagogik, 7, 5–33.
• Zacharuk, T. (2008). Wprowadzenie do edukacji inkluzyjnej. Siedlce: Wydawnictwo Akademii Podlaskiej.
• Zacharuk, T. (2010). Resocjalizacja w warunkach edukacji inkluzyjnej. Resocjalizacja Polska, 1, 221–229.
• Zając, M. (2015). XXV lat nauczania religii w polskiej szkole. Między nadzieją a rzeczywistością. Lublin 2015: Wydawnictwo Natan.
• Zarzecki, L. (2012). Teoretyczne podstawy wychowania teoria i praktyka w zarysie. Jelenia Góra: Karkonoska Państwowa Szkoła Wyższa.
• Zdaniewicz, W. (2013). Model katolickiej religijności. In L. Adamczuk, E. Firlit, W. Zdaniewicz (Eds.), Postawy społeczno-religijne Polaków 1991-2012 (s. 103-124). Warszawa: ISKK.
• Zduniak, A. (2019). Inkluzywna edukacja religijna na przykładzie systemu szkolnictwa w Nemczech. Forum Pedagogiczne, 9 (2), 133–142
• Zellma, A. (2017). Nauczanie religii w kontekście reformy systemu edukacji. Studia Pastoralne, 13, 98–108.
• Zielińska, K., Zwierżdżyński, M. (2013). Religious Education in Poland. In D. Davis, E. Miroshnikova (Eds.), The Routledge International Handbook of Religious Education (pp. 264–271). New York: Routledge.
• Zuk, A. (2012). Pastoralne zaangażowanie parafii w struktury szkolne: innowacyjny model wychowania społeczno-kulturowego. In W. Theiss (Ed.), Człowiek – Środowisko życia – Edukacja (pp. 228–262). Toruń: Akapit.
• Zwierżdżyński M. (2017). The Politics of Religious Education in Poland After 1990. In S. Ramet, I. Borowik (Eds.), Religion, Politics, and Values in Poland. Palgrave Studies in Religion, Politics, and Policy. New York: Palgrave Macmillan.

Identifiers

DOI

http://dx.doi.org/10.12775/PCh.2021.012