„Równoczesność” a „teraźniejszość” – fizyka i metafizyka czasu

• Authors: Artur Przechowski

Title variants

EN

“Simultaneousness” and “Nowness”: Physics and Metaphysics of Time

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Jednym z głównych problemów filozofii czasu jest określenie statusu teraźniejszości. Zagadnienie teraz pojawia się explicite choćby w dyskusji prezentyzm-eternalizm czy w pytaniu o możliwość uzgodnienia idei obiektywnego upływu czasu z rozumieniem czasu we współczesnej nauce. Filozofia nauki ujawnia zaś – wcześniej nie dostrzegany – problem zdefiniowania równoczesności. Dyskusje na temat obiektywności lub realności upływu czasu nie są domeną filozofii ostatniego stulecia ani też pokłosiem odkryć fizyki XX wieku. To właśnie jednak na gruncie fizyki nastąpiło spektakularne zderzenie intuicyjnego rozumienia czasu, w tym tak oczywistych – zdawałoby się – idei, jak równoczesność czy współistnienie, z filozoficznymi implikacjami teorii naukowej. Rozbieżność intuicji temporalnych z czasem relatywistycznym analizowali pod kątem konsekwencji metafizycznych Gödel, Rietdijk i Putnam. Próby uzgodnienia klasycznych kategorii tensalnych z pojęciami STW, podejmowane m.in. przez Sklara, wskazują na konieczność wyeksplikowania odmiennych założeń ontologicznych obu schematów pojęciowych oraz potrzebę oddzielenia metafizyki od epistemologii. Radykalną propozycję wyeliminowania konfliktu między intuicją upływu czasu i relatywistycznym obrazem czasu wysunął Prior, który przypisał fundamentalną rolę potocznym kategoriom temporalnym (A-teoria), pojęcia relatywistyczne zaś uznał za czysto konwencjonalne i wtórne. Pogląd taki jawnie przeczyłby jednak ontologicznym założeniom STW, sformułowanym przez samego Einsteina. Niniejszy artykuł ma na celu wyeksplikowanie wspomnianych trudności w oparciu o fundamentalne założenia i własności klasycznej oraz relatywistycznej koncepcji czasu.

EN

The status of “nowness” is one of the most important problems of the philosophy of time. The question of “the now” remains relevant in the discussion between presentism and eternalism, or in the problem of reconciliation between the classic idea of objective sense of the flow of time and the concept of time in the modern science. Philosophy of science also reveals the never-recognized-before problem of defining “simultaneousness.” The discussions on the objectivity or reality of the flow of time neither are the domain of the 20th-century philosophy, nor are the result of the discoveries in the modern physics. It was right on the grounds of relativistic physics, however, where the intuitive perception of time (including the supposedly obvious ideas of “simultaneousness” or the “coexistence”) and the philosophical implications of the scientific theory spectacularly collided. The dissonance between temporal intuitions and ontological implications of relativistic time was studied by Gödel, Rietdijk, and Putnam. The attempts to reconcile the classic tensal categories with the STR definitions, made by Sklar and the others, indicate the need of explication of the different presumptions of the two frameworks of conceptual schemas as well as the need of the separation between metaphysics and epistemology. A radical attempt of elimination of the conflict between the intuition of the flow of time and the relativistic concept of time was presented by Prior, who assigned a fundamental meaning to the tensal categories (A-theory) and who considered the relativistic concepts to be conventional and secondary. Such an idea, however, would explicitly negate the ontological presumptions of the STR, formulated by Einstein himself. The article presents this difficulties on the basis of the fundamental presumptions and features of the classic and relativistic concept of time.

Keywords

PL

filozofia czasu; filozofia fizyki; A-teoria; B-teoria; Szczególna Teoria Względności (STW)

EN

philosophy of time; philosophy of physics; A-theory; B-theory; special relativity

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Towarzystwo Naukowe KUL
• Journal: Roczniki Filozoficzne
• Year: 2014
• Volume: 62
• Issue: 4
• Pages: 181-204

Contributors

author

Artur Przechowski

• Wydział Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II

References

• Andersen H., Grush R.: A Brief History of Time-Consciousness: Historical Precursors to James and Husserl (preprint), http://mind.ucsd.edu/papers/bhtc/Andersen&Grush.pdf (dostęp 12.10.2014).
• Butryn S. (red.): Albert Einstein. Pisma filozoficzne, Warszawa: De Agostini Polska – Ediciones Altaya Polska 2001.
• Einstein A.: Istota teorii względności, Warszawa: PWN 1962.
• Einstein A.: O elektrodynamice ciał w ruchu, [w:] tenże, 5 prac, które zmieniły oblicze fizyki, tł. P. Amsterdamski, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 1998.
• Gołosz J.: Upływ czasu i ontologia, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2011.
• Gödel K.: A Remark about the Relationship between Relativity Theory and Idealistic Philosophy, [w:] P.A. Shilpp (red.), Albert Einstein: Philosopher-Scientist, vol. 2, Open Court, La Salle 1949, s. 557-562, http://283403168925209589.weebly.com/uploads /9/3/3/0/ 9330952/ godel1949.pdf (dostęp: 12.10.2014).
• Heller M.: Wieczność. Czas. Kosmos, Kraków: Wydawnictwo ZNAK 1995.
• Laplace P.S.: Essai philosophique sur les probabilités, Paris: Bachelier 1814.
• Leibniz G.W.: Wyznanie wiary filozofa, Rozprawa metafizyczna, Monadologia, Zasady natury i łaski oraz inne pisma filozoficzne, tł. S. Cichowicz, Warszawa: PWN 1969.
• Newton I.: Matematyczne zasady filozofii przyrody, tł. J. Wawrzycki, Kraków–Rzeszów: Copernicus Center – Konsorcjum Akademickie 2011.
• Pabjan T.: O konwencjonalnym charakterze pojęcia jednoczesności w Szczególnej Teorii Względności, „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce” 37 (2005).
• Putnam H.: Time and Physical Geometry, „The Journal of Philosophy” 64 (1967), no. 8 (Apr. 27, 1967), s. 240-247, http://www.philoscience.unibe.ch/documents/kursarchiv/SS04/Putnam JPhil.pdf (dostęp 12.10.2014).
• Savitt S.: Chronogeometrical Determinism and the Local Present (preprint), http://philsciarchive.pitt.edu/id/eprint/8481 (dostęp 12.10.2014).
• Savitt S.: Being and Becoming in Modern Physics, http://plato.stanford.edu/entries/spacetime-bebecome/ (dostęp 12.10.2014).
• Tempczyk M.: Czas we współczesnej fizyce, „Ethos” 2012, nr 3 (99), s. 231-244.
• Tkaczyk M.: Logika czasu empirycznego. Funktor realizacji czasowej w językach teorii fizykalnych, Lublin 2009.
• Wróblewski A. K.: Historia fizyki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2009.

Identifiers

ISSN

0035-7685