Polska literatura dla dzieci i młodzieży w okowach cenzury. Oceny wydawnicze książek z lat 1948–1956

• Authors: Michał Rogoż

Title variants

EN

Polish literature for children and young people in the fetters of censorship. Publishing evaluations of books from 1948–1956

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Władze Polski Ludowej postrzegały literaturę dla dzieci i młodzieży jako ważne narzędzie walki ideologicznej służące przede wszystkim wychowaniu nowych pokoleń obywateli w duchu socjalistycznej ideologii. Na przełomie lat 40. i 50. nastąpiła wyraźna intensyfikacja działań Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Warszawie oraz podległych mu jednostek wojewódzkich. Ich celem było zapewnienie rozpowszechniania wyłącznie pożądanych treści, a świadectwem tej aktywności są m.in. przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie protokoły recenzyjne zgłoszonych do druku książek dla dzieci i młodzieży. Zachowany zbiór dokumentów odsłania biurokratyczne metody działania tej instytucji oraz zawiera ciekawe przykłady socrealistycznej nowomowy. Protokoły kontrolne wskazują na rozmaite strategie zmierzające do narzucenia młodemu czytelnikowi jedynie słusznej ideologicznie wizji świata. W analizowanym materiale wyróżniono 3 grupy recenzji: negatywne, pozytywne oraz akceptujące dany utwór pod warunkiem naniesienia wskazanych zmian. Korekcie podlegały nie tylko teksty współczesne, dość powszechnym zjawiskiem było „poprawianie” klasycznych utworów (np. bajek) mające na celu ich przystosowanie do obowiązującej ideologii. Wyraźnie promowano niektóre tematy (np. przemiany społeczne, rozwój wsi, wielkie inwestycje przemysłowe), a także narzucano określone schematy fabularne. Równocześnie pewne zagadnienia, zwłaszcza te związane z niewygodnymi dla ówczesnej władzy faktami historycznymi (Powstanie Warszawskie, Armia Krajowa, rola społeczna Kościoła katolickiego) były ograniczane lub eliminowane z tekstów przeznaczonych do publikacji. Starano się, aby proces historyczno-literacki ujmowany był w kategoriach walki klas. Podstawowym założeniem miała być przewaga treści realistycznych, stąd w cenzorskich recenzjach krytyka często dotyczyła charakterystycznego dla literatury dziecięcej zjawiska antropomorfizacji. Cała twórczość, a zwłaszcza ta adresowana do młodego odbiorcy, miała być optymistyczna, przepojona witalizmem, etosem pracy i duchem kolektywnego działania. Aparat kontroli w wyraźny sposób wpłynął na tematykę i jakość ukazujących się w latach 1948-1956 utworów literatury „czwartej”, przyczyniając się do ich schematyczności oraz wyeliminowania z obiegu wydawniczego wielu uznanych pisarzy i poetów.

EN

The authorities in the communist Poland saw literature for children and young people as an important tool in the ideological struggle to be used primarily to educate new generations of citizens in the spirit of the socialist ideology. In the late 1940s and early 1950s there was a marked intensifi cation of the activities of Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (the Central Bureau for the Control of the Press, Publishing and Public Performances) in Warsaw and its regional branches. Their objective was undoubtedly to promote the desired content only and this activity is documented by, for example, review reports kept in Archiwum Akt Nowych (the Central Archives of Modern Records) and dealing with books for children and young people submitted for publication. The surviving documents reveal the bureaucratic methods used by this institution and contain interesting examples of the socialist realist newspeak. The review reports indicate a number of strategies applied to impose on young readers the only ideologically correct vision of the world. There are 3 groups of reviews in the analysed materials: negative, positive, and the ones accepting the work in question provided that suggested changes were introduced. Censors examined not only contemporary works; “correction” of classic works (e.g. fairy tales) to adapt them to the offi cial ideology was a fairly common phenomenon. Some subjects (e.g. social transformations, development of rural areas, great industrial investments) were clearly promoted; specifi c types of plots were imposed as well. At the same time some issues, especially those associated with historical facts inconvenient for the new government (Warsaw Uprising, Home Army, social role of the Catholic Church) were either limited or eliminated entirely from works to be published. Censors tried to place the historical- -literary process within the framework of class the struggle. The basic premise of this approach was to be the predominance of realist content, hence the censors’ frequent criticism concerning anthropomorphism, which is characteristic of children’s literature. All works, especially those addressed to young readers, were to be optimistic, imbued with vitality, work ethos and the spirit of collective action. The control apparatus had a signifi cant infl uence on the themes and quality of the works of the “fourth” literature published in 1948–1956, contributing to their schematic character and to the elimination of many eminent writers and poets from circulation.

Keywords

PL

literatura dziecięca; literatura młodzieżowa; cenzura prewencyjna; ideologia; nowomowa; socrealizm; rynek wydawniczy

EN

children’s literature; youth literature; preventive censorship; ideology; newspeak; socialist Realism; book market

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Wroclawskiego
• Journal: Roczniki Biblioteczne
• Year: 2012
• Volume: 56
• Pages: 55-81

Contributors

author

Michał Rogoż

• Kraków, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa