Drobna plastyka figuralna wczesnośredniowiecznych Pomorzan

• Authors: Kajkowski Kamil , Szczepanik Paweł

Title variants

EN

The small figural art of early medieval Pomeranians

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

The problem of the meaning of miniature zoo- and anthropomorphic artefacts regardless of the finds’ chronology is the subject of very lively discussion in literature. It is no different in the case of small figural sculptures from early medieval Pomerania. Characteristics of specific groups of such representations and individual artefacts appear in the literature sporadically and usually in the context of broader research problems. Usually they are associated with customs related generally to religious beliefs or everyday life, the practical sphere of everyday life, where they are treated primarily as toys. There still lacks a broader approach to the problem using the findings of religious and anthropological studies as well as the use of ethnographic analogies. The aim of this text is to undertake such a broader analysis. Three groups of artefacts underwent a detailed analysis: so-called miniature idols, representations of horses and representations of boats. These artefacts, because of their nature, could have fulfilled several functions at the same time. An important role was probably also played by raw material from which these items were made, which allowed a transformation or destruction of given representations. Although a utilitarian function for these objects cannot be completely negated, as in the case of boats, which, in some cases, could have been used as toys, in our opinion they should be associated with a wider sphere of symbolic and religious life, where each element is perceived in mythical terms.

Keywords

PL

Pomorze; wczesne średniowiecze; wierzenia słowiańskie; sztuka figuralna

EN

Pomerania; Early Middle Ages; Slavic beliefs; figural art

• Publisher: Muzeum Narodowe w Szczecinie
• Journal: Materiały Zachodniopomorskie
• Year: 2012
• Volume: 9
• Pages: 207-247

Dates

published

2013

Contributors

author

Kajkowski Kamil

• Muzeum Zachodniokaszubskie w Bytowie

author

Szczepanik Paweł

• Instytut Archeologii UMK w Toruniu

References

• Ebo. 1872. Ebbonis vita Ottonis episcopi babenbergensis, [w:] Monumenta Poloniae Historica. Pomniki dziejowe Polski, vol. II, ed. A. Bielowski, Lwów, 32–70.
• Gall. 1898. Gall Anonim, Kronika polska, red. R. Grodecki, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
• Helmold. 1974. Helmolda kronika Słowian, oprac. J. Strzelczyk, Warszawa.
• Kosmas. 2006. Kronika Czechów, red. M. Wojciechowska, Wrocław.
• Aldhouse-Green M. 2005. An Archaeology of Images. Iconology and cosmology in Iron Age and Roman Europe, London–New York.
• Antowska-Gorączniak O. 2006. Zabawki i instrumenty muzyczne z najnowszych badań na Ostrowie Tumskim w Poznaniu (stanowisko 9 i 10), [w:] Poznań we wczesnym średniowieczu, t. 5, red. H. Kóčka-Krenz, Poznań, 201–213.
• Arge S.V. 2000. Vikings in Faeroe Islands, [w:] Vikings. The North Atlantic Saga, red. W.F. Fitzhugh, E.I. Word, Washington, 154–163.
• Ariés P. 1995. Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w dawnych czasach, Gdańsk.
• Aros. 2011. Aros and the world of the Vikings. The stories and travelogues of seven Vikings from Aros, Gylling.
• BackDanielsson I.-M. 2007. Masking Moments. The Transitions of Bodies and Beings in Late Iron Age Scandinavia, Stockholm.
• Bailey D.W. 2005. Prehistoric Figurines Representation and Corporeality in the Neolithic, London–New York.
• Bajburin A. 1998. Semiotyczne aspekty funkcjonowania rzeczy, „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty” 3–4, 109–206.
• Biegeleisen H. 1929. U kolebki, przed ołtarzem, nad mogiłą. Lwów
• Bonowska M. 2004. Przemijanie. Śmierć, pogrzeb i życie pozagrobowe w wyobrażeniach mieszkańców Pomorza Zachodniego na przełomie XIX i XX wieku, Poznań.
• Boose H. 1933. Otto von Bamberg und der Trieglaffer Sagenkreis, „Unser Pommerland” 18/7–8, 1–10.
• Brückner A. 1984. Starożytna Litwa. Ludy i bogi. Szkice historyczne i mitologiczne, Olsztyn.
• Buchowski M. 1981. Źródłowe podstawy rekonstrukcji kultury symbolicznej dawnych Słowian, „Lud” 65, 205–215.
• Buśko C., Niezgoda J, Szmoniewski B.S. 2005. Changes in development of Krakow’s “Gródek” in the Light of excavations at 7 Świętego Krzyża, „Sprawozdania Archeologiczne” 57, 585–595.
• Bylina S. 1992. Człowiek i zaświaty. Wizje kar pośmiertnych w Polsce średniowiecznej, Warszawa.
• Caple C. 2006. Objects. Reluctant witnesses to the past, London.
• Čausidis N. 1999. Mythical Pictures of the South Slavs, Studia Mythologica Slavica 2, 275–296.
• Cetwiński M. 1995. „Per totam civitatem ludos scenicos agi”. Teatr na Pomorzu w XII wieku?, [w:] Pomorze słowiańskie i jego sąsiedzi X–XV w., red. J. Hauziński, Gdańsk, 19–24.
• Choińska-Bohdan E. 2004. Ceramiczny konik z Gniewu nad Wisłą – przedmiot zabawy czy magii?, [w:] Archaeologia et historia urbana, red. R. Czaja, Elbląg, 451-455.
• Dąbrówka A. 2001. Teatr i sacrum w średniowieczu. Religia – cywilizacja – estetyka, Wrocław.
• Dierendock, van M.C., Goodwin D. 2005. Social contact in horses: implications for human – horse interactions, [w:] The Human-Animal relationship: forever and a day, red. F. De Jonge, R. van der Bos,Assen, 65–82.
• Duczko W. 2006. Obecność skandynawska na Pomorzu i słowiańska w Skandynawii we wczesnym średniowieczu, [w:] Salsa Cholbergiensis. Kołobrzeg w średniowieczu, red. L. Leciejewicz, M. Rębkowski, Kołobrzeg, 23–39.
• Eliade M. 1974. Sacrum, mit, historia, Warszawa.
• Europas. 2000. Europas mitte um 1000. Katalog, red. A. Wieczorek, H.-M. Hinz, Stuttgart.
• Filipowiak W. 1955. Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Wolinie w latach 1953–1954, „Sprawozdania Archeologiczne” 1, 179–185.
• Filipowiak W. 1988. Źródła archeologiczne, archeozoologiczne i onomastyczne w problematyce kultowej Pomorza Zachodniego, [w:] Myśl przez pryzmat rzeczy, Scripta Archaeologica, t. 3, red. Z. Kobyliński, B. Lichy, P. Urbańczyk, Warszawa, 88–96.
• Filipowiak W. 1993. Słowiańskie wierzenia pogańskie u ujścia Odry, [w:] Wierzenia przedchrześcijańskie na ziemiach polskich. Materiały z Sesji Archeologicznej zorganizowanej przez Muzeum Archeologiczne w Gdańsku w dniach 15–16.10 1987 roku, red. M. Kwapiński, H. Paner, Gdańsk, 19–46.
• Filipowiak W., Stanisławski B. 2003. Dendrochrolnologia w badaniach archeologicznych wczesnośredniowiecznego Wolina, Działalność Naukowa PAN, t. 16, 28–30.
• Filipowiak W., Stanisławski B. 2013. Przez most do przeszłości – badania archeologiczne w dzielnicy ogrody, [w:] Wolin wczesnośredniowieczny, cz. 1, red. B. Stanisławski, W. Filipowiak, Warszawa, 65–190.
• Filipowiak W., Wojtasik J. 1975. Światowit z Wolina, „Z Otchłani Wieków” 41, 82–89.
• Fitta M. 1998. Spiele und Spielzeug in der Antike Unterhaltung und vergnügen im altertum, Stuttgart.
• Gardeła L. 2012. What the Vikings did for fun? Sports and pastimes in medieval northern Europe, „World Archaeology” 64/2, 234–247.
• Gabriel I. 1988. Hof- und Sakralstruktur sowie Gebrauchs- und Handelsgut der Kleinfunde von Starigard/Oldenburg, Bericht d. Röm-Germ. Komm., t. 69, 103–291.
• Gabriel I. 1991. Starigard/Oldenburg im 11. und 12. Jahrhundert: Neue Strukturelelemente in Gesellschaft und Kultur, [w:] Miasto zachodniosłowiańskie w XI–XII wieku. Społeczeństwo. Kultura, red. L. Leciejewicz, Wrocław, 169–188.
• Gediga B. 2001. Odra w kulturze mieszkańców wczesnośredniowiecznego Opola, [w:] Instantia est mater doctrinae. Księga jubileuszowa prof. dra hab. Władysława Filipowiaka, red. E. Wilgocki i in., Szczecin, 223–230.
• Gediga B. 2006. Gród wczesnośredniowieczny na Ostrówku w Opolu, „Archeologia Żywa” 2 (36), 64–75.
• Gerds M. 1999. Worked and Unworked Amber from Early Medieval Trading Places in the South-Western Baltic Region, „Offa” 58, 115–122.
• Gläser M. 2000. Die Kultur der mittelalterlichen Hansestädte. Dargestellt am Beispiel Hansestadt Lübeck, [w:] Salsa Cholbergiensis. Kołobrzeg w średniowieczu, red. L. Leciejewicz, M. Rębkowski, Kołobrzeg, 127–146.
• Gliewe S. 1936. Toten- und Modelschliffe von der pommerschen Wasserkante, „Unser Pommerland” 21/6, 261–268.
• Herrmann J. 1982. Wikinger und Slawen, Berlin.
• Hołubowicz W. 1956. Opole w wiekach X–XII, Katowice.
• Hukanataival S. 2007. Hare’s feet under a Heath – Discussing ‘ritual’ deposits in buildings, [w:] “Hortus novus”. Fresh approaches to medieval archaeology in Finland, red. V. Immonen i in., Turku, 66–75.
• Indycka E. 2008. Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Gieczu, stan. 4, woj. wielkopolskie. Dotychczasowe wyniki badań, „Studia Lednickie” t. 8, 175–195.
• Jansen B. 2010. Viking Age Amulets in Scandinavia and Western Europe, Oxford.
• Jurkowski H. 1998. Lalka w rytuale, „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty” 52/2, 35–45.
• Kajkowski K. 2010. Taniec, muzyka i śpiew w kulturze duchowej Słowian Zachodnich w średniowieczu. Zarys problematyki, [w:] Religia ludów Morza Bałtyckiego. Stosunki polsko-duńskie w dziejach. Mare integrans. Studia nad dziejami wybrzeży Morza Bałtyckiego, red. M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk, Toruń, 235–271.
• Kajkowski K. 2012.„Erat praetera ibi querqus ingens et frondosa...”. Dąb w przedchrześcijańskich wierzeniach na Pomorzu wczesnośredniowiecznym, [w:] VIII Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt. „Las w kulturze polskiej”. Materiały z konferencji, Janów Lubelski 22–24 października 2010, red. W. Łysiak, Poznań, 39–46.
• Kajkowski K. 2012. Rola napojów alkoholowych w obrzędowości Słowian nadbałtyckich, [w:] „Barbarzyńcy u bram”. Mare integrans. Studia nad dziejami wybrzeży Morza Bałtyckiego. Monografia oparta na materiałach z VI Międzynarodowej Sesji Naukowej Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego. Wolin, 5–7 sierpnia 2011, red. M. Franz, Z. Pilarczyk, Toruń, s. 265-289
• Kajkowski K. w druku. Symbolika głowy w wierzeniach przedchrześcijańskich Słowian Zachodnich.
• Kajkowski K., Szczepanik P. w druku. 2013 The multi-faced so-called miniature idols from the Baltic Sea Area, „Studia Mythologica Slavica” , t. 16, s. 55–86.
• Kara M. 2009. Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne, Poznań.
• Karsten R. 1955. The Religion of the Samek. Ancient Beliefs and Cults of the Scandinavian and Finnish Lapps, Leiden.
• Kobyliński Z. 1988. Funkcjonowanie wytworów techniczno-użytkowych w duchowej sferze kultury: próba semiotycznej analizy łodzi we wczesnośredniowiecznej Europie północnej, [w:] Myśl przez pryzmat rzeczy, „Scripta Archaeologica” t. 3., red. Z. Kobyliński, B. Lichy, P. Urbańczyk, Warszawa, 106–116.
• Koryakova L., Vladimirovivh Epimakhov A. 2007. The Urals and western Siberia in the Bronze and Iron Ages, Cambridge.
• Kowalska A.B. 2011. Archeologia o dzieciach w średniowiecznym Szczecinie, [w:] Ekskluzywne życie – dostojny pochówek. W kręgu kultury elitarnej wieków średnich, Wolińskie Spotkania Mediewistyczne, t. 1, red. M. Rębkowski, Wolin, 67–83.
• Kowalska A.B., Dworaczyk M. 2011. Szczecin wczesnośredniowieczny. Nadodrzańskie centrum, Warszawa.
• Kowalski A.P. 1998/1999. Dłubanką w zaświaty, [w:] Z otchłani wieków Pomorza Gdańskiego. Zeszyt okazjonalny dla upamiętnienia Tysiąclecia Gdańska, red. E. Choińska-Bochdan, Gdańsk, 195–198.
• Kropej M. 1998. The Horse as a Cosmological Creature in the Slovene Mythopetic Heritage, „Studia Mythologica Slavica” 1, 153–167.
• Kunicka-Okuliczowa Ł. 1959. Wczesnośredniowieczne zabawki i gry z Gdańska, [w:] Gdańsk Wczesnośredniowieczny, t. 1, red. J. Kamińska, Gdańsk, 107–143.
• Kunczyńska-Iracka A. 1987. Woskowe wota z Krypina, „Polska Sztuka Ludowa” 41/1–4, 65–73.
• Lamm J.P. 1987. On the Cult of Multiple-Headed Gods in England and in the Baltic Area, „Przegląd Archeologiczny” 14, 219–231.
• Lang J.T. 1988. Viking Age Decorated Wood. A Study of its Ornament and Style, Medieval Dublin Excavations 1962–81, Dublin.
• Larsson B., Hårdh B. 1987. Uppåkra – ett hövdinga eller kungasäte, „Fornvännen” 92, 139–154.
• Lehr U. 2003. Magia czasu narodzin, [w:] Czas zmiany, czas trwania, red. J. Kowalska i in., Warszawa, 151–164.
• Leeuw, van der G. 1978. Fenomenologia religii, Warszawa.
• Litwin J. 2001. Stan badań nad wczesnośredniowiecznym szkutnictwem Słowian nadbałtyckich (próba oceny i postulaty), [w:] Instantia est mater doctrinae. Księga jubileuszowa prof. dra hab. Władysława Filipowiaka, red. E. Wilgocki i in., Szczecin, 183–199.
• Łysiak W. brw. Mnisia Góra. Podania i bajki warciańsko-noteckiego międzyrzecza, Poznań.
• Łukaszyk A. 2010. Motyw konia w sztuce oraz wierzeniach Słowian i Skandynawów, maszynopis pracy magisterskiej w archiwum UAM w Poznaniu.
• MacLeod M., Mees B. 2006. Runic Amulets and Magic Objects, Woodbridge.
• Margul T. 1987. Religie jako święte przekazy. Repetytorium z teorii i fenomenologii religii dla studentów wyższych lat kierunku religioznawstwa, Kraków.
• Margul T. 1996. Zwierzę w micie i kulcie, Lublin.
• Matczakowa S. 1963. Dziecko w rodzinie wiejskiej (Materiały z powiatu radomszczańskiego), „Łódzkie Studia Etnograficzne” 5, 131–178.
• Morgeson S.M. 2002. Eyewitness Viking, London.
• Moszyński K. 1967. Kultura ludowa Słowian, t. II, cz. 1: Kultura duchowa, Kraków.
• Nadolski A. 1962. Early Medieval Łęczyca, „Archaeologia Polona” 5, 101–122.
• Neiß M. 2009. A Matter of Standards. Iconography as a Quality Indicator for Viking Age Brooches, „Lund Archaeological Review” 15, 127–148.
• Olędzki J. 1961. Doroczne pieczywo obrzędowe północno-wschodniej Polski, „Polska Sztuka Ludowa” 15/1, 3–23.
• Price N. 2006. What’s in a name? An archaeological identity crisis for the Norse gods (and some of their friends), [w:] Old Norse religion in long-term perspectives. Origins, changes, and interactions, red. A. Andre i in., Lund, 179–183.
• Przewoźna K. 1969. Badania wykopaliskowe w Nakle nad Notecią w latach 1963–1965, „Sprawozdania Archeologiczne” 20, 203–214.
• Rajewski Z. 1975. Koń w wierzeniach u Słowian wczesnośredniowiecznych, „Wiadomości Archeologiczne” 39, 516–521.
• Ralston W.R.S. 1872. The songs of the Russian People as illustrative of Slavonic mythology and Russian social life, London.
• Rębkowski M. 1998. Zabytki wykonane z innych surowców, [w:] Archeologia średniowiecznego Kołobrzegu, t. 3, red. M. Rębkowski, Kołobrzeg, 277–287.
• Rulewicz M. 1958. Wczesnośredniowieczne zabawki i przedmioty do gier z Pomorza Zachodniego (z badań archeologicznych prowadzonych w latach 1947–1958), „Materiały Zachodniopomorskie” 4, 303–354.
• Sanden van der W., Capelle T. 1999. Immortal Images. Ancient anthropomorphic wood carvings from northern and nortwest Europe, Silkeborg.
• Schjødt J.P. 1995. The Ship in Old Norse Mythology and Religion, [w:] The Ship as a Symbol in Prehistoric and Medieval Scandinavia. Papers from an International Research Seminar at the Danish National Museum, Copenhagen, 5th–7th May 1994, red. O. Crumlin-Pedersen, B. Munch Thye, Copenhagen, 20–24.
• Skvortsov K. 2012. Reflection of Prussian’s religious beliefs in small sculpture plastic of the Late Iron Age. Referat wygłoszony na 6th International Conference of the Natural Places in the Baltic Sea Region. Sacred Landscape in the Baltic Sea Region, 17–19 maja, Kaliningrad.
• Słupecki L.P. 1993. Slavonic Pagan Sanctuaries, Warsaw.
• Słupecki L.P. 1995. Pielgrzymka Hermana, towarzysza św. Ottona do posągu Trzygłowa, [w:] Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa, 51–54.
• Słupecki L.P. 1998. Wyrocznie i wróżby pogańskich Skandynawów. Studium do dziejów idei przeznaczenia u ludów indoeuropejskich, Warszawa.
• Słupecki L.P. 2004. Czy volsi zawędrował na Ruś? O szczególnej formie indoeuropejskiej ofiary z konia u Skandynawów i na Rusi, [w:] Wędrówki rzeczy i idei w średniowieczu, Spotkania Bytomskie, t. 5, red. S. Moździoch, Wrocław, 95–114.
• Stafford P. 2001. Review article: Parents and Children in Early Middle Ages, „Early Medieval Europe” t. 10, 257–271.
• Stanisławski B. 2011. Budownictwo wczesnośredniowiecznego Wolina – próba reinterpretacji, „Materiały Zachodniopomorskie” NS 6–7/1, 223–268.
• Stanisławski B. 2012. Śledztwo w sprawie Jomsborga, „Archeologia Żywa” 2 (60), 14–21.
• Stanisławski B. 2013. Wstęp do archeologii wczesnośredniowiecznego Wolina, [w:] Wolin wczesnośredniowieczny, cz. 1, red. B. Stanisławski, W. Filipowiak, Warszawa, 13–42.
• Strzelczyk J. 2006 Zapomniane narody Europy, Wrocław–Warszawa–Kraków.
• Širouchovas R. 2011. Nauji prūsų X–XIII a. kapinynų tyrimai vakarų baltų kultūros kontekste, „Lituanistica” 57/3 (85), 276–304.
• Straižys V., Klimka L. 1995. The Cosmology of the Ancient Balts, „Archaeoastronomy” 22, 57–81.
• Szczepanik P. 2012. Maski w kulturze pogańskich Słowian Zachodnich. Atrybut rytualno-obrzędowy czy fetysz religijny?, [w:] Barbarzyńcy u bram. Międzynarodowa Sesja Naukowa Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego. Wolin 5–7 sierpnia 2011, t. 6, red. M. Franz, Z. Pilarczyk, 104–121.
• Szczepanik P. 2013. Wczesnośredniowieczne figurki wielotwarzowe z terenów basenu Morza Bałtyckiego – dowód kontaktów międzykulturowych czy uniwersalny fenomen?, „Archaeologia Historica Polona” 21, s. 49–60.
• Szczepanik P. w druku. Przedmiot jako komunikat religijny w kulturze Słowian wczesnego średniowiecza.
• Tampierová H. 2007. The Dream of the Rood – A Blend of Christian and Pagan Values, [w:] Dream, Imagination and Reality in Literature, South Bohemian Anglo-American Studies, nr 1, red. K. Vránková, Ch. Koy, Česke Budĕjovice, 47–51.
• Tyszkiewicz J. 2009. Brunon z Querfurtu w Polsce i krajach sąsiednich. W tysiąclecie śmierci 1009–2009, Pułtusk.
• Urtāns J. 1974. Plastiskie bronzas zirdzini, „Archeologia un Etnografia” 11, 212–219.
• Vaitkevičius V. 2011. Mythological, holy or cult places?, [w:] Natural Holy Places or Holy Places in Nature: Identification, Discovering and Classification, May 2009, Turaida, Latvia.Proceedings of the international scientific conference, red. J. Urtāns i in., Rīga, 132–141.
• Vilcāne A. 2009. Findings of Harmess Items and the Cult of the Horse in Latgallian and Selonian Territories, [w:] The Horse and Man in European Antiquity (Worldview, Burial Rites, and Military and Everyday Life), „Archaeologia Baltica” 11, red. A. Bliujiené, Klaipéda, 254–269.
• Vinokur I.S. 2001. Slavonic Pagan Sancturaies of the 1st Millenium AD in south-eastern Europe, [w:] Sanktuaria i kult, „Eastern Review” 5, red. J. Kmieciński, Łódź, 85–96.
• Wawrzeniuk J. 2004. Słowiański domowy kult przodków na tle porównawczym, [w:] Wędrówki rzeczy i idei w średniowieczu, Spotkania Bytomskie, t. 5, red. S. Moździoch, Wrocław, 115–133.
• Wawrzeniuk J. 2005. Dar czy magia? Figurka w grobie z okresu wczesnego średniowiecza, [w:] Do, ut des – dar pochówek, tradycja, Funaralia Lednickie, t. 7, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Poznań, 225–231.
• Wenska I. 2011. Ofiary u Słowian. Analiza słowiańskich praktyk ofiarniczych na wybranych przykładach z folkloru i źródeł archeologicznych, maszynopis pracy magisterskiej w archiwum UAM w Poznaniu.
• Wenska I. 2012. Bliski za życia, obcy po śmierci? Słowiańskie obrzędy ofiarne ku czci zmarłych, [w:] Obcy, Funeralia Lednickie, t. 11, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Poznań, 79–88.
• Wieruszewska M. 1971. Obrzędy recepcyjne wieku dojrzałego w bełchatowskiem, „Łódzkie Studia Etnograficzne” 8, 25–82.
• Wrzesińska A., Wrzesiński J. 1998. Grób konia z Dziekanowic, Studia Lednickie, t. 5, 103–115.
• Zadrożyńska A. 2000. Światy, zaświaty. O tradycji świętowań w Polsce, Warszawa.
• Zemītis G. 2009. The “Divine Trial” in 12th Century Turaida in Historical Context, [w:] The Horse and Man in European Antiquity (Worldview, Burial Rites, and Military and Everyday Life), „Archaeologia Baltica” 11, red. A. Bliujiené, Klaipéda, 270–274.

Notes

Studia i Materiały

Identifiers

ISSN

0076-5236