Z dziejów rywalizacji końcówek -e i -ę w neutrach typu cielę, imię (na materiale Dokładnego słownika języka polskiego i ruskiego z końca XIX wieku)

• Authors: Mędelska Jolanta

Title variants

EN

On the history of the rivalry between the endings -e and -ę in neuter nouns of the cielę, imię type (based on material in the late nineteenth-century Dokładny słownik języka polskiego i ruskiego)

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Autorka przedstawiła historię ścierania się samogłosek wygłosowych -ę/-e w rzeczownikach nijakich typu cielę, imię, szczególną uwagę poświęcając sytuacji w ostatniej ćwierci XIX w., kiedy to proces ten dobiegał kresu. Materiał językowy pochodzi z Dokładnego słownika języka polskiego i ruskiego. Analiza wykazała, że cześć polsko-rosyjska odzwierciedla stan normy teoretycznej, bo niemal wszystkie neutra (72 jednostki) przeniesiono ze Słownika wileńskiego. Z kolei część rosyjsko-polska odbija ówczesny zwyczaj językowy, redaktor bowiem samodzielnie dobierał polskie odpowiedniki wyrazów rosyjskich. Neutrów jest tu znacznie mniej (33), ale chwiejność wykazuje 50% rzeczowników typu imię i 20% typu cielę.

EN

The author presented the history of the clash of the final vowels -ę/-e in neuter nouns of the cielę, imię type, with particular attention to the situation in the last quarter of the nineteenth century, when this process came to an end. The linguistic material comes from the Dokładny słownik języka polskiego i ruskiego. The analysis showed that the Polish-Russian part reflects the state of the theoretical norm, as almost all the neuter nouns (72 items) were transferred from the Słownik wileński. The Russian-Polish part, on the other hand, reflects the language use of the time, as the editor was himself choosing Polish equivalents of Russian words. There are far fewer neuter nouns here (33), but 50% of nouns of the imię type and 20% of the cielę type are unstable.

Keywords

PL

neutra typu cielę, imię; schyłek XIX wieku; norma i uzus w zwierciadle słownika przekładowego

EN

cielę, imię-type neuter nouns; late 19th century; norms and usage reflected in a translation dictionary

• Publisher: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego
• Journal: Język Polski
• Year: 2021
• Volume: 101
• Issue: 4
• Pages: 19-31

Contributors

author

Mędelska Jolanta

• Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

References

• Andreevskij I.K., Arsen’ev K.K., Petruševskij F.F. (red.) 1893: Ènciklopedičeskij slovar’ F.A. Brokgauza i I.A. Efrona, t. XI (21), AO „F.A. Brokgauz – I.A. Efron”, Sankt-Peterburg (hasło: Dubrovskij, Petr Pavlovič), s. 218.
• Bajerowa I. 1964a: Kształtowanie się systemu polskiego języka literackiego w XVIII wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków.
• Bajerowa I. 1964b: Współczesna Mickiewiczowi norma teoretyczna, „Pamiętnik Literacki” LV, nr 1, s. 157–181.
• Bajerowa I. 1992a: Polski język ogólny XIX wieku. Stan i ewolucja, t. 2: Fleksja, Uniwersytet Śląski, Katowice.
• Bajerowa I. 1992b: Zróżnicowanie regionalne rozwoju języka ogólnego XIX wieku (na materiale fleksji), [w:] W. Boryś, W. Sędzik (red.), Studia z dialektologii polskiej i słowiańskiej, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa, s. 39–45.
• Baudouin de Courtenay J.N. 1974: Neutra z sufiksem -m’eń (-m’on), [w:] P. Zwoliński (red.), Dzieła wybrane, t. 1, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 221–222.
• BBÈ: Bol’šaâ biografičeskaâ ènciklopediâ (hasło: Dubrovskij, Petr Pavlovič) (online: https://gufo.me/dict/biography_encyclopedia, dostęp: 14 grudnia 2021).
• Brajerski T. 1961: O języku Pieśni Konstancji Benisławskiej, Wydawnictwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin.
• Dobrzyński W. 1974: Z badań nad rozwojem polskich deminutywów. 1. Historyczny rozwój rzeczowników z formantem -ę na tle słowiańskim, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Wrocław.
• Doroszewski W. 1949: Język Teodora Tomasza Jeża (Zygmunta Miłkowskiego). Studium z dziejów języka polskiego XIX wieku, nakładem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego z zasiłku Prezydium Rady Ministrów i Wydziału Nauki Ministerstwa Oświaty, Warszawa.
• DSPR: P. Dubrowski, Dokładny słownik języka ruskiego i polskiego ułożony przez P. Dubrowskiego, członka-korespondenta Cesarskiej Akademii Nauk. Część polsko-ruska, nakład Ferdynanda Hösicka, Warszawa 1876.
• DSRP: P. Dubrowski, Dokładny słownik języka ruskiego i polskiego ułożony przez P. Dubrowskiego, członka-korespondenta Cesarskiej Akademii Nauk. Część rusko-polska, nakład Ferdynanda Hösicka, Warszawa 1877.
• ESXVII: Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, red. W. Gruszczyński (online: https://sxvii.pl/, dostęp: 21 listopada 2020).
• Grappin H. 1956: Histoire de la flexion du nom en polonais, Zakład im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław.
• Jerzykowski A. 1885: Słownik ortograficzny z dodatkiem niepolskich wyrazów i wyrażeń, nakładem Autora i Fr. Chocieszyńskiego, Poznań.
• Jurkowski M. 1983: Nosówki Jana III Sobieskiego, [w:] J. Rieger, W. Werenicz (red.), Studia nad polszczyzną kresową, t. 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, s. 119–125.
• Karaś H. 2000: O polszczyźnie anonimowej gramatyki języka litewskiego z I ćwierci XIX wieku (przez X.D.K.P.S.). Morfologia, składnia, słownictwo, „Prace Filologiczne” XLV, s. 225–244.
• Kawyn-Kurzowa Z. 1958: Język pamiętników krzemienieckiego lekarza, „Poradnik Językowy”, nr 1, s. 7–16.
• Klemensiewicz Z. 1951: Szkic gramatycznej charakterystyki poetyckiego języka Słowackiego, „Język Polski” XXXI, z. 1, s. 1–14.
• Klemensiewicz Z. 1961/1985: Historia języka polskiego, cz. II: Doba średniopolska (od początków XVI wieku do ósmego dziesięciolecia XVIII wieku), cz. III: Doba nowopolska (od ósmego dziesięciolecia XVIII wieku do r. 1939), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• Kopczyński O. 1784: Grammatyka dla szkół narodowych na klassę II [...], Drukarnia Szkoły Głównej Koronnej, Kraków.
• Kopczyński O. 1817: Gramatyka języka polskiego, Drukarnia Księży Pijarów, Warszawa.
• Kryński A.A. 1910: Gramatyka języka polskiego, wyd. 5, Księgarnia M. Arcta, Warszawa.
• Kurzowa Z. 1972: Studia nad językiem filomatów i filaretów (fonetyka, fleksja, składnia), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Kraków.
• Kurzowa Z. 1993: Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI–XX w., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Kraków.
• Kwaśniewska-Mżyk K. 1979: Język Franciszka Karpińskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Wrocław.
• L: S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1–6, Drukarnia XX. Pijarów, Warszawa 1807–1814.
• Marszałek M. 2021: Z dziejów wokabuł literowych w leksykografii polsko-rosyjskiej (na materiale ilustracyjnym XIX-wiecznego słownika Piotra Dubrowskiego), „Prace Językoznawcze” XXIII, nr 3, s. 197–213.
• Mędelska J. 2019: Wertując słownik rosyjsko-polski P. Dubrowskiego (uwagi o XIX-wiecznym warsztacie leksykograficznym i o wizerunku ówczesnej polszczyzny), „Slavia Orientalis” LXVIII, nr 4, s. 699–719.
• Mędelska J. 2020: XIX-wieczne ciekawostki leksykalne w słowniku rosyjsko-polskim Piotra Dubrowskiego, [w:] K. Wojan (red.), Wokół pewnego cytatu. Zbiór artykułów, BEL Studio, Warszawa, s. 263–294.
• Mędelska J. 2020a: O XIX-wiecznej polszczyźnie literackiej odzwierciedlonej w „Słowniku rosyjsko-polskim” Dubrowskiego. Ortografia i refleksy fonetyki, [w:] T. Lisowski, P. Michalska-Górecka, J. Migdał, A. Piotrowska-Wojaczyk, A. Sieradzki (red.), Verba multiplicia, veritas una. Prace dedykowane Profesor Alicji Pihan-Kijasowej, t. 1, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2020, s. 373–404.
• Mędelska J. 2021: Fonetyczno-graficzny obraz polszczyzny końca XIX stulecia zawarty w hasłach literowych słownika polsko-rosyjskiego P. Dubrowskiego, „Prace Językoznawcze” XXIII, nr 3, s. 215–225.
• Mędelska J., Marszałek M. 2005: Za murem. Polszczyzna wydawnictw publikowanych w Republice Litewskiej w latach 1919–1940, t. 1: Fonetyka, grafia, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz.
• Mroziński J. 1822: Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego, Natan Glücksberg, Warszawa.
• Mroziński J. 1830: O końcowej samogłosce Ę rzeczowników rodzaju nijakiego (np. imię, plemię, i t. p.), [w:] Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej przez Deputację od Król. Towarzystwa Warsz. Przyjaciół Nauk wyznaczoną, Drukarnia Józefa Węckiego, Warszawa, s. 107–127.
• Muczkowski J. 1825: Gramatyka języka polskiego, nakładem wydawcy w księgarni J.A. Munka, Poznań.
• Ożyński B. 1883: Skarbiec odkryty bogactwa, piękności i wszystkich prawideł zasadniczych mowy i pisowni polskiej, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
• Passendorfer A. 1911: Słownik ortograficzny. Na podstawie uchwał Akademii Umiejętności, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa.
• Pihan-Kijasowa A. 1999: Literacka polszczyzna kresów północno-wschodnich XVII wieku. Fonetyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Poznań.
• Reczek J. 1980: Słownik Konstantego Szyrwida (z okazji fototypicznego wydania), „Język Polski” LX, z. 4, s. 262–267.
• Rozprawy 1830: Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej przez Deputację od Król. Towarzystwa Warsz. Przyjaciół Nauk wyznaczoną, Drukarnia Józefa Węckiego, Warszawa.
• Siekierska K. 1974: Język Wojciecha Stanisława Chrościńskiego. Studium mazowieckiej polszczyzny z przełomu XVII i XVIII wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
• Stieber Z. 1966: Historyczna i współczesna fonologia języka polskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• SWil: Słownik języka polskiego, t. 1–2, wyd. staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda, Wilno 1861.
• Szpiczakowska M. 2001: Fonetyczne i fleksyjne cechy języka Pana Tadeusza Adama Mickiewicza na tle normy językowej XIX wieku, Księgarnia Akademicka, Kraków.
• Szwejkowska H. 1953: Regionalne tło języka Adama Mickiewicza w brulionach rękopisu Pana Tadeusza, „Rocznik Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich” IV, s. 47–62.
• Szylarski W. 1770: Początki nauk dla narodowey młodzieży, to jest gramatyka języka polskiego ucząca, a tym samym pojęcie obcych języków [...] ułatwiająca, Drukarnia J.K. Mci i Bractwa SSS Troycy, Lwów.
• Trypućko J. 1955: Język Władysława Syrokomli (Ludwika Kondratowicza). Przyczynek do dziejów polskiego języka literackiego w wieku XIX, t. 1: A–B, Lundequistska Bokhandeln, Uppsala.
• Trypućko J. 1969: O języku Wspomnień dzieciństwa Franciszka Mickiewicza, „Acta Universitatis Upsaliensis. Studia Slavica Upsaliensia”, z. 7, Uppsala Universitet, Uppsala.
• TSRÂ: V.I. Dal’, Tolkovyj slovar’ živogo velikorusskogo âzyka, t. 1–4, OLMA-PRESS, Moskva 1863–1866/2002.
• Turska H 1930: Język Jana Chodźki. Przyczynek do historii języka polskiego na obszarze północno-wschodnim Rzeczypospolitej, nakładem Koła Polonistów Słuchaczów Uniwersytetu Stefana Batorego, Wilno.
• Wawrzyńczyk J. 1995: Piotr Dubrowski i jego „Dokładny słownik języka ruskiego i polskiego” z 1877 roku, „Opuscula Polonica et Russica”, t. 3, s. 95–99.
• Węgier J. 1972: Język Franciszka Bohomolca, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań.
• Woyna J.K. 1690: Compendiosa linguae Polonicae Institutio in gratiam exterorum, qui recte ac facile linguam polonicam addiscere cupiunt, Dawid Fryderyk Rhete, Gdańsk (online: https://gramatyki.uw.edu.pl/book/261, dostęp: 14 grudnia 2021).
• Zaleski J. 1969: Język Aleksandra Fredry, cz. II: Fonetyka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków.
• Zieniukowa J. 1968: Z dziejów polszczyzny literackiej w XVIII wieku. Język Pism Jana Jabłonowskiego wobec ówczesnych przepisów normatywnych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków.

Identifiers

DOI

https://doi.org/10.31286/JP.101.4.2