Metal, bestie i elity. Zachodniosłowiański styl zwierzęcy u brzegów jeziora Lednica

• Authors: Gardeła Leszek

Title variants

EN

Metal, Beasts and the Elite. The Western Slavic Animal Style on the Shores of Lake Lednica

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

In 2018, the Museum of the First Piasts in Lednica launched the ‘Lednica Project’, a new research initiative involving active and unprejudiced collaboration between amateur metal detectorists and professional researchers. One of the main goals of this ongoing project is to protect, preserve, and investigate fragile archaeological heritage – especially in the form of metal artefacts – which is under threat of irreversible destruction or loss due to farming and illegal treasure hunting. As a result of the ‘Lednica Project’, literally hundreds of artefacts from various time periods have been found, including coins, fittings, and other miniscule items. Among the most spectacular finds recovered by metal detectorists are early medieval objects that carry zoomorphic decoration, for instance in the form of realistic or fantastic depictions of snakes and birds. This paper analyses these items in detail and situates them in the context of wider discussions on the so-called Western Slavic animal style. In archaeological parlance, the term ‘animal style’ is conventionally used to refer to characteristic decoration which, in realistic or abstract ways, represents authentic or fantastic animals. Animal styles were employed by many past societies, especially in the early Middle Ages. In Scandinavia, different expressions of the animal style are well-known and have been extensively researched by scholars specialising in the Vendel period and the Viking Age, but in the case of Polish early medieval archaeology the Western Slavic animal style is comparatively understudied. Among the pioneers of research into the Western Slavic animal style were Jan Żak and Andrzej Abramowicz. However, apart from acknowledging the fact that the Western Slavs did decorate some of their objects with images of animals, neither of these two archaeologists made serious attempts to define the principles of the animal style and understand its symbolic significance. This was probably largely due to the fact that, at the time when they published their studies (1950-1960s), Western Slavic artefacts decorated in the animal style were rarely discovered in Poland and the neighbouring areas. Due to the ostensible rarity of such finds, some of them were also wrongly interpreted as stemming from foreign lands, especially Scandinavia and Rus’. Today, however, the Polish find-corpus has grown exponentially, which allows for new interpretations to be put forward. This paper presents a review of J. Żak’s and A. Abramowicz’s ideas, followed by a brief presentation of some of the most ‘iconic’ artefacts carrying decoration in the animal style, as well a discussion of the latest ideas concerning their provenance and meaning (cf. also the previous work of Leszek Gardeła, Kamil Kajkowski, Zdzisława Ratajczyk, Paweł Szczepanik and others). Its major intervention, however, is to analyse and, for the first time, defi ne the principles of the Western Slavic animal style in Poland. The conclusions arising from this investigation are as follows: – The largest concentration of artefacts with zoomorphic designs is noted in the provinces of Greater Poland and Kuyavia. Sporadically, they are also noted in other areas of modern-day Poland (i.e. the provinces of Lesser Poland, Pomerania, Silesia, Warmia and Masuria) as well as beyond its borders. – Zoomorphic motifs are usually encountered on objects made of copper alloys. Occasionally, the artefacts are gilded. – The most popular categories of objects with zoomorphic motifs are: knife sheath fittings, zoomorphic spurs, riding gear (bridle mounts, cheekpieces, stirrups), rings, bracelets, kaptorgas (small containers with symbolic/magic significance, usually made of silver), temple rings, and small figurines. Interestingly, zoomorphic motifs rarely appear on clay pottery and other everyday objects. This leads to the assumption that the animal style was strongly associated with luxury items and that it was predominantly intended for the elite. – Snakes, cattle, horses, and birds are the animal species that are most prominently represented in the animal style. The symbolic significance of all these creatures is well-attested in extant medieval textual sources pertaining to Slavic pre-Christian beliefs. – In the animal style various species of animals can be represented in either two- or three-dimensions and their depictions can be either very realistic or abstract. – It is often the case that animals represented in the animal style possess ‘hybrid’ features. For instance, quadrupeds such as horses and cattle can have additional horns and/or wings, whereas snakes can have feet and/or wings. – Some animals represented in the animal style can have other animals ‘inscribed’ in them. This specific form of hybridisation is vividly seen in the case of small three-dimensional bird-shaped fittings with additional bird-like motifs inscribed into their wings. In the Western Slavic animal style the animals are rarely, if ever, integrated into or surrounded by interlace motifs. This is a feature which clearly distinguishes this style from its Scandinavian counterparts. In the present paper, six artefacts obtained in the course of the ‘Lednica Project’ have been subject to scrutiny. These include four knife sheath fittings with snake-like heads (no. C2-263-29; no. C2-283-164; no. C2-224-54; no. C2-224-17), an embossed mount with a representation of a bird-like creature (no. C2-284-175), and a three-dimensional mount in the form of a bird with two other bird-like beings ‘inscribed’ into its wings. The knife sheath fittings are all made of copper alloy. Despite the fact that their decoration varies, and regardless of their incomplete state of preservation, it is clear that they all form part of a group of high-status items that were in use in the late tenth and early eleventh centuries in the emerging Piast State and beyond. Similar knife sheath fittings have been recovered from settlement sites and cemeteries as well as discovered as stray finds as a result of professional and amateur metal detecting across Poland. However, their largest concentration is noted in the province of Greater Poland, which leads to the assumption that this is where they were originally designed and produced. In terms of their decorative features, the specimens discovered in the course of the ‘Lednica Project’ are very similar to knife sheath fittings from early medieval cemeteries at Sowinki and Kałdus. It is interesting to note that Ostrów Lednicki and its immediate vicinity (including the sites that are subject to investigations in the course of the ‘Lednica Project’) has altogether yielded as many as six artefacts of this type – this is the largest number of knife sheath fittings stemming from one settlement-complex discovered to date, leading to the assumption that these artefacts may have been produced on the spot. Currently, the small copper alloy embossed mount with a representation of a bird-like creature has no direct parallels in the archaeological record. Therefore, the exact purpose of this artefact is unknown. It is highly probable, however, that it originally served the role of a decorative mount for a wooden plate, similar to the mount found in one of the chamber graves in the early medieval cemetery at Kałdus. There is no doubt that both the embossed mount from the ‘Lednica Project’ and the one from Kałdus are of Western Slavic design – similar representations of birds or bird-like creatures are seen on other Western Slavic artefacts from Poland as well as on a presumably Slavic sword found at Dybäck in Skane, Sweden. The last artefact in the animal style discussed in the present paper takes the form of a three-dimensional bird figurine. As noted above, the wings of this creature carry additional zoomorphic imagery resembling bird-like beings. The purpose of this puzzling specimen is unknown, but it is noteworthy that, in terms of its overall design and size, it is reminiscent of animal-shaped mounts/hooks for spur straps discovered in the territory of Great Moravia as well as in the cemeteries of Lutomiersk and Ciepłe in Poland. The reverse of the bird figurine from the ‘Lednica Project’ has two rivets, implying that it must have been attached to a leather base (presumably a strap), which lends even more credence to the hypothesis proposed above. Currently, four direct parallels to this item are known: two from Giecz in Greater Poland, one from Wolin in Pomerania and one from Bornholm. Their distribution as well as decoration leave no doubt that they are Western Slavic objects probably associated with people who belonged to the highest echelons of society. The final sections of this article situate the animal style artefacts from the ‘Lednica Project’ in the context of Slavic pre-Christian beliefs. As noted above, snakes and birds played significant roles in Slavic worldviews. Stories about snakes are particularly prominent in folklore. One of the best-known snake-like creatures is known as Żmij. According to ethnographic accounts from the nineteenth- and twentieth centuries stemming from different parts of the Slavic world, Żmij was an animal hybrid that combined the physiognomic features of a reptile (snake) and a bird (rooster, crane, gander or eagle). Although it is difficult to assess to what extent the early medieval inhabitants of Greater Poland were familiar with a creature similar to the one known in folklore as Żmij, it is noteworthy that there is an intriguing nineteenth-century legend mentioning the presence of black snakes on Ostrów Lednicki. In light of this legend, the substantial quantity of early medieval objects with snake-like designs on Ostrów Lednicki and its vicinity, as well as in the various neighbouring strongholds and cemeteries, supports the idea that snakes were indeed very important for the local Slavs and that remnants of their beliefs survived for centuries despite religious and political tensions and transformations. It is highly probable that snake motifs were employed by the Slavic elite of the late tenth and eleventh centuries as markers of identity, group affiliation, and religious belief. The discoveries of fragmented copper alloy knife sheath fittings from the ‘Lednica Project’ fit this picture very well. Birds were also held by the early medieval Slavs in high esteem. Extant medieval sources mention their presence within the remit of pre-Christian cult sites – either in the form of images carved in wood (in Szczecin) or as actual living beings that lived in temples (in Karenz). The significance of birds is also strongly emphasised in Slavic folkore, especially in stories that can be interpreted as distant echoes of the Slavic cosmogonic myth. One variant of the myth speaks of two birds that were involved in the process of the world’s creation. Birds also occur in Eastern Slavic folktales where they are oft en endowed with supernatural qualities – a bird known as żar-ptak, for instance, is portrayed as a creature with flaming feathers. In conclusion, the present paper sought to shed new light on the notion of the Western Slavic animal style, its core principles, and its various expressions in the archaeological material from the vicinity of Ostrów Lednicki. Although further investigations into all of the different themes discussed herewith is necessary, it is already abundantly clear that the Western Slavs not only possessed the necessary skills to produce zoomorphic objects of exquisite quality, but also had a vivid imagination that filled these objects with profound meanings reflecting their pagan worldviews and communicating ideas about Slavic identity and group affiliation.

Keywords

PL

Słowianie Zachodni,; Polska,; Ostrów Lednicki,; wczesne średniowiecze,; epoka wikingów,; styl zwierzęcy,; sztuka zoomorficzna,; elity

EN

Western Slavs,; Poland,; Ostrów Lednicki,; early Middle Ages,; Viking Age,; animal style,; zoomorphic art,; elites

• Publisher: Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy
• Journal: Studia Lednickie
• Year: 2024
• Pages: 65-135

Dates

published

2024

Contributors

author

Gardeła Leszek

• Institut für Vor- und Frühgeschichtliche Archäologie und Provinzialrömische Archäologie Ludwig-Maximilians-Universität München

• https://orcid.org/0000-0003-2913-4718

References

• ‘Abd al-Salām Hārūn (red.). 1966. Kitab al-Hayawan, t. 4, Cairo.
• Abramowicz A. 1955. Przedmioty ozdobne z grodziska łęczyckiego, „Studia Wczesnośredniowieczne”, t. 3, s. 335-351.
• Abramowicz A. 1962. Studia nad genezą polskiej kultury artystycznej, Łódź.
• Andrałojć M., Andrałojć M., Budynek A., Mathias M. 2018. Wędrówki ludów nad Małą Wartą, Rogoźno.
• Androshchuk F. 2014. Viking Swords. Swords and Social Aspects of Weaponry in Viking Age Societies, The Swedish History Museum, Studies, t. 23, Stockholm.
• Banaszak D., Tabaka A. 2017. Znalezisko brązowej pobocznicy wędzidła z Ostrowa Lednickiego, „Studia Lednickie”, t. 16, s. 69-79.
• Bartmiński J., Kielak O., Niebrzegowska-Bartmińska S. 2015. Dlaczego wąż nie ma nóg? Zwierzęta w ludowych przekazach ustnych, Materiały Etnolingwistyczne, t. 2, Lublin.
• Błaszczyk D. 2017. Między ziemią a niebem. Groby komorowe na obszarze państwa pierwszych Piastów, Warszawa.
• Bojarski J. 2020. Obrzędowość pogrzebowa w strefie chełmińsko-dobrzyńskiej we wczesnym średniowieczu/ Funeral Rituals in the Chełmno-Dobrzyń Zone in the Early Middle Age, Mons Sancti Laurentii, t. 9, Toruń.
• Borchers W. 1933. Der Camminer Domschatz, Stettin.
• Brather S. 2008. Archäologie der westlichen Slawen: Siedlung, Wirtschaft und Gesellschaft im früh- und hochmittelalterlichen Ostmitteleuropa, Ergänzungsbände zum Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 61, Berlin-New York.
• Brøgger A.W., Falk H.S., Shetelig H. 1917. Osebergfundet, t. 1, Kristiania.
• Brøndsted J. 1936. Danish Inhumation Graves of the Viking Age. A Survey, „Acta Archaeologica”, t. 7, s. 81-228.
• Brzostowicz M., Stempin A. (red.). 2009. Tu powstała Polska. Katalog wystawy stałej w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu, Poznań.
• Chudziak W. 2001. Wczesnośredniowieczne komory grobowe z Kałdusa pod Chełmnem na Pomorzu Wschodnim, „Slavia Antiqua”, t. 42, s. 63-96.
• Chudziak W. 2002. Ślady skandynawskiej obrzędowości w Kałdusie na Pomorzu Wschodnim, [w:] Popiół i kość, red. J. Wrzesiński, Funeralia Lednickie. Spotkanie 4, Sobótka-Wrocław, s. 433-447.
• Chudziak W., Bojarski J., Stawska V. 2010. Wyposażenie pochówków, [w:] Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Kałdusie (stanowisko 4), red. W. Chudziak, Mons Sancti Laurentii, t. 5, Toruń, s. 79-104.
• Cieślik J. 2016. Światowid ze Zbrucza. Wokół sporu o autentyczność zabytku, [w:] Od Bachórza do Światowida ze Zbrucza. Tworzenie się słowiańskiej Europy w ujęciu źródłoznawczym. Księga jubileuszowa Profesora Michała Parczewskiego, red. B. Chudzińska, M. Wojenka, M. Wołoszyn, Kraków-Rzeszów, s. 353-372.
• Cieślik J. 2018. Idol ze Zbrucza. Zabytek z XI wieku?, [w:] Hierofanie, wierzenia, obrzędy… Kultura symboliczna w średniowieczu między pogaństwem a chrześcijaństwem, Materiały z V Kongresu Mediewistów Polskich, red. S. Rosik, S. Jędrzejewska, K. Kollinger, t. 2, Rzeszów, s. 69-102.
• Dolińska M. (tłum.). 1990. Piórko Finista Jasnego, Cud-Sokoła, Moskwa.
• Dołęga-Chodakowski Z. 1967. O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem oraz inne pisma i listy. Opracował i wstępem opatrzył Julian Maślanka, Warszawa.
• Duczko W. 2000. Obecność skandynawska na Pomorzu i słowiańska w Skandynawii we wczesnym średniowieczu, [w:] Salsa Cholbergiensis. Kołobrzeg w średniowieczu, red. L. Leciejewicz, M. Rębkowski, Wrocław, s. 23-44.
• Eckert R. 1998. On the Cult of the Snake in Ancient Baltic and Slavic Tradition (Based on Language Material from the Latvian Folksongs), „Zeitschrift für Slawistik”, t. 43 (1), s. 94-100.
• Ermacora D. 2017. The Comparative Milk-Suckling Reptile, „Anthropozoologica”, t. 52 (1), s. 59-81.
• Filipowiak W. 1993. Słowiańskie wierzenia pogańskie u ujścia Odry, [w:] Wierzenia przedchrześcijańskie na ziemiach polskich. Materiały z Sesji Archeologicznej zorganizowanej przez Muzeum Archeologiczne w Gdańsku w dniach 15-16 10 1987 roku, red. M. Kwapiński, H. Paner, Gdańsk, s. 19-46.
• Filipowiak W., Tochilova N. 2020. Art as a Symbol of Social Change: Material Expression of Forming Identity in the Early Medieval Trade Towns around South and Eastern Baltic. Wolin and Novgorod Case Study, „Praehistorische Zeitschrift ”, t. 95 (2), s. 558-574.
• Friis-Jensen K., Fisher P. (red.). 2015. Saxo Grammaticus, t. 2: Gesta Danorum. The History of the Danes, OxfordMedieval Texts, Oxford.
• Fuglesang S.H. 1980. Some Aspects of the Ringerike Style. A Phase of 11th Century Scandinavian Art, Odense.
• Gabriel I. 2000. Kosmologisches Bildprogramm als Messerscheidenbeschlag, [w:] Europas Mitte um 1000: Katalog, red. A. Wieczorek, H. M. Hinz, Stuttgart, s. 139.
• Galuška L. 2017. Rex, principes, optimates – elity Wielkich Moraw, [w:] Wielkie Morawy / Great Moravia, red. P. Kouřil, Gniezno-Szczecin, s. 49-66.
• Ganszyniec R. 1922. O koronach żmijowych, „Lud”, t. 1(seria II), s. 228-232.
• Gardeła L. 2014. Scandinavian Amulets in Viking Age Poland, Collectio Archaeologica Ressoviensis, t. 33, Rzeszów.
• Gardeła L. 2016. Wczesnośredniowieczne groby komorowe – lustra czy miraże życia? Rozważania nad praktykami funeralnymi na ziemiach polskich, [w:] Pochówki w grobach komorowych na ziemiach polskich w okresie wczesnego średniowiecza, red. D. Błaszczyk, D. Stępniewska, ŚWIATOWIT Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages, t. 18, Warszawa, s. 154-175.
• Gardeła L. 2018. Lutomiersk Unveiled. The Buried Warriors of Poland, „Medieval Warfare”, t. 8 (3), s. 42-50.
• Gardeła L. 2019. Czy w Polsce są groby wikingów? Skandynawskie praktyki pogrzebowe na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu, [w:] Wikingowie w Polsce? Zabytki skandynawskie z ziem polskich, red. M. Bogacki, A. Janowski, Ł. Kaczmarek, Collectio Cathalogorum Gnesnensium, t. 1, Gniezno, s. 155-264.
• Gardeła L. 2019. Gegenseitige Einfl üsse. Skandinavier und Westslawen, [w:] Die Wikinger. Entdecker und Eroberer, red. J. Staecker, M. Toplak, Berlin, s. 237-251.
• Gardeła L. 2020. Uncoiling the Serpent: Snake Figurines in the Viking Age, „Viking and Medieval Scandinavia”, t. 16, s. 27-61.
• Gardeła L. 2020. Viking Archaeology in Poland: Past, Present, and Future, [w:] Viking Encounters. Proceedings of the 18th Viking Congress, red. A. Pedersen, S. Sindbak, Aarhus, s. 547-564.
• Gardeła L. 2021. Miniature Swords in the Viking Age, „Acta Archaeologica”, t. 92 (1), s. 24-51.
• Gardeła L. 2021. Norse Identities in Viking Age Poland. Actors, Objects and Interactions in Pomerania and the Piast State, [w:] Les transferts culturels dans le mondes normands médiévaux (VIIIe-XIIe siecle). Objets, acteurs et passeurs, red. P. Bauduin, S. Lebouteiller, L. Bourgeois, Cultural Encounters in Late Antiquity and the Middle Ages 36, Turnhout, s. 207-237.
• Gardeła L. 2022. Harald Bluetooth and the Western Slavs: Cultural Interactions in Light of Textual and Archaeological Sources, [w:] Adam of Bremen’s Gesta Hammaburgensis Ecclesiae Pontifi cum. Origins, Reception and Signifi cance, red. G. Bartusik, R. Biskup, J. Morawiec, Studies in Medieval History and Culture, London and New York, s. 246-267.
• Gardeła L. 2022. Miano bestii: Zachodniosłowiańska figurka „konika” z duńskiej Wyspy Mon i jej analogie, [w:] W świecie bogów, ludzi i zwierząt. Studia ofiarowane Profesorowi Leszkowi Pawłowi Słupeckiemu, red. M. Dzik, R. Gogosz, J. Morawiec, L. Poniewozik, Rzeszów, s. 357-384.
• Gardeła L. 2022. Miniature Spears in the Viking Age: Small Symbols of Óðinn?, „Religionsvidenskabeligt Tidsskrift ”, t. 74, s. 397-430.
• Gardeła L. 2022. Miniatures with Nine Studs. Interdisciplinary Explorations of a New Type of Viking Age Artefact, „Fornvännen”, t. 117 (1), s. 15-36.
• Gardeła L. 2022. Skandinavere og slaver i vikingernes verden. En kort historie om kulturel interaction / Scandinavians and Slavs in the Viking Age: A Short History of Cultural Interaction, [w:] Magt og guld – Vikinger i ost / Power and Gold – Vikings in the East, red. M. Ravn, C. Lindblom, Strandbygaard, s. 78-97.
• Gardeła L. 2023. Miniature Weapons in the Viking World: Small Th ings with Great Meaning, [w:] The Norse Sorceress: Mind and Materiality in the Viking World, red. L. Gardeła, S. Bonding, P. Pentz, Oxford & Philadelphia, s. 479-496.
• Gardeła L. 2024. Ledniccy loricati. Luksusowe elementy rzędu końskiego z Ostrowa Lednickiego i okolic, „Studia Lednickie”, t. 23, s. 137-187.
• Gardeła L. 2024. The Vikings in Poland, Routledge Archaeologies of the Viking World, London and New York.
• Gardeła L. 2024. Słowianie na Północy. Wyjście z cienia, „Archeologia Żywa”, t. 3, s. 40-48.
• Gardeła L. [w druku: a] Snakes, Cattle, and Milk: Decoding Western Slavic Jewellery from the Viking Age.
• Gardeła L. [w druku: b] The Lost Art of the Piast State. A Preliminary Study of the Animal Style in Early Medieval Poland, [w:] Between East and West, red. P. Pranke, Leiden.
• Gardeła L. [w druku: c] Slavic Paganism in Viking Age Denmark: Neglected Evidence and New Archaeological Perspectives, [w:] Interdisciplinary Viking Symposium, red. S. Croix, S. Nygaard, S. Sindbak, Aarhus.
• Gardeła L. [w druku: d] Brood of Vipers: Western Slavic Warriors and their Equipment in Viking Age Denmark, [w:] Show me Yours, and I’ll Show you Mine: Weapons and Riding Gear in the First Millennium, red. T. Borake, M.D. Jessen, Turnhout.
• Gardeła L. [w druku: e] Wonders from Beyond: ‘Bird’s Feet Pendant’ from a Grave of a Viking Age Ritual Specialist at Fyrkat, Denmark, [w:] Between Bones and Beliefs: Human- Bird Relations in Central and Northern Europe in the 1st Millennium AD, red. K. Karpińska, S. Oehrl, R. Smallman, Brepols.
• Gardeła L., Bønding S., Pentz P. (red.). 2023. The Norse Sorceress: Mind and Materiality in the Viking World, Oxford and Philadelphia.
• Gardeła L., Kajkowski K. 2021. Slavs and Snakes. Material Markers of Elite Identity in Viking Age Poland, „European Journal of Archaeology”, t. 24 (1), s. 108-130.
• Gardeła L., Kajkowski K. 2023. Riders on the Storm: Decorative Horse Bridles in the Early Piast State and Pomerania, [w:] Animals and Animated Objects in the Early Middle Ages, red. L. Gardeła, K. Kajkowski, New Approaches in Archaeology. Volume 1, Turnhout, s. 159-192.
• Gardeła L., Kajkowski K., Ratajczyk Z. 2019. Ostrogi zoomorficzne z Ciepłego. Zachodniosłowiański model kosmosu?, „Pomorania Antiqua”, t. 28, s. 65-152.
• Gardeła L., Kajkowski K., Ratajczyk Z., Wadyl S. 2019. Oporządzenie jeździeckie i elementy rzędu końskiego, [w:] Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim, red. S. Wadyl, Gdańsk, s. 139-164.
• Gardeła L., Kajkowski K., Söderberg B. 2019. The Spur Goad from Skegrie in Scania, Sweden: Evidence of Elite Interaction Between Viking Age Scandinavians and Western Slavs, „Fornvännen”, t. 114 (2), s. 57-74.
• Gardeła L., Pentz P., Price N. 2022. Revisiting the ‘Valkyries’: Armed Females in Viking-Age Figurative Metalwork, „Current Swedish Archaeology”, t. 30, s. 95-151.
• Gieysztor A. 2006. Mitologia Słowian, Communicare: Historia i Kultura, Warszawa.
• Górecki J. 2001. Gród na Ostrowie Lednickim na tle wybranych ośrodków grodowych pierwszej monarchii piastowskiej, Biblioteka Studiów Lednickich, t. 7, Lednogóra.
• Górecki J., Kujawa W., Wyrwa A.M. (red.). 2016. Ostrów Lednicki. Wyspa piastowskich władców, Dziekanowice-Lednica.
• Graham-Campbell J. 2013. Viking Art, London.
• Graham-Campbell J. 2021. Viking Art (World of Art). Second Edition, London & New York.
• Grossnick H. 2019. Wittow und Jasmund – zwei slawische Siedlungskammern auf der Insel Rügen, Landkreis Vorpommern-Rügen, „Archäologische Beriche aus Mecklenburg-Vorpommern”, t. 26, s. 103-125.
• Grygiel R. 2014. Cmentarzysko wareskich drużynników w Lutomiersku, [w:] Początki Łęczycy, t. 2: Archeologia o początkach Łęczycy, red. R. Grygiel, T. Jurek, Łódź, s. 680-757.
• Hensel-Moszczyńska B. 1983. Wyroby z miedzi i jej stopów z wczesnośredniowiecznej Kruszwicy, „Slavia Antiqua”, t. 28, s. 127-221.
• Hensel W. 1952. Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna. Zarys kultury materialnej, Zeszyty Prehistoryczne, nr 3, Poznań.
• Hilberg V., Lemm T. (red.). 2018. Viele Funde – große Bedeutung? Potenzial und Aussagewert von Metalldetektorfunden für die siedlungsarchäologische Forschung der Wikingerzeit. Schrift en des Museums für Archäologie Schloss Gottorf. Ergänzungsreihe, Band 12, Kiel.
• Indycka E. 2009. Bransoleta srebrna o końcach w wężowe główki, [w:] 40 zabytków. 40 lat Muzeum (1969-2009). Katalog wystawy jubileuszowej z okazji 40-lecia Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, red. J. Górecki, Lednogóra, s. 32.
• Indycka E. 2016. Cmentarz przy wczesnośredniowiecznym grodzie w Gieczu, [w:] Gród piastowski w Gieczu. Geneza – funkcja – kontekst, red. M. Kara, T. Krysztofiak, A.M. Wyrwa, Poznań, s. 209-237.
• Iversen M. (red.). 1991. Mammen. Grav, kunst og samfund i vikingetid, Jutland Archaeological Society Publications, t. 28, Hojbjerg.
• Jagodziński J. 2023. Goście, kupcy, osadnicy. Kontakty Słowian Zachodnich i Skandynawów w epoce wikingów, Elbląg.
• Janowski A. 2014. W wolińskim porcie / In Wolin’s Port, Wolin.
• Jażdżewski K. 1937. Dotychczasowe wyniki badań archeologicznych na Kujawach w roku 1937, „Z Otchłani Wieków”, t. 12 (7-8), s. 95-106.
• Jażdżewski K. 1951. Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Lutomiersku pod Łodzią w świetle badań z r. 1949, „Materiały Wczesnośredniowieczne”, t. 1949 (1), s. 91-191.
• Jessen M.D. 2023. Miniature Chairs: On Seeresses, the Future, and Conflict, [w:] The Norse Sorceress: Mind and Materiality in the Viking World, red. L. Gardeła, S. Bonding, P. Pentz, Oxford & Philadelphia, s. 451-462.
• Kajkowski K. 2012. The Boar in the Symbolic and Religious System of Baltic Slavs in the Early Middle Ages, „Studia Mythologica Slavica”, t. 15, s. 201-215.
• Kajkowski K. 2015. The Dog in Pagan Beliefs of Early Medieval North-Western Slavs, „Analecta Archaeologica Ressoviensia”, t. 10, s. 199-240.
• Kajkowski K. 2016. Depozyty zwierzęce na nekropoliach zachodniosłowiańskich. Kilka uwag do dyskusji nad genezą fenomenu grobu komorowego na obszarze wczesnośredniowiecznej Polski, [w:] Pochówki w grobach komorowych na ziemiach polskich w okresie wczesnego średniowiecza, red. D. Błaszczyk, D. Stępniewska, ŚWIATOWIT Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages, t. 18, Warszawa, s. 140-153.
• Kajkowski K. 2017. Mity, kult i rytuał. O duchowości nadbałtyckich Słowian, Wszechnica Triglava, t. 1, Szczecin.
• Kajkowski K. 2018. Symbolika wczesnośredniowiecznych depozytów szkieletów koni z ziem polskich, [w:] Hierofanie, wierzenia, obrzędy… Kultura symboliczna w średniowieczu między pogaństwem a chrześcijaństwem. Materiały z V Kongresu Mediewistów Polskich, red. S. Rosik, S. Jędrzejewska, K. Kollinger, t. 2, Rzeszów, s. 121-157.
• Kajkowski K. 2020. Myth in Action? Figurative Images on Ceramics as a Source for Studying the Pre-Christian Beliefs of Western Slavs, „Studia Mythologica Slavica”, t. 23 s. 7-34.
• Kajkowski K. 2024. Bydło w wyobrażeniach eschatologicznych wczesnośredniowiecznych Słowian zachodnich. Kontekst nekropoliczny, [w:] Prawy dba o duszę swego zwierzęcia domowego. Pochówki ludzi i zwierząt, red. M. Jaeger, J. Tomczyk, J. Wrzesiński, Funeralia Gnieźnieńskie. Spotkanie 23, Gniezno, s. 85-96
• Kaszewscy Z. ɪ. E. 1971. Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Brześciu Kujawskim, pow. Włocławek, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, t. 1, s. 365-434.
• Kaźmierczak R. 2014. Elementy rzędu końskiego i oporządzenia jeździeckiego, [w:] Wczesnośredniowieczne mosty przy Ostrowie Lednickim, t 2: Mosty traktu poznańskiego (wyniki archeologicznych badań podwodnych prowadzonych w latach 1986-2003), red. A. Kola, G. Wilke, Kraków, s. 139-152.
• Kershaw J. 2013. Viking Identities. Scandinavian Jewellery in England, Medieval History and Archaeology, Oxford.
• Klæsøe I.S., Jepsen J.B., Arntsen F., Staal B., Tomlinson A., Barry S., Thomsen N.B., Mortensen S.T. (red.). 2020. Glimt fra vikingetiden, Lyngby.
• Knorr H.A. 1958. Der Steigbügel von Pritzerbe, Kreis Brandenburg, „Ausgrabungen und Funde”, t. 3, s. 111-113.
• Kola A., Wilke G. (red.). 2014. Wczesnośredniowieczne mosty przy Ostrowie Lednickim, t. 2: Mosty traktu poznańskiego (wyniki archeologicznych badań podwodnych prowadzonych w latach 1986-2003), Kraków.
• Komar O., Chamajko N. 2013. Idol ze Zbrucza: zabytek z epoki romantyzmu?, Suplement do Materiałów i Sprawozdań Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. 34, Rzeszów.
• Kostrzewski J. 1949. Kultura prapolska, Prace Instytutu Zachodniego, nr 11, Poznań.
• Kostrzewski J. 1962. Kultura prapolska, Warszawa.
• Kostyrko M., Kowalczyk A., Żuk L. 2019. Projekt Lednica „Razem dla ratowania zabytków”. Sprawozdanie za rok 2018, „Studia Lednickie”, t. 18, s. 323-333.
• Kouřil P. (red.) 2017. Wielkie Morawy / Great Moravia, Gniezno-Szczecin.
• Kowalczyk E. 1969. Wały Żmijowe. Ze studiów nad obroną stałą ziem ruskich we wcześniejszym średniowieczu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, t. 17 (2), s. 141-181.
• Kowalska A.B. 2015. Costume Elements of Leather, [w:] Bodzia. A Late Viking-Age Elite Cemetery in Central Poland, red. A. Buko, East Central and Eastern Europe in the Middle Ages 450–1450, t. 27, Leiden-Boston, s. 272-287.
• Kowalska A.B. 2016. Skórzane elementy stroju w pochówkach na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku w Bodzi, [w:] Bodzia. Elitarny cmentarz z początków państwa polskiego, red. A. Buko, Warszawa, s. 253-264.
• Krueger M. 2023. Wstępne wyniki analizy chemicznej ręcznym spektrometrem XRF osiemdziesięciu pięciu metalowych artefaktów z badań powierzchniowych w okolicach miejscowości Dziekanowice [niepublikowana ekspertyza w archiwum Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy].
• Krysztofiak T. 2011. Terra Sancta. Giecz w monarchii piastowskiej, Dominowo.
• Krysztofiak T. 2013. Okucie ze znakiem Ruryka znalezione w Gieczu, „Archeologia Polski”, t. 58 (1-2), s. 115-127.
• Krysztofiak T. 2015. Rezerwat Archeologiczny Gród Piastowski w Gieczu. Informator, Lednica.
• Krysztofiak T. 2016. Ośrodek grodowy w Gieczu w okresie przed- i wczesnopaństwowym, [w:] Gród piastowski w Gieczu. Geneza – funkcja – kontekst, red. M. Kara, T. Krysztofiak, A.M. Wyrwa, Poznań, s. 115-154.
• Krysztofiak T. [w druku]. Analiza wyników badań radiowęglowych z wczesnośredniowiecznego zespołu grodowo-osadniczego w Gieczu z okresu przed- i wczesnopaństwowego w kontekście dotychczasowych ustaleń stratygraficzno-chronologicznych, [w:] Uściślenie i weryfikacja chronologii oraz periodyzacji grodów tzw. centralnych monarchii pierwszych Piastów (Gniezno, Poznań, Giecz) na podstawie akceleratorowych datowań radiowęglowych, red. M. Kara.
• Krzyszowski A. 1992 Wstępne wyniki badań archeologicznych na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku szkieletowym z X/XI wieku w miejscowości Sowinki, gm. Mosina, woj. poznańskie, stanowisko 23A, „Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne”, t. 1, s. 83-102.
• Krzyszowski A. 1995. Ein reiches Gräberfeld aus dem 10./11. Jh. in Sowinki bei Poznań, „Slavia Antiqua”, t. 36, s. 49-72.
• Krzyszowski A. 1997. Frühmittelalterliches Grab eines Kaufmannes aus Sowinki bei Poznań in Grosspolen, „Germania”, t. 75 (2), s. 630-671.
• Kufel-Dzierzgowska A. 1983. Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Brzegu, województwo sieradzkie, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, t. 30, s. 309-348.
• Kurnatowska Z. (red.). 2000. Wczesnośredniowieczne mosty przy Ostrowie Lednickim, t. 1: Mosty traktu gnieźnieńskiego, Biblioteka Studiów Lednickich, t. 5, Lednica-Toruń.
• Kurnatowska Z., Wyrwa A.M. (red.). 2016. Ostrów Lednicki. Rezydencjonalno-stołeczny ośrodek pierwszych Piastów, Origines Polonorum, t. 9, Warszawa.
• La Baume W. 1926. Die Wikinger in Ostdeutschland, „Volk und Rasse”, t. 1 (2), s. 91-99.
• La Baume W. 1940. Die Wikinger, [w:] Vorgeschichte der deutschen Stämme. Germanische Rat und Kultur auf deutschen Boden, Vol. 3, red. H. Reinerth, Berlin, s. 1277-1360.
• Labuda G. 2003. Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna. Materiały źródłowe do nauki historii dla uczniów, studentów i nauczycieli, Wznowienia, t. 5, Poznań.
• Lelewel J. 1846. Polska wieków średnich. Tom I, Poznań.
• Lemm T. 2007. Maskendarstellungen der Wikingerzeit, „Offa”, t. 61-62 (2004/2005), s. 309-352.
• Leńczyk G. 1964. Światowid zbruczański, „Materiały Archeologiczne”, t. 5, s. 5-59.
• Lewicki T. (Wyd.). 1956. Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. 1, Wrocław-Kraków.
• Lis P. 2009. Żmijowiska – na skrzyżowaniu szlaków kulturowych, [w:] Hereditas praeteriti. Additamenta archaeologica et historica dedicata Ioanni Gurba Octogesimo Anno Nascendi, red. H. Taras, A. Zakościelna, Lublin, s. 407-414.
• Łapiński A. 1984. Światowid czy model świata?, „Z Otchłani Wieków”, t. 50 (2), s. 128-129.
• Łęga W. 1930. Kultura Pomorza we wczesnem średniowieczu na podstawie wykopalisk. Tablice i mapy, Toruń.
• Majewski E. 1892. Wąż w mowie, pojęciach ludu i praktykach ludu naszego, „Wisła”, t. 6, z. 1, s. 318-371.
• Martens J., Ravn M. (red.). 2016. Ployejord som kontekst. Nye utfordringer for forskning, forvaltning og formidling. Artikkelsamling, Oslo.
• Matusiak S. 1911. Wieszczba i źreb, „Lud”, t. 17 (1), s. 194-241.
• Mianecki A. 2010. Stworzenie świata w folklorze polskim XIX i początku XX wieku, Paralele: Folklor – Literatura – Kultura, Toruń.
• Mianecki A. 2012. Przekleństwo królów, plaga królestw – smok w wybranych wątkach polskiego folkloru tradycyjnego, [w:] Powodzie, plagi, życie i inne katastrofy, red. K. Konarska, P. Kowalski, Colloquia Anthropologica et Communicativa, Wrocław, s. 477-494.
• Michalak A., Gardeła L. 2020. The Spur Goad from Lubniewice, Poland. Slavic Elite Culture in the Western Part of the Piast State, „Slavia Antiqua”, t. 61, s. 135-161.
• Michniewicz Z. 1960. O wyobrażeniu smoka na pieczęciach, monetach i w heraldyce Piastów, „Wiadomości Numizmatyczne”, t. 4 (1-2), s. 49-62.
• Michniewicz Z. 1965. Ze studiów nad symboliką niektórych wyobrażeń w kulturze doby Piastów, „Wiadomości Numizmatyczne”, t. 9, z. 1, s. 1-22.
• Muhl A. 1990. Der Bamberger und der Camminer Schrein: Zwei im Mammenstil verzierte Prunkkästchen der Wikingerzeit, „Offa”, t. 47, s. 241-420.
• Nadolski A. 1959. Uzbrojenie, [w:] A. Nadolski, A. Abramowicz, T. Poklewski, Cmentarzysko z XI wieku w Lutomiersku pod Łodzią, Acta Archaeologica Universitatis Lodziensis, t. 7, Łódź, s. 42-69.
• Nadolski A., Abramowicz A., Poklewski T. 1959. Cmentarzysko z XI w. w Lutomiersku pod Łodzią, Acta Archaeologica Universitatis Lodziensis, t. 7, Łódź.
• Naum M. 2006. Theory and Practice of Archaeology of Culture Contact: Case Study of Early Medieval Bornholm, „Quaestiones Medii Aevi Novae”, t. 11, s. 287-304.
• Naum M. 2008. Homelands Lost and Gained. Slavic Migration and Settlement on Bornholm in the Early Middle Ages, Lund Studies in Historical Archaeology, t. 9, Lund.
• Nicolaysen N. 1882. Langskibet fra Gokstad ved Sandefjord, Kristiania.
• O’Meadhra U. 2018. Unfinished and Unused. A New Look at Two Iconic Antler Finds from Sigtuna, the ‘Mammen’ Sword-guard and the ‘Sigtuna Viking’, „Situne Dei. Årsskrift för Sigtunaforskning och historisk arkeologi”, t. 2018, s. 6-33.
• Pankiewicz A. 2023. Wrocław. Gród na Ostrowie Tumskim we wczesnym średniowieczu, Origines Polonorum, t. 18, Warszawa-Wrocław.
• Pawlak E., Pawlak P. 2019. Najbliższe otoczenie osadnicze grodu na stanowisku 2 w Dąbrówce, [w:] Dwa grody nad Wirynką. Dąbrówka, stanowiska 1 i 2, woj. wielkopolskie, red. M. Szmyt, P. Pawlak, Bibliotheca Fontes Archaeologici Posnanienses, t. 25, Poznań, s. 155-162.
• Pedersen A. 2014. Dead Warriors in Living Memory. A Study of Weapon and Equestrian Burials in Viking-Age Denmark, AD 800-1000, Publications from the National Museum. Studies in Archaeology and History, t. 20:1, cz. 2 (Catalogue) Jelling Series, Copenhagen.
• Pentz P. 2018. Viking Art, Snorri Sturluson and Some Recent Metal Detector Finds, „Fornvännen”, t. 113 (1), s. 17-33.
• Pentz P. 2023. New Finds from the Shamanic Battlefield?, „Fornvännen”, t. 118 (1), s. 57-63.
• Perls H. 1937. Wąż w wierzeniach ludu polskiego, Lwów.
• Petersen P.V. 2023. Wheels for Freyja’s Chariot? Wheel-shaped Pendants from the Viking Age, [w:] The Norse Sorceress: Mind and Materiality in the Viking World, red. L. Gardeła, S. Bonding, P. Pentz, Oxford & Philadelphia, s. 463-478.
• Pieta K. 2015. Včasnostredoveké mocenské centrum Bojná – výskumy v rokoch 2007-2013, [w:] Bojná 2. Nové výsledky výskumov včasnostredovekých hradísk, red. K. Pieta, Z. Robak, Archaeologica Slovaca Monographiae Fontes, Tomus XX, Nitra, s. 9-49.
• Pokuta Z., Wojda L. 1979. Wczesnośredniowieczne cmentarzysko we wsi Dębina, woj. sieradzkie, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, t. 26, s. 89-142.
• Posselt N., Szczepanik P. 2017. Zoomorphe Applikationen und Darstellungen auf slawischen Schläfenringen im nördlichen westslawischen Raum, [w:] Religion und Gesellschaft im nördlichen westslawischen Raum. Beiträge der Sektion zur slawischen Frühgeschichte der 22. Jahrestagung des Mittel- und Ostdeutschen Verbandes für Altertumsforschung in Chemnitz, 29.-31. März 2016, red. F. Biermann, T. Kersting, A. Klammt, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas, t. 82, Langenweissbach, s. 193-220.
• Przybylski A. 2023. Wirujące tarcze. Nowe znalezisko peltakształtnego okucia z Dziekanowic jako przykład wymiany kulturowej między Cesarstwem Rzymskim a Barbaricum, „Studia Lednickie”, t. 22, s. 61-96.
• Rajewski Z. 1937. Wielkopolskie cmentarzyska rzędowe okresu wczesnodziejowego, „Przegląd Archeologiczny”, t. 6, R. 19, z. 1, s. 28-65.
• Rajewski Z. 1975. Koń w wierzeniach u Słowian wczesnośredniowiecznych, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 39, s. 516-521.
• Ratajczyk Z. 2013. Jednak ostrogi – brązowe okucia typu lutomierskiego w świetle najnowszych badań na cmentarzysku w Ciepłem, gm. Gniew, „Slavia Antiqua”, t. 54, s. 287-305.
• Ratajczyk Z., Gardeła L., Kajkowski K. 2017. The World on a Spur: Unravelling the Cosmology of the Pagan Slavs / Świat na ostrodze. Odkrywanie kosmologii pogańskich Słowian, [w:] Book of Abstracts. Animals and Animated Objects in Past Societies / Książka abstraktów. Zwierzęta i ożywione przedmioty w dawnych kulturach. III International Interdisciplinary Meetings Motifs through the Ages / III Międzynarodowe Spotkania Interdyscyplinarne Motywy Przez Wieki, red. L. Gardeła, K. Kajkowski, Bytów, s. 33-42.
• Rauhut L. 1955. Wczesnośredniowieczny skarb ze wsi Borucin, pow. Aleksandrów Kujawski, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 22 (1), s. 55-64.
• Rauhut L., Długopolska L. 1973. Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w obudowie kamiennej w Łączynie Starym, pow. Przasnysz, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 37 (3), s. 320-393.
• Rokoská P. 2022. An Early Medieval Decorated Bearded Battle Axe Head from Bašnice, „Acta Militaria Mediaevalia”, t. 18, s. 65-73.
• Rosik, S. 2023. Od Swarożyca do Świętowita. Przemiany religii Słowian nadbałtyckich w X-XII wieku, Warszawa.
• Rygh O. 1885. Norske oldsager, Christiania.
• Sawicki T. 2016. Przedmioty żelazne, [w:] Bodzia. Elitarny cmentarz z początków państwa polskiego, red. A. Buko, Warszawa, s. 229-252.
• Schaadt N., Grundvad L. 2016. Lokemasken. Var Loke en beskytter?, „Chaos”, t. 66, s. 91-110.
• Schirren M. 2016. Libnow, Lkr. Vorpommern-Greifswald, „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern”, t. 64, s. 264.
• Sikora J. 2013. Akulturacja, wymuszona chrystianizacja czy migracja? Problem genezy wczesnośredniowiecznych inhumacji na Pomorzu, [w:] Migracje, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Funeralia Lednickie. Spotkanie 15, Poznań, s. 135-146.
• Simek R. 2006. Dictionary of Northern Mythology, Cambridge.
• Słupecki L.P. 2008. Per sortes ac per equum. Wyrocznia w Radogoszczy, [w:] Europa barbarica, Europa christiana. Studia mediaevalia Carolo Modzelewski dedicata, red. R. Michałowski, M.R. Pauk, A. Pieniądz, H. Samsonowicz, M. Tymowski, Warszawa, s. 241-256.
• Stanisławski B. 2013. Jómswikingowie z Wolina-Jómsborga. Studium archeologiczne przenikania kultury skandynawskiej na ziemie polskie, Wrocław.
• Szczepanik P. 2010. Przedmiot jako zapis porządku kosmologicznego Słowian Zachodnich. Analiza wybranych okuć pochewek noży, [w:] Życie codzienne przez pryzmat rzeczy, red. P. Kucypera, S. Wadyl, Kultura materialna średniowiecza w Polsce, Toruń, s. 27-41.
• Szczepanik P. 2017. Early Medieval Bronze Sheaths with Zoo- and Anthropomorphic Ornamental Fittings from Poland – Mythical Pictures and their Content, [w:] Religion und Gesellschaft im nördlichen westslawischen Raum. Beiträge der Sektion zur slawischen Frühgeschichte der 22. Jahrestagung des Mittel- und Ostdeutschen Verbandes für Altertumsforschung in Chemnitz, 29.-31. März 2016, red. F. Biermann, T. Kersting, A. Klammt, Langenweissbach, s. 169-178.
• Szczepanik P. 2019. Nowe znalezisko miniaturowego konika z okolic Cedyni, „Materiały Zachodniopomorskie”, t. 15, s. 283-304.
• Szczepanik P. 2019. Nowe znalezisko miniaturowego konika z okolic Tymawy, gm. Gniew, „Pomorania Antiqua”, t. 28, s. 197-211.
• Szczepanik P. 2019. Wczesnośredniowieczne brązowe okucia pochewek noży z przedstawieniami zooi antropomorficznymi z terenów Słowiańszczyzny Zachodniej. Obraz mityczny i jego treść, [w:] Zjawiska magiczno-demoniczne na terenie dawnych ziem pruskich na tle porównawczym, t. 2, red. K. Grążawski, J. Gancewski, Olsztyn, s. 79-97.
• Szczepanik P. 2020. Treść przedstawień figuratywnych na kamieniu z Leźna, „Pomorania Antiqua”, t. 29, s. 155-178.
• Szyjewski A. 2003. Religia Słowian, Mała Biblioteka Religii, Kraków.
• Tabaka A., Malarczyk D., Illisch P. 2022. Nowe znaleziska skarbów i monet wczesnośredniowiecznych pozyskane w trakcie badań powierzchniowych prowadzonych w pobliżu Ostrowa Lednickiego, „Studia Lednickie”, t. 21, s. 165-237.
• Tomiccy J. R. 1975. Drzewo życia. Ludowa wizja świata i człowieka, Warszawa.
• Tomicki R. 1974. Żmij, Żmigrody, Wały Żmijowe. Z problematyki religii przedchrześcijańskich Słowian, „Archeologia Polski”, t. 19 (2), s. 483-508.
• Tomicki R. 1976. Słowiański mit kosmogoniczny, „Etnografia Polska”, t. 20 (1), s. 47-95.
• Tomicki R. 1982. Żmij, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich, t. 7: Y-Ż i suplementy. Część pierwsza, red. G. Labuda, Z. Stieber, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, s. 256-258.
• Tomková K. 2014. Prsteny z pohledu nálezů z Levého Hradce a žalovského předpoli, „Archeologie západních Čech”, t. 7, s. 79-89.
• Trębaczkiewicz T. 1963. Cmentarzysko wczesnośredniowieczne we wsi Psary, pow. Piotrków Trybunalski, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, t. 9, s. 131-166.
• Urbańczyk P. 2012. Mieszko Pierwszy Tajemniczy, Monografie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, Toruń.
• Wachowski K. 1975. Cmentarzyska doby wczesnopiastowskiej na Śląsku, Prace Komisji Nauk Humanistycznych, t. 3, Wrocław.
• Wadyl S. 2019. Narzędzia i przedmioty codziennego użytku, [w:] Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim, red. S. Wadyl, Gdańsk, s. 187-202.
• Wadyl S., Skvorcov K. 2018. Nowoodkryta ostroga typu lutomierskiego z Półwyspu Sambijskiego. Przyczynek do studiów nad kontaktami słowiańsko-bałtyjskimi, „Przegląd Archeologiczny”, t. 66, s. 225-235.
• Walicki M. (red.). 1971. Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, t. 1: Dzieje Sztuki Polskiej, Warszawa.
• Wielgus-Wawrzyniak B. 2023. Średniowieczne krążki ołowiane ze zbiorów Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy w świetle badań traseologicznych. Możliwości wykorzystania badań mikroskopowych do analiz funkcjonalnych zabytków metalowych, „Studia Lednickie”, t. 22, s. 97-190.
• Wiklak H. 1960. Cmentarzysko z XII i XIII w. w Poddębicach, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnografi cznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, t. 5, s. 183-207.
• Williams H. 2016. Viking Mortuary Citations, „European Journal of Archaeology”, t. 19 (3), s. 400-414.
• Wilson D.M., Klindt-Jensen O. 1966. Viking Art, London.
• Wilson D.M., Klindt-Jensen O. 1980. Viking Art, London.
• Wojtasik J. 1970. Cmentarzysko wczesnośredniowieczne na Wzgórzu „Młynówka” w Wolinie (badania w 1969 r.), „Materiały Zachodniopomorskie”, t. 16, s. 289-323.
• Wyrwa A.M. (red.). 2015. Lednickie serc pamiątki. Legenda i wiersze z połowy XIX wieku. Biblioteka Studiów Lednickich, t. 12, seria D.Varia, t. 1, Lednica.
• Zamelska-Monczak K. 2019. Przedmioty z kości i poroża oraz z metali, [w:] Santok. Strażnica i klucz Królestwa Polskiego. Wyniki badań z lat 1958-1965, red. K. Zamelska-Monczak, Origines Polonorum, t. 13, Warszawa, s. 192-224.
• Zawol M. 2015. Srebrna kaptorga trapezowata z Biskupina, stanowisko 4, [w:] IV Sprawozdania Biskupińskie, red. S. Nowaczyk, A. Grossman, W. Piotrowski, Biskupin, s. 103-127.
• Zawol M. 2018. Motywy dekoracyjne kaptorg trapezowatych z terenów ziem polskich – próba interpretacji, [w:] Inspiracje i funkcje sztuki pradziejowej i wczesnośredniowiecznej, red. B. Gediga, A. Grossman, W. Piotrowski, Biskupińskie Prace Archeologiczne nr 13 / Prace Komisji Archeologicznej nr 22, Biskupin-Wrocław, s. 467-490.
• Żak J. 1955. Grzebienie z wystrojem zwierzęcym z ziem polskich i zachodniosłowiańskich, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 22, z. 2, s. 180-185.
• Żak J. 1957. Czy grób uzbrojonego jeźdźca z Ciepłego, pow. tczewski, jest grobem skandynawskim?, „Archeologia Polski”, t. 1, s. 164-180.
• Żak J. 1959. Uwagi o stylu zwierzęcym w sztuce wczesnośredniowiecznej na ziemiach polskich, „Archeologia Polski”, t. 4 (1), s. 7-27.