Rozwój układu ruralistycznego Spycimierza na tle dziejów osadnictwa w świetle badań geograficzno-historycznych i archeologicznych

• Authors: Figlus Tomasz

Title variants

EN

Development of rural layout of Spycimierz on the background of settlement history in the light of geographical, historical and archaeological research

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Artykuł prezentuje wyniki badań poświęconych rozwojowi układu przestrzennego Spycimierza na przestrzeni dziejów. Analiza geograficzno-historyczna objęła zagadnienie genezy i zmian morfologicznych wsi, uwzględniając dzieje osadnictwa na badanym obszarze. W tym kontekście wykorzystano wybrane źródła dokumentowe, opisowe oraz mapy historyczne. Uzyskane rezultaty skonfrontowano z dotychczasowymi wynikami badań archeologicznych. Wieś powstała prawdopodobnie w XI w. w pobliżu zlokalizowanego w zakolu rzecznym grodu pierścieniowego, który w XIV w. został przekształcony w gród typu stożkowego. Wyróżniono kilka faz rozwoju wsi, uwzględniając sekwencję powstawania i rozprzestrzeniania się siedlisk i rozłogów w średniowieczu, czasach nowożytnych aż do współczesności. Dzisiejszy Spycimierz przyjmuje formę wsi wielodrogowej z nieregularną strukturą zabudowy i skomplikowanym rozkładem działek. Jest to unikalny relikt osadnictwa z czasów wczesnofeudalnych, który stanowi cenny element krajobrazu kulturowego wsi w centralnej Polsce.

EN

The article presents the results of research on the development of the spatial layout of Spycimierz throughout the history. Geo-historical analysis included the issue of origin and morphological changes of the village, taking into account the history of settlement in the study area. In this context, selected documentary and descriptive sources and some historical maps were used. The results of research were confronted with the existing archaeological studies. The village was probably founded in the eleventh century near the fortified settlement in the form of ring, located in the bend of the river, which was transformed into a conical type in the fourteenth century. Several phases of rural development have been identified, taking into account the sequential formation and expansion of habitats and field systems from the Middle Ages up to the present. Contemporary Spycimierz takes the form of multi-road village with an irregular structure of housing and complicated arrangement of plots. This is a unique relic of settlement from the early feudal times, which is a valuable element of the cultural landscape of villages in central Poland.

Keywords

PL

wieś; osadnictwo; morfogeneza; układ przestrzenny; Spycimierz

EN

village; settlement; morphogenesis; spatial layout; Spycimierz

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Biuletyn Uniejowski
• Year: 2015
• Volume: 4
• Pages: 73-94

Contributors

author

Figlus Tomasz

• Zakład Geografii Historycznej i Dziedzictwa Kulturowego, Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki

References

• Arnold S., Geografia historyczna Polski, Warszawa 1951.
• Arnold S., Początki biskupstwa płockiego w świetle falsyfikatów mogileńskich, „Rocznik Towarzystwa Naukowego w Płocku”, t. I, 1929, s. 3–24.
• Chmielowska A., Badania nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym i jego wiejskim zapleczem na obszarze Polski Środkowej, „Acta Universitatis Lodziensis”, Ser. 1, Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 36, 1979, s. 35–50.
• Chmielowska A., Osadnictwo w Polsce środkowej w okresie od połowy X do połowy XIII w., „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego w Łodzi”, Ser. Archeologiczna, nr 22, 1975, s. 331–371.
• Dzieduszyńska D., Kittel P., Basen uniejowski – historia i stan badań paleogeograficznych w Uniwersytecie Łódzkim, „Biuletyn Uniejowski”, t. 1, 2012, s. 189–203.
• Figlus T., Morfogeneza wsi na obszarze Polski Środkowej, rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. M. Kuleszy, Łódź 2013, mpis w Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego.
• Figlus T., Zróżnicowanie morfogenetyczne wsi na obszarze gminy Uniejów, „Biuletyn Uniejowski”, t. 3, 2014, s. 85–110.
• Forysiak J., Rozwój doliny Warty między Burzeninem a Dobrowem po zlodowaceniu warty, „Acta Geographica Lodziensia”, t. 90, 2005.
• Gall Anonim, Cronica et gesta ducum sive principium Polonorum, wyd. K. Maleczyński, Kraków 1952.
• Gąsiorowski (red.), Urzędnicy łęczyccy, sieradzcy i wieluńscy XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Opaliński, H. Żerek-Kleszcz, Kórnik 1993.
• Głosek M., Badania na grodzisku w Smulsku i osadzie w Boleszczynie, pow. Turek, „Sprawozdania Archeologiczne”, t. 21, 1969, s. 197–202.
• Grabarczyk T., Kowalska-Pietrzak A., Szymczak J., Uniejowskie strony. Karty z przeszłości odległej, nieznanej i bliskiej gminy Uniejów, Łódź–Uniejów 2008.
• Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane r.p. 1584, wyd. K.J. Turowski, Kraków 1858.
• Jakimowicz R., Sprawozdanie z działalności Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu Warszawskiego za rok 1923, „Wiadomości Archeologiczne”, t. IX, 19, z. 3–4, 1925, s. 305–331.
• Kamińska J., Grody Polski środkowej w organizacji wczesnopaństwowej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, Ser. Archeologiczna, nr 18, 1971, s. 41–75.
• Kamińska J., Grody wczesnośredniowieczne ziem Polski środkowej na tle osadnictwa, „Acta Archeologica Universitatis Lodziensis”, nr 2, 1953.
• Kamińska J., Grodziska stożkowe śladem posiadłości rycerskich XIII–XIV wieku, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, Seria Archeologiczna, nr 13, 1966, s. 43–78.
• Karte von Südpreußen, David Gilly, Cron, Langner, 1793–1796, 1:50000, ark. 47, Preussischer Kulturbesitz – Staatsbibliothek zu Berlin, sygn. Kart N 14431, fotokopia w Pracowni Atlasu Historycznego Instytutu Historii PAN.
• Kietlińska A., Dąbrowska T., Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich we wsi Spicimierz, pow. Turek, „Materiały Starożytne”, t. 9, 1963, s. 143–252.
• Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1877.
• Kukulski J., Generałowie carscy i ich majątki ziemskie w Królestwie Polskim (1835–1920), Warszawa 2007.
• Kürbisówna B., Najstarsze dokumenty opactwa benedyktynów w Mogilnie (XI–XII w.), „Studia Źródłoznawcze”, t. 13, 1968, s. 27–61.
• Labuda G., Początki klasztoru w świetle źródeł pisanych, [w:] Materiały sprawozdawcze z badań zespołu pobenedyktyńskiego w Mogilnie, „Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków”, Ser. B, t. 52, 1978, z. 1, s. 1–59.
• Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, t. I, Poznań 1890.
• Łaski J., Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej, wyd. J. Łukowski, t. 1, Gniezno 1880.
• Malcówna M., Staropolskie imiona dwuczłonowe męskie z przyrostkami zdrabniającymi, „Onomastica”, R. VII, 1961, s. 281–289.
• Nadolski A., Spicymierz nad Wartą: średniowieczny zespół osadniczy, „Archeologia Polski”, t. X, 1966, z. 2, s. 701–712.
• Najstarsze papieskie bulle protekcyjne dla biskupstw polskich, cz. 1, Bulla gnieźnieńska z 1336 r., wyd. O. Łaszczyńska, Poznań 1947.
• Nowakowski A., Wieczorek J., Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na osadzie wczesnośredniowiecznej w Wieścicach, pow. Poddębice, w 1964 r., „Sprawozdania Archeologiczne”, t. 19, 1967, s. 205–208.
• Petera J., Vistuliańskie osady dolinne w basenie uniejowskim i ich wymowa paleogeograficzna, „Acta Geographica Lodziensia”, t. 83, 2002.
• Petera-Zganiacz J., Forysiak J., Historia rozwoju doliny Warty w basenie uniejowskim, „Biuletyn Uniejowski”, t. 1, 2012, s. 23–41.
• Petera-Zganiacz J., Forysiak J., Holoceńska ewolucja systemu wielokorytowego Warty w okolicach Koźmina, „Acta Geographica Lodziensia”, t. 88, 2004, s. 27–40.
• Plan odnowy miejscowości Spycimierz, załącznik do uchwały nr XXIII/117/2012 Rady Miejskiej w Uniejowie z 18 stycznia 2012 r., Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta w Uniejowie.
• Płocha J., Najdawniejsze dzieje opactwa benedyktynów w Mogilnie, Wrocław 1969.
• Poklewski T., Próba archeologiczna rekonstrukcji włości średniowiecznej Spicymierz nad Wartą, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. 19, nr 3, 1971, s. 437–446.
• Poklewski T., Spicymierska włość grodowa w średniowieczu. Obraz gospodarczy, „Acta Archeologica Lodziensia”, nr 24, 1975.
• Poklewski T., Ślady radła i pługa wyznaczają pole wczesnośredniowieczne, „Z Otchłani Wieków”, t. 39, z. 3, 1973, s. 178–179.
• Poklewski T., Średniowieczna wioska w oczach archeologa, „Z Otchłani Wieków”, t. 40, z. 1, 1974, s. 55–59.
• Poklewski T., Układ pól ornych w średniowiecznym Spicymierzu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, t. 22, z. 3, 1974, s. 491–498.
• Polen, oder Verzeichniß aller adlichen, geistlichen und königlichen Oerter in Polen, nach den Woiwodschaften und Districten, und mit Bemerkung der Anzahl der Rauchfänge in jedem Orte, „Magazin für die neue Historie und Geographie“, wyd. A.F. Büsching, t. 22, 1788.
• Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana przez Adolfa Pawińskiego, t. 2, Wielkopolska, [w:] Źródła Dziejowe, t. 13, Warszawa 1883.
• Potkański K., O założeniu i uposażeniu klasztoru w Mogilnie, [w:] Pisma pośmiertne Karola Potkańskiego, t. 2, wstęp i oprac. F. Bujak, Kraków 1924, s. 166–208.
• Różańska W., Cmentarzysko łużyckie z młodszego okresu halsztackiego w Spicimierzu, pow. Turek, „Materiały Starożytne”, t. 4, 1958, s. 145–156.
• Sikora J., Polska Centralna we wczesnym średniowieczu w świetle badań archeologicznych i osadniczych, „Slavia Antiqua”, t. 48, 2007, s. 121–159.
• Sikora J., Ziemie centralnej Polski we wczesnym średniowieczu. Studium archeologiczno-osadnicze, Łódź 2009.
• Skoiński J., Spicimierz. Gród i kasztelanja. Szkic historyczny, Łódź 1936.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, wyd. B. Chlebowski, F. Sulimierski, W. Walewski, t. 11, Warszawa 1890.
• Spycimierz Kolonia. Plan wsi z 1861 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 204–15.
• Spycimierz. Plan wsi z 1804 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 344–4.
• Spycimierz. Plan wsi z 1848 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 185–1, ark. 15.
• Szulc H., Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce, „Prace Geograficzne”, nr 163, Warszawa 1995.
• Szymczakowa A., Gąsiorowski A. (red.), Urzędnicy łęczyccy, sieradzcy i wieluńscy XIII–XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak, Wrocław 1985.
• Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policyi, t. 2, Warszawa 1827.
• Topograficzeskaja Karta Carstwa Polskago, 1839 [recte 1843], 1:126000, Kol. II Sek. IV, Centralna Biblioteka Geografii i Ochrony Środowiska Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, sygn. C.542.
• Turkowska K., Rozwój dolin rzecznych na Wyżynie Łódzkiej w późnym czwartorzędzie, „Acta Geographica Lodziensia”, t. 57, 1988.
• Tyszkiewicz J., Geografia historyczna. Zarys problematyki, Warszawa 2014.
• Visitationes bonorum archiepiscopatus necnon capituli Gnesnensis saeculi XVI, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1920.
• Warężak J., Rozwój uposażenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w średniowieczu z uwzględnieniem stosunków gospodarczych w XIV i XV w., Lwów 1929.
• Wąsicki J., Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Południowe 1793–1806. Studium historycznoprawne, Wrocław 1957.
• Zajączkowski S., Sprawa pierwszego zapisu (w świetle badań nad osadnictwem dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej), „Rocznik Łódzki”, t. 7, 1963, s. 103–132.
• Zajączkowski S., Studia nad osadnictwem dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej w XII–XIV w. Uwagi i spostrzeżenia, „Studia z Dziejów Osadnictwa”, t. 4, 1966, s. 5–85.
• Zajączkowski S., Uwagi nad osadnictwem dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej (do przełomu XI i XII w.), „Rocznik Łódzki”, t. 9, 1964, s. 165–199.
• Zajączkowski S. i Zajączkowski S.M., Materiały do słownika geograficzno-historycznego dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do 1400 roku, cz. 2, Łódź 1970.

Identifiers

URI

http://hdl.handle.net/11089/13330