Sieć szpitali łacińskich w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku

• Authors: Suracki Marian

Title variants

EN

The network of latin hospitals in the Polish - Lithuanian Comminwealth in the 16th-18th centuyr

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Opieka społeczna i dobroczynność w Polsce, jak i w całej Europie chrześcijańskiej, oparta była w głównej mierze o szpitale, które pełniły aż do końca XVIII w. funkcję przytułków, których schronienie znajdowały bardzo różne kategorie potrzebujących: kalecy, starcy, ubodzy, sieroty czy chorzy. W dwu pierwszych wiekach istnienia państwa polskiego szpitale prowadziły prawie wyłącznie zakony, natomiast od około XIV w. w większych miastach pojawiły się tzw. szpitale prepozyturalne, złożone z przytułku i własnego kościoła szpitalnego, posiadające własne beneficjum i obsadę duchowną. W większości funkcjonowały one nadal w okresie staropolskim. Pod koniec XVI w. w atmosferze i na mocy reform podjętych na Soborze Trydenckim (1545-1563) zaczęły dynamicznie się rozwijać małe szpitale-przytułki parafialne, i to zarówno w parafiach miejskich, w których wcześniej nie było szpitali prepozyturalnych, jak i przede wszystkim w wsiach, gdzie szpital w średniowieczu był zjawiskiem nieznanym. Szybki i systematyczny przyrost przytułków parafialnych, sprawił, że ten typ szpitala stał się, szczególnie od drugiej połowy XVII w. statystycznie dominujący. Powszechny rozwój szpitali parafialnych w całej Rzeczypospolitej i gęstnienie ich sieci przebiegało w różnym tempie w poszczególnych regionach. Generalnie w skali całego państwa, szczytowy rozwój szpitali przypada na drugą połowę XVII w. Największe nasilenie tego procesu szczególnie w XVII w. było wynikiem stopniowego i ustawicznego procesu rozwoju sieci szpitalnej w odzewie na potrydenckie zalecenia zakładania ich w każdej parafii. Rozwój szpitali w XVIII w. Jedynie na ziemiach wschodnich rozwój szpitali zaczął się później, przebiegał wolniej i był przedłużony w czasie, obserwowane na większości ziem Korony zmniejszanie się liczebności szpitali, następujące powoli, ale sukcesywnie przez cały XVIII w. było zwiastunem bezpowrotnego zaniku tego rodzaju instytucji kościelnych. Przygotowywało ono grunt pod powstanie nowego szpitalnictwa, którego jednoznacznie lecznicza funkcja zaczęła krystalizować się na ziemiach polskich w dobie rozbiorów. Na całym obszarze przedrozbiorowej Rzeczpospolitej, w szczytowym momencie rozwoju szpitalnictwa, mniej więcej co druga parafia łacińska posiadała własną placówkę opiekuńczą. Funkcjonował on szacunkowo w 70-80% parafii miejskich i około 30% parafii wiejskich.

EN

Social care and charity in Poland, as well as in whole Christian Europe, was based mainly on hospitals, which – until the end of the 18th century – served as almshouses, where various categories of those in need found shelter: the handicapped, the old, the poor, the ill and orphans. In the first two centuries of the existence of the Polish state hospitals were run almost solely by monasteries, while since around the 14th century the so called prepositural hospitals appeared in larger cities. They consisted of an almshouse and a hospital church and they had their own benefice and clergy. In majority they still func-tioned in the Old Poland. At the end of the 16th century in the atmosphere and by virtue of reforms undertaken at the Council of Trent (1545-1563) small parish hospitals-asylums began to develop dynamically, both in urban parishes in which prepositural hospitals had not existed before and in rural areas, where hospitals in medieval times were unknown. A quick and systematic growth of the number of parish almshouses caused this type of hospitals to be statistically dominant, especially since the second half of the 17th century. Widespread development of parish hospitals in the Commonwealth and the thickening of their network progressed at a different pace in different regions. Generally, as far as the whole country goes, the peak development of hospitals falls at the second half of the 17th century. The greatest intensification of the process in the 17th centu-ry was a result of a gradual and continual process of the development of hospital network in answer to post-Trent recommendation to establish one in every parish. Development of hospitals in the 18th century. Only in the Eastern areas the devel-opment of hospitals started later, progressed more slowly and was prolonged in time. The reduction of the number of hospitals in most of the regions of the Crown, pro-gressing slowly but successively throughout the 18th century, was a harbinger of an irrevocable disappearance of church institutions of this kind. It prepared a ground for the development of a new kind of hospitals, whose unequivocally medical function began to crystalise in Poland in the partition era. In the whole area of pre-partition Commonwealth, in the peak moment of the development of hospitals, more or less every second Latin parish had its own care facility. Such facilities functioned approx-imately in 70-80% of urban parishes and in about 30% of rural ones.

Keywords

PL

szpital łaciński; przytułek parafialny; parafia łacińska; sieć szpitalna; szpitalnictwo; dobroczynność; opieka społeczna; Sobór Trydencki; lecznica; reformy trydenckie

• Publisher: Instytut Wydawniczy Księży Misjonarzy
• Journal: Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce
• Year: 2015
• Volume: 123
• Pages: 133-184

Contributors

author

Suracki Marian

References

• Antosiewicz K. , Klasztor Świętego Ducha de Saxia w Sandomierzu (1292-1814), „Kronika Diecezji Sandomierskiej”, 65, 1972, nr 1-2.
• Assorodobraj N., Początki klasy robotniczej. Problem rąk roboczych w przemyśle polskim epoki stanisławowskiej, Warszawa 1966.
• Ataman, J. Wacław Hieronim Sierakowski i jego rządy w diecezji przemyskiej, Warszawa 1936.
• B. Kumor, Szkolnictwo w Sądecczyźnie w okresie przedrozbiorowym, „Rocznik Sądecki”, 8, 1967, s. 335-368.
• Biskup M., Historia Torunia, t. II, cz. 1, U schyłku średniowiecza i w początkach odrodzenia (1454-1548), Toruń 1992.
• Biskup M., Rozwój przestrzenny miasta Braniewa, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 1, 1959, s. 14.
• Błażewicz K., Szpitale diecezji płockiej w XVIII wieku, Lublin 1992.
• Budzyński Z., Dzieje opieki społecznej w ziemi przemyskiej i sanockiej
• (XV-XVIII w.), Przemyśl-Kraków 1987.
• Budzyński Z., Szpitale miejskie na terenie ziemi przemyskiej u schyłku średniowiecza, „Rocznik Przemyski”, 24-25, 1986.
• Chłopacka H., Lokacja na prawie zachodnioeuropejskim. Rola Gniezna w procesie jednoczenia Polski, [w:] Dzieje Gniezna.
• Chłopicka H., Gniezno głównym ośrodkiem polityczno-admini-
• stracyjnym Wielkopolski do połowy XIII w., [w:] Dzieje Gniezna, red J. Topolski, Warszawa 1975.
• Chłopocka H., Rozwój Gniezna w późnym średniowieczu, [w:] Dzieje Gniezna, s.157-187. Topolski J., Gniezno miejscem wielkich jarmarków, [w:] Dzieje Gniezna, s. 260-267.
• Czaja R., Nawrolski T., Pierwotny Elbląg, [w:] Historia Elbląga, red. S. Gierszewski, A. Groth, t. 1 (do 1466 r.), Gdańsk 1993.
• Czaja R., Rozwój szpitali miejskich w państwie Zakonu Krzyżackiego w Prusach, [w:] Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998.
• Denys O., Szpital św. Ducha we Lwowie, [w:] Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998.
• Deresiewicz J., Regres gospodarczy miasta (1655-1793), [w:] Dzieje Gniezna.
• Dębowska M., Łacińska parafia pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła w Łucku (XV-XVIII w.), Lublin 2014.
• Diecezji chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928.
• Długokęcki W. , Szpitalnictwo i bractwa elbląskie, [w:] Historia Elbląga, t. 2, cz. 1 (1466-1626), red. A. Groth, Gdańsk 1996.
• Długokęcki W., Szpitalnictwo i bractwa elbląskie, [w:] Historia Elbląga, t. 2, cz. 1 (1466-1626), red. A. Groth, Gdańsk 1996.
• Długokęski, W. Sieradzan, Malbork. Historia i rozwój przestrzenny, [w:] Atlas historyczny miast polskich, t. 1, Prusy Królewskie i Warmia, red. A. Czacharowski, R. Czaja, z. 5 Malbork, Toruń 2002, s. 7.
• Dola K., Opieka społeczna Kościoła, [w:] Historia Kościoła w Polsce, red. B. Kumor, Z. Obertyński, t. I, cz. 1.
• Dola K., Opieka społeczna w Księstwie Nyskim za czasów biskupa Franciszka Ludwika Neubugera (1883-1732), ,,Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego”, 9, 1981, s. 25-28.
• Dola K., Szpitale średniowieczne Śląska. Rozwój historyczny, „Rocznik Teologiczny Śląska Opolskiego”, 1, 1968, s. 202-263.
• Dola K., Szpitale w średniowiecznej Polsce pod zarządem kościelnym, [w]: Studia i Materiały, Rzym 1972.
• Drzewiecki B., Pękacka-Falkowska K., O protestanckiej miłości bliźniego czyli toruńska Ordinanz des Vorsteher-Amts wegen des Haltungen von die Armut z 1665 roku, „Zapiski Historyczne”, 77, 2012, z. 3, s. 421, aneks nr 22.
• Duba-Urwanowicz E., Fundacje kościołów i klasztorów grodzieńskich do XVIII wieku, [w:] Fundacje i fundatorzy w średniowieczu i epoce nowożytnej, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa 2000.
• Dworzaczek W., J. Topolski, Struktura społeczna i narodowościowa mieszczaństwa. Konflikty wewnętrzne, [w:] Dzieje Wielkopolski, red. J. Topolski, t. 1, Do roku 1793, Poznań 1969.
• Falkowski G., Dzieje toruńskiego szpitala św. Ducha w średniowieczu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”. 27, 1779, nr 1, s. 6.
• Falkowski G., Dzieje toruńskiego szpitala św. Ducha, s. 3.
• Fałkowski G., Toruński szpital dla trędowatych św. Jerzego, „Rocznik Toruński”, 12, 1997, s. 155-186.
• Fankidejski J., Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej podług urzędowych akt kościelnych, Pelplin 1880.
• Fąs G., Inflancka diecezja, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 7, Lublin 1997.
• G. Błaszczyk, Diecezja żmudzka od XV do początku XVII wieku, Poznań 1994.
• Gach P.P., Sieć szpitali w diecezji krakowskiej w połowie XVIII wieku, „Roczniki Humanistyczne”, 21, 1973, z. 2, s. 231-264.
• Góralski Z., Szpitale na Lubelszczyźnie w okresie przedrozbiorowym w okresie przedrozbiorowym, Warszawa-Łódź 1982.
• Grabowski W., Struktura organizacyjna szpitali – przytułków na terenie Księstwa Łowickiego w okresie staropolskim, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny”, 55, 1988, nr 3, s. 401-405.
• Graczyk W., Płocka diecezja, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 15, Lublin 2011, kol. 859.
• Grotowski Ż., Rozwój zakładów dobroczynnych w Warszawie, Warszawa 1910.
• Grzegorz M., Szpitalnictwo w państwie krzyżackim w Prusach, „Archiwum Historii Medycyny”, 37, 1974, z. 2.
• Grzybowski M., Kościelna działalność Michała Jerzego Poniatowskiego biskupa płockiego 1773-1785, [w:] Studia z historii Kościoła w Polsce, t. 7, Warszawa 1983.
• Guldon Z., Kowalski W., Stan szpitalnictwa w województwie sandomierskim w drugiej połowie XVII wieku, [w:] Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998.
• Guldon Z., Kowalski W., Szpitale w województwie sandomierskim w drugiej połowie XVII wieku, „Nasza Przeszłość”, 84, 1995, s. 81-134.
• Guldon Z., Rozwój urbanistyczny i przemiany ludnościowe w latach 1466-1772, [w:] Historia Bydgoszczy, t. 1 do roku 1920, red. M. Biskup, Warszawa-Poznań 1991.
• J. Kruppé, Szpital kapitulny świętego Ducha we Fromborku, [w]; Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998.
• J. Kurczewski, Biskupstwo wileńskie, Wilno 1912.
• Jabłońska A., Funkcje społeczne parafii archidiakonatu gnieźnieńskiego w XVII wieku, Kielce 2013.
• Jabłońska A., Siedemnastowieczni pauperes w świetle źródeł kościelnych z terenu archidiakonatu gnieźnieńskiego, [w:] Bieda w Polsce, red. G. Miernik, Kielce 2012.
• Jabłońska A., XVII-wieczny szpital św. Marty w Gnieźnie w świetle księgi rachunkowej, „Nasza Przeszłość”, 109, 2008, s. 117-166.
• Janczak J., Rozmieszczenie wyznań na Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku, „Przeszłość Demograficzna Polski”, 1, 1967.
• Jankowiak J. , Szpitalnictwo w Poznaniu wczoraj i dziś, „Szpitalnictwo polskie”, 13, 1969, z. 3, s. 119-122.
• Jankowiak J., Szpitalnictwo w Poznaniu wczoraj a dziś, „Szpitalnictwo Polskie”, 13, 1969, nr 3, s. 119-126.
• Jędrzejewski A., Historia miasta Kowala, Włocławek 1921.
• Kamuntavičienè V., Szpitale i szkoły parafialne diecezji wileńskiej i żmudzkiej w drugiej połowie XVII wieku według danych akt wizytacyjnych Kościoła katolickiego, „Kwartalnik Historyczny”, 110, 203, n. 2, s. 54, 58-59.
• Kania J., Chełmska diecezja, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 3, Lublin 1985.
• KarpińskiA., Pauperes. O mieszkańcach Warszawy XVI i XVII wieku, Warszawa 1983.
• Kasabuła T., Ignacy Massalski biskup wileński, Lublin 1998.
• Kiryk F., Stosunki kościelne, oświata i opieka społeczna, [w:] Dzieje Sandomierza XVI-XVIII w., t. 2, cz. 2, red. F. Kiryk, Warszawa 1993.
• Klonder A., Stół codzienny i odświętny w szpitalach Prus Królewskich w XVI-XVIII wieku, [w:] Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998.
• Klonder A., Wyżywienie w szpitalach Elbląga w pierwszej połowie XVII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 36, 1988, nr 2.
• Kłoczowski J., Zakony na ziemiach polskich w wiekach średnich, [w:] Kościół w Polsce. Średniowiecze, t. 1, red. J. Kłoczowski, Kraków 1966.
• Kłoczowski J., Zakony w diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego w XIV-XVIII wieku., „Nasza Przeszłość”, 43, 1975, s. 27-72.
• Komaryńska H., Szpital Bonifratrów w Krakowie w XVII XVIII wieku, Lublin 2010.
• Kopiczko A., Szpitalnictwo na Warmii w XVI-XVIII wieku, [w:] Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998.
• Kopiczko A., Ustrój i organizacja diecezji warmińskiej w latach 1525-1772, Olsztyn 1993.
• Korpalska W.K., Sześć wieków opieki zdrowotnej w Bydgoszczy, Toruń 2008.
• Kowalski W., Opieka społeczna i dobroczynność na terenie archidiakonatu sandomierskiego w dobie przedrozbiorowej, [w:] Charitas. Miłosierdzie i opieka społeczna w ideologii, normach postępowania i praktyce społeczności wyznaniowych w Rzeczypospolitej XV-XVIII wieku, red. U. Augustyniak, A. Karpiński, Warszawa 1999.
• Krętosz J., Organizacja archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego od XV wieku do 1772 roku, Lublin 1986.
• Kropidłowski Z., Organizacja dzieł miłosierdzia chrześcijańskiego w Gdańsku w XVI-XVIII w., [w:] Charitas. Miłosierdzie i opieka społeczna w ideologii, normach postępowania i praktyce społeczności wyznaniowych w Rzeczypospolitej XV-XVIII wieku, red. U. Augustyniak, A. Karpiński, Warszawa 1999.
• Królik L., Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej od XVI do XVIII wieku, Lublin 1983.
• Kuklo C., Xenodochia parochialia dekanatu kowieńskiego w świetle wizytacji z 1781 r., [w:] Mój Kościół w historie wpisany. Księga pamiątkowa dedykowana księdzu profesorowi Tadeuszowi Krahelowi, red. T. Kasabuła, A. Szot, Białystok 2007, s. 212.
• Kumor B., Archidiakonat sądecki. Opracowanie materiałów źródłowych do atlasu historycznego Kościoła w Polsce, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 8, 1964, s. 271-304, t. 9, s. 93-286.
• Kumor B., Kamieniecka diecezja, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 8, Lublin 2000, kol. 463.
• Kumor B., Kamieńska diecezja, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 8, Lublin 2000, kol. 492-493.
• Kumor B., Szpitalnictwo w Sądecczyźnie w okresie przedrozbiorowym, „Rocznik Sądecki”, 10, 1969, s. 221-263.
• Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wilno 1912.
• Kusiak A., Szpitale w archidiakonacie kaliskim w XVII i XVIII wieku, Lublin 2000
• Kuźniewska Z. H., Z dziejów opieki charytatywnej w diecezji kujawsko-pomorskiej. Szpitale wiejskie w dekanacie włocławskim, „Studia Włocławskie”, 14, 2012, s. 229-536.
• Lewicki J., Stosunki wyznaniowe w wielkopolskiej części diecezji poznańskiej w drugiej połowie XVIII w., [w:] Z badań nad dziejami zakonów i stosunków wyznaniowych w Polsce, red. E. Wiśniowski, Lublin 1984.
• Lileyko J., Życie codzienne w Warszawie za Wazów, Warszawa 1984.
• Litak S., Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Lublin, 2006.
• Litak S., Kościelne podziały administracyjne w Radomskiem w XVI-XVIII wieku, [w:] Radom i region radomski w dobie szlacheckiej Rzeczypospolitej, t. 2, red. Z. Guldon i S. Zieliński, Radom 1996, t. 2, s. 7-19.
• Litak S., Kościół łaciński w Rzeczypospolitej około 1772 roku. Struktury organizacyjne, Lublin 1996.
• Litak S., Parafie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, Lublin, 204.
• Litak S., Struktura i funkcje parafii w Polsce, [w:] Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 2, Kraków 1970.
• Litak S., Struktura terytorialna Kościoła łacińskiego w Polsce w 1772 roku, Lublin 1980.
• Litak S., Szpitale w Polsce przedrozbiorowej. Rozwój i problematyka, [w:] Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998.
• Łoziński W., Patrycjat i mieszczaństwo lwowskie w XVI i XVII wieku, Lwów 1902
• Łukaszewicz J., Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach, Poznań 1998, s. 207-221.
• Łukaszewicz J., Szpitale i inne dobroczynne zakłady i fundusze, [w:] Szpitale. Kronika miasta Poznania, 2007, nr 4.
• M. Poniatowski, Rozporządzenia y pisma pasterskie za rządów księcia Michała Jerzego Poniatowskiego biskupa płockiego do diecezji płockiej, t. 3, Warszawa 1785.
• Modzelewska B., Osadczy W., Lwowska archidiecezja katolicka, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 11, Lublin 2006.
• Monumenta historica dioceseos Vladislaviensis, t. 9, Vladislaviae 1889.
• Mroczek M., Stan szpitali w archidiakonacie lubelskim na podstawie wizytacji Bernarda Maciejowskiego, biskupa krakowskiego w latach 1603-1604, „Rocznik Toruński”, 1949, nr 6.
• Müller W., Diecezja płocka od drugiej połowy XVI wieku do rozbiorów, [w:] „Studia Płockie”, t. 3, cz. I, Płock 1975, s. 153-226.
• Müller W., Organizacja terytorialna diecezji płockiej w XVI-XVIII wieku, „Roczniki Humanistyczne”, 15, 1967, z. 2, s. 129-174.
• Nowacki J., Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2: Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Poznań 1964.
• Nowak A., Rusiński W., Rozwój zewnętrzny a zabudowa miasta. Stosunki sanitarne i zdrowotne, [w:] Dzieje Kalisza, s. 138-151.
• Nowak Z.H., W okresie kryzysu państwa krzyżackiego (1411-1454), [w:] Historia Torunia, t. 1, W czasach średniowiecza (do roku 1454), red. M. Biskup, Toruń 1999.
• Oliński P., Fundacje mieszczańskie w miastach pruskich w okresie średniowiecza i na progu czasów nowożytnych (Chełmno, Toruń, Elbląg, Gdańsk, Królewiec, Braniewo), Toruń 2008.
• Oliński P., Fundacje mieszczańskie, Toruń 2008.
• Opas T., Dawne szpitale województwa lubelskiego w świetle materiałów lustracyjnych z lat 1790-1791, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 20, 1972, z. 2.
• Paczkowski S., Z dziejów zakonu krzyżowców z czerwoną gwiazdą na Kujawach, „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie”, t. 15, 2001.
• Partyka W., Opieka społeczna w Ordynacji Zamojskiej w XVII-XVIII wieku, Lublin 2008.
• Partyka W., Szpitale diecezji wileńskiej i ich uposażenie w drugiej połowie XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Materialnej”, 49, 2001, nr 3, s. 199-200.
• Partyka W., Szpitale w diecezji wileńskiej w połowie XVIII wieku, [w:] Religie. Edukacja. Kultura, red. M. Surdacki, Lublin 2002.
• Peter J., Sprawy medyczne w zamojskich księgach miejskich, „Archiwum Historii Medycyny”, 25, 1962, z. 1. s. 1.
• Peter J., Z dziejów służby zdrowia w Tomaszowie Lubelskim, Zamość 1946.
• Pęckowski J., Dzieje miasta Rzeszowa do końca XVIII wieku, Rzeszów 1913.
• Podgórska-Klawe Z., Szpitale warszawskie 1388-1945, Warszawa 1975.
• Radwan S., Z dziejów szpitali kaliskich 1282-1936, Kalisz 1936.
• Rozporządzenia y pisma pasterskie za rządów J.O. Xięcia Jerzego Poniatowkiego Biskupa Płockiego do Diecezyi Płockiey wydane dla wygody teyże deycezyi zebrane i do druku podane, t. 2, Warszawa 1785.
• Skrobacki A., Najstarszy na Warmii polski regulamin szpitalny, [w:] ,,Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 1977, nr 3, s. 447.
• Słoń M., Szpitale lwowskie w wiekach średnich, „Przegląd Historyczny”, 85, 1994, z. 1-2.
• Stan szpitalów parafialnych, czyli gospod dla ubogich w dyecezyi żmudzkiej podług wizyty generalney przez swego biskupa księcia Józefa Giedroycia w roku 1821, „Dzieje Dobroczynności”, 3, 1822.
• Staniszewski P., Szpitalnictwo kościelne w archidiakonacie łęczyckim i łowickim do 1795 roku, Warszawa 2004.
• Surdacki M., Organizacja i rozwój szpitalnictwa w Wielkopolsce Zachodniej w XVII i XVIII wieku, [w:] Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppe, Warszawa 1998.
• Surdacki M., Protestanci a rozwój szpitali w Wielkopolsce Zachodniej w XVII i XVIII wieku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, 36, 1991, s. 194-195.
• Surdacki M., Szpital św. Ducha i Leonarda w Urzędowie w XV-XVIII wieku, „Kwartalnik Historyczny”, 112, 2004, nr 2, s. 10.
• Sygański J., Arendy klasztoru starosądeckiego w XVI XVII wieku, Lwów 1904.
• Szulc S., Szpitalnictwo kościelne w oficjalacie pułtuskim za rządów biskupa Michała Poniatowskiego (1773-1785), Lublin 1974.
• Trajdos T.M., Kościół katolicki na ziemiach ruskich Korony i Litwy za panowania Władysława Jagiełły (1386-1434), t. I, Wrocław 1983.
• W o ź n i a k A., Szpitale miejskie na Mazowszu w końcu XVIII i na początku XIX wieku, [w:] Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998.
• W. Partyka, Szpitale w diecezji wileńskiej w połowie XVIII wieku, [w:] Religie. Edukacja. Kultura, red. M. Surdacki, Lublin 2002.
• Wachholz L. , Szpitale krakowskie 1220-1920, t. 1, Kraków 1921, t. 2, Kraków 1924.
• Wadowski J.A., Kościoły lubelskie, Kraków 1907.
• Wąsicki J. , Miasta zachodniego pogranicza Wielkopolski 1793-1815, Poznań 1960.
• Wąsicki J., Kalisz w latach rządów pruskich i Księstwa Warszawskiego, [w]; Dzieje Kalisza, s. 275-306.
• Wątor T., Opieka społeczna w diecezji warmińskiej w XVIII wieku, Lublin 1993.
• Weiss A., Diecezja lubuska, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 11, Lublin 2006.
• Weiss A., Organizacja diecezji lubuskiej w średniowieczu, „Studia Kościelno-Historyczne”, 1, 1977, s. 30, 176-178.
• Wędzki A., Lokacja Kalisza, [w:] Dzieje Kalisza, red. Rusiński W., Poznań 1977, s. 44-76.
• Wiesiołowski J., Poznańskie szpitale i ich kaplice w świetle wizytacji ks. Rogalińskiego, [w:] Szpitale. Kronika miasta Poznania, 2007, nr 4.
• Wiśniowski E., Prepozytura wiślicka do schyłku XVIII wieku. struktury organizacyjnej, Lublin 1976.
• Wiśniowski E., Rozwój organizacji parafialnej w Polsce do czasów reformacji, [w:] Kościół w Polsce. Średniowiecze, t. 1, red. J. Kłoczowski, Kraków 1966.
• Wojciechowski Cz., Szpitale parafialne w dekanacie i oficjałacie ostrzeszowskim w XVII i XVIII wieku, Lublin 1976.
• Wójcik W., Z dziejów kościelnego szpitalnictwa. Archidiakonat sandomierski, „Ateneum Kapłańskie”, 41, 1949, z. 3, s. 265-274.
• Wółkiewicz E., Kościół i jego wierni, Struktury kościelne i formy pobożności w średniowiecznej Nysie, Kraków 2014.
• Zahorski W., Pierwsze szpitale wileńskie, „Pamiętnik Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego”, 1, 1925, z. 2.