Przyimki na, w oraz do przed nazwami państw, krajów i krain. Historia i współczesne wahania normatywne

• Authors: Łaziński Marek

Title variants

Prepositions na ≈ ‘on’, w ≈ ‘in’, and do ≈ ‘to’ in front of names of states, lands and regions. Historical usage and variation in contemporary norm

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł przedstawia zmienną w dziejach polszczyzny łączliwość przyimków na, w i do z nazwami państw, krajów i regionów. Najwięcej uwagi poświęcono łączliwości przyimków z nazwami wschodnich sąsiadów Polski, która jest dziś tematem społecznej debaty. Według słowników i wydawnictw poprawnościowych nazwy Ukraina, Białoruś łączą się z przyimkiem na, nazwa Litwa dopuszcza wariantywnie lokatywne w i adlatywne do, czyli przyimki typowe dla ogromnej większości nazw niezależnych państw z wyjątkiem wysp i półwyspów. Kwerendy w trzech korpusach historycznych pokazują, że połączenia w Litwie i w Ukrainie przeważały w polszczyźnie do końca XVIII wieku, a były typowe jeszcze w wieku XIX. Jednocześnie wyraźna jest historyczna tendencja wzrastającej łączliwości przyimka na z nazwami tych krajów i regionów, które należały do wspólnego organizmu państwowego, niekoniecznie pod nazwą Polska. Tendencja ta dotyczy regionów, które stanowiły część jagiellońskiej unii dynastycznej oraz niektórych krajów i regionów słowiańskich w ramach państw zaborczych. O wyborze między przyimkami decydują także inne czynniki historyczne, kognitywne i socjolingwistyczne opisane w tekście. Wszystkie one skłaniają jednak do tego, by uznać dziś za poprawne połączenia nazw krajów z regularnymi przyimkami w i do, w tym wyrażeń w Ukrainie, w Białorusi i w Litwie, obok tradycyjnych połączeń z na.

The article presents historical changes of prepositions preceding names of states, countries, and regions in Polish with the main focus on the contemporary discussion about the choice of the prepositions with names of eastern neighbours of Poland. According to dictionaries and grammars these names: Ukraina, Białoruś, and Litwa require the preposition na instead of the locative w and the adlative do, which are typical for the vast majority of land names, except for islands and peninsulas. Query in historical corpora since the 17th century showed that the preposition na had proliferated in reference to regions which belonged to the same country, importantly, not only with reference to Poland. It is also attested for pats of the Jagiellonian dynastic union or lands that had belonged to states that ruled parts of Poland under Partition. Despite this tendency, before the 19th Century, the preposition most frequently used with the names Litwa and Ukraina were the locative w and the adlative do. The traditional use of w and do in the past, typical colocations of na with regions rather than independent states, an animated discussion in the media, and the fluctuation of norm attested in the dictionaries of the last century – all these factors weigh in favour of admitting both prepositional patterns: na and w/do with the names of three states, eastern neighbours of Poland. The article was written a year before the Russian aggression against Ukraine, which changed the typical usage in Polish public discourse in favour of the prepositions w and do that seem to stress the independence of the invaded state.

Keywords

PL

przyimki; nazwy krajów; korpusy historyczne; norma gramatyczna; uzus

EN

prepositions; names of states and regions; historical corpora; linguistic norm; usus

• Publisher: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego
• Journal: Język Polski
• Year: 2022
• Volume: 102
• Issue: 1
• Pages: 26-40

Contributors

author

Łaziński Marek

• Uniwersytet Warszawski

References

• Bańko M. 2010: Słownik wyrazów trudnych i kłopotliwych PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Bańko M., Krajewska M. 1994: Słownik wyrazów kłopotliwych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Bańkowski A. 2000: Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Gruszczyński W., Adamiec D., Ogrodniczuk M. 2013: Elektroniczny korpus tekstów polskich z XVII i XVIII wieku (do 1772 roku) – prezentacja projektu badawczego, „Polonica” XXXIII, s. 309–316.
• Klebanowska B. 1971: Znaczenia lokatywne polskich przyimków właściwych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
• Kryński A.A. 1930: Objaśnienie sposobów mówienia, „Poradnik Językowy” XXV, z. 1, s. 8–9.
• Nitsch K. 1927: O nazwy naszych słowiańskich sąsiadów. Rusini czy Ukraińcy?, „Język Polski” XII, z. 3, s. 65–72.
• Nitsch K. 1928: Rusini czy Ukraińcy? (Zamknięcie), „Język Polski” XIII, z. 5, s. 146–153.
• Ogrodniczuk M., Derwojedowa M., Łaziński M., Pęzik P. 2017: Narodowy Korpus Języka polskiego – co dalej?, „Prace Filologiczne” LXXI, s. 237–246.
• Pęzik P. 2020: Budowa i zastosowania korpusu monitorującego MoncoPL, „Forum Lingwistyczne”, nr 7, s. 133–150.
• Przybylska R. 2002: Polisemia przyimków polskich w świetle semantyki kognitywnej, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków.
• Sojka-Masztalerz H. 2004: Rusini czy Ukraińcy? Językowy obraz nacji ukraińskiej w prasie polskiej (1918–1939), Wydawnictwo WTN, Wrocław.
• SPP PWN: Słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. W. Doroszewski, H. Kurkowska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1973.
• SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa (t. 1–34), K. Mrowcewicz (t. 35–36), t. 1–22, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966–1994, t. 23–36, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 1995–2012.
• SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–9, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław–Warszawa–Kraków 1953–1987, t. 10–11, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków 1988–2002.
• Suchecki H. 1853: Zwięzła gramatyka języka polskiego do użytku w szkołach. Kurs wyższy, P. Piller, Lwów.
• Szober S. 1937: Słownik ortoepiczny. Jak mówić i pisać po polsku, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa.
• Szober S. 1948: Słownik poprawnej polszczyzny, Spółdzielnia Wydawnicza Wiedza, Wydawnictwo S. Arcta, Warszawa.
• Szober S. 1958: Słownik poprawnej polszczyzny, kom. red. W. Doroszewski i in., Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa (analogicznie wyd. z roku 1966, 1968 i 1969).
• Ułaszyn H. 1927: Rusini czy Ukraińcy (Z powodu artykułu prof. K. Nitscha), „Język Polski” XII, z. 5, s. 138–147.
• Weinsberg A. 1973: Przyimki przestrzenne w języku polskim, niemieckim i rumuńskim, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
• Westfal S. 1936: O zwrotach w Litwie i do Litwy, „Język Polski” XXI, z. 3, s. 65–71, z. 4, s. 106–109.
• Wójcik T. 1979: Z zagadnień teorii przyimka, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Kielce.
• WSPP: Wielki słownik poprawnej polszczyzny, red. A. Markowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.

Identifiers

DOI

https://doi.org/10.31286/JP.01001