Próba oceny wartości poznawczej akt pozostałych po Oddziale II Sztabu Głównego Wojska Polskiego w kontekście możliwości opisu sytuacji wojskowej, ekonomicznej i społecznej ZSRS w latach 1921-1939

• Authors: Aleksander Smoliński

Title variants

EN

An attempt to assess information value of the Division II of the General Staff of the Polish Armed Forces Archives in the context of possible description of military, economic and social situation of USSR in 1921-1939

• Languages of publication: PL

Abstracts

EN

Autor podjął się analizy wielkości oraz zawartości i wartości poznawczej spuścizny aktowej pozostałej po Oddziale II Sztabu Głównego Wojska Polskiego, dotyczącej zakresu i efektów jego działalności wywiadowczej z lat 1921–1939 wobec Rosji Sowieckiej. Jest ona obecnie przechowywana przez kilka instytucji. Analiza zostały objęte zasoby Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Rosyjskiego Państwowego Archiwum Wojskowego w Moskwie, w którego skład wchodzą materiały niegdysiejszego Centrum Przechowywania Historyczno-Dokumentalnych Kolekcji. Z artykułu wynika, że rola tych materiałów jest pierwszorzędna w badaniach nad sowieckim zagrożeniem dla Rzeczpospolitej Polskiej w okresie międzywojennym, dla oceny sowieckiego potencjału militarnego z tego okresu oraz innych zjawisk o charakterze ekonomicznym, społecznym i politycznym, które mogły mieć wpływ na przebieg przewidywanego konfliktu zbrojnego.

EN

Virtually throughout the whole period of 1921-1939 the political relations between Poland and USSR could be characterized by far-reaching distrust. This meant that both countries led against each other a large-scale intelligence. Polish armed forces military intelligence was mainly led by Division II of the General Staff of the Polish Armed Forces. Its aim was to identify and assess, as understood in wider context, Soviet military capabilities, especially the Workers and Peasants Red Army forces, as well as the Soviet communication system and capabilities of the military industry and industry which could have potential of supporting military efforts of the state and its armed forces. No less important task of the officers and employees of the Division II of the General Staff was to protect its own military capability against the Soviet military intelligence penetration. Author of this article undertook the analysis of the quantity, content and information value of the remaining archives of the Division II presently spread across several state archives in Poland, as well as archives abroad. These documents are crucial in understanding the extent and impact of its intelligence activities in years 1921-1939 targeting the USSR. Author's deliberations and conclusions were mainly formulated based on the most significant, most comprehensive and most valuable archival units of that collection currently held in Poland in the Central Military Archives and the New Records Archives, as well as archives of this creator which are part of archival collections in the Russian State Military Archive in Moscow, which also incorporated the former Storage Centre, Historical-Documentary Collection. Author's painstaking study shows, that it is difficult to overestimate the value of Division II archives when conducting research on Soviet threat to Poland in the interwar period. Similar, it is also difficult to assess the Soviet military capabilities at this time, and their various phenomena of economic, social and political nature, which occurred in the former USSR. Therefore, this archival collection may be a significant and valuable source of information for Soviet research. To this day we have preserved many records from different units of the Division II that may be considered very interesting and valuable research material. This material could considerably enhance our understanding of the level of knowledge of the Polish state on matters regarding Soviet Union in the years 1921-1939. From a research point of view, it is important that these documents do not relate exclusively to the military matters, even though dominant, but they provide description of all aspects of political, social and economic life of the country.

Keywords

PL

Oddział II Sztabu Głównego Wojska Polskiego; polski wywiad wojskowy; wywiad polski w Związku Sowieckim; polsko-sowieckie stosunki polityczne; polsko-sowieckie stosunki wojskowe; zasób Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie; zasób Archiwum Akt Nowych w Warszawie, zasób Rosyjskiego Państwowego Archiwum; Wojskowego w Moskwie, zasób Centrum Przechowywania Historyczno-Dokumentalnych; Kolekcji w Moskwie; zespół akt Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) Wojska Polskiego; wartość informacyjna akt wywiadu wojskowego; Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona; sowiecki potencjał militarny; sowieckie przygotowania wojenne; sowiecki wywiad; wojskowy

EN

Division II of the General Staff of the Polish Armed Forces; Polish military intelligence; Polish intelligence in the Soviet Union; the Polish-Soviet political relations; the Polish-Soviet military relations; the Central Military Archives in Warsaw; the New Records Archives in Warsaw; the Russian State Military Archive in Moscow; Centre for the Preservation of Historical Documentary Collections in Moscow; archives of Division II of the General Staff of the Polish Army; information value of the military intelligence records; Workers-Peasants Red Army; the Soviet military power; the Soviet war preparations; the Soviet; military intelligence

• Publisher: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wydawnictwo UMK
• Journal: Archiwa – Kancelarie – Zbiory
• Year: 2012
• Issue: 3(5)
• Pages: s. 55 - 94

Contributors

author

Aleksander Smoliński

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

References

• лет вооружённых сил СССР. Коллегиальная работа, Москва 1968.
• Agresja sowiecka na Polskę w świetle dokumentów. 17 września 1939. Geneza i skutki, red. E. Kozłowski, Warszawa 1994.
• Baliński W., Człowiek w cieniu. Tadeusz Pełczyński. Zarys biografii, Kraków 1994.
• Bastion Polesie. Polskie fortyfikacje na Polesiu w latach 1920–1939, Przasnysz 2000.
• Białkowski J., Aspekty wojskowe polityki zagranicznej Polski w 1939 roku, Toruń 2008.
• Böhm T., Z dziejów naczelnych władz wojskowych II Rzeczypospolitej. Organizacja i kompetencje Ministerstwa Spraw Wojskowych w latach 1918–1939, Warszawa 1994.
• Boruta M., Wolni z wolnymi, równi z równymi. Polska i Polacy o niepodległości wschodnich sąsiadów Rzeczypospolitej, Kraków 2002.
• Brzeziński A. M., Zagadnienie bezpieczeństwa zbiorowego w Europie w polityce zagranicznej Francji (1919–1939), Łódź 1992.
• Bułhak H., Początki sojuszu polsko-rumuńskiego i przebieg rokowań o konwencję wojskową w latach 1919–1921, „Dzieje Najnowsze”, 1973, nr 3.
• Bułhak H., Polska-Francja z dziejów sojuszu 1933–1936, Warszawa 2000.
• Bułhak H., Z dziejów stosunków wojskowych polsko-czechosłowackich w latach 1921–1927, „Studia do Dziejów ZSRR i Europy Środkowej”, 1969, t. 5.
• Bułhak H., Z dziejów stosunków wojskowych polsko-czechosłowackich w latach 1927–1936, „Studia do Dziejów ZSRR i Europy Środkowej”, 1975, t. 9.
• Centralne Archiwum Wojskowe im. Bolesława Waligóry. Informator o zasobie archiwalnym Centralnego Archiwum Wojskowego, red. N. Bujniewicz, Warszawa 2008.
• Centralne Archiwum Wojskowe. Informator o zasobie, praca zbior., oprac. zespół A. Bartnik i in., Warszawa 1996.
• Ciałowicz J., Polsko-francuski sojusz wojskowy 1921–1939, Warszawa 1970.
• Ciesielski J., Losy polskich archiwaliów wojskowych po 1 września 1939 r., „Wojskowy Przegląd Historyczny”, 1992, R. XXXVII, nr 1 (139).
• Cisek J., Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce i jego zbiory, Warszawa 1997.
• Cutter Z. J., Saperzy polscy 1918–1939. Organizacja, szkolenie i wyposażenie materiałowo-techniczne, Wrocław 2001.
• Cutter Z.J., Polskie wojska saperskie w 1939 r. Organizacja, wyposażenie, mobilizacja i działania wojenne, Częstochowa 2003.
• Ćwięk H., Przeciw Abwehrze, Warszawa 2001.
• Ćwięk H., Przeciw Abwehrze, Warszawa 2001.
• Deszczyński M. P., Ostatni egzamin. Wojsko Polskie wobec kryzysu czechosłowackiego 1938–1939, Warszawa 2003.
• Dokumenty do dziejów polskiej polityki zagranicznej 1918–1939, t. 1: 1918– 1932, red. T. Jędruszczak i M. Nowak-Kiełbikowa, Warszawa 1989.
• Dziemianko Z., Produkcja uzbrojenia artylerii polskiej w latach 1918–1939, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej im. gen. Józefa Bema”, Toruń 2001, R. XXXIV, nr 20.
• Gajownik T., Tajny front niewypowiedzianej wojny. Działalność polskiego wywiadu wojskowego na Litwie w latach 1921–1939, Warszawa 2010.
• Generał Wacław Stachiewicz. Wierności dochować żołnierskiej. Przygotowania wojenne w Polsce 1935–1939 oraz kampania 1939 r. w relacjach i rozważaniach szefa Sztabu Głównego i szefa Sztabu Naczelnego Wodza, do druku przygotował M. Tarczyński, Warszawa 1998.
• Głód i represje wobec ludności polskiej na Ukrainie 1932–1947. Relacje, red. R. Dzwonkowski, Lublin 2004.
• Gołębiowski J., Przemysł zbrojeniowy Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939, Pionki 1993.
• Gregorowicz S., Polsko-radzieckie stosunki polityczne w latach 1932–1935, Wrocław–Warszawa–Kraków– Gdańsk–Łódź 1982.
• Gregorowicz S., Zacharias M. J., Polska-Związek Sowiecki. Stosunki polityczne 1925–1939, Warszawa 1995.
• Grosfeld L., Polska a stosunki niemiecko-sowieckie 1918–1939, Warszawa 1988.
• Gruchała J., Czeskie środowiska polityczne wobec spraw polskich 1920–1938, Katowice 2002.
• Grünberg K., Serczyk J., Czwarty rozbiór Polski. Z dziejów stosunków radziecko-niemieckich w okresie międzywojennym, Warszawa 1990.
• Grzelak Cz., Kresy w czerwieni. Agresja Związku Sowieckiego na Polskę w 1939 roku, Warszawa 1998.
• Grzywacz A., Armia sowiecka w ocenach polskiego kierownictwa wojskowego 1921–1939, „Studia Rzeszowskie”, t. 6, 1999.
• Gul J., Działalność wywiadowczo-informacyjna obozu niepodległościowego w latach 1914–1918, Warszawa 2001.
• Gzyl J., Mroczek N., Zespoły akt samodzielnych referatów informacyjnych DOK (DOGen.) oraz Samodzielnego Referatu Informacyjnego Dowództwa Floty z lat 1919–1939, „Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej”, Warszawa 2001, nr 24.
• Halder F., Dziennik wojenny. Codzienne zapisy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych 1939–1942, t. 2: Od planów inwazji na Anglię do początków kampanii na Wschodzie (1.7.1940–21.6.1941), Warszawa 1973.
• Herwarth H. von, Między Hitlerem a Stalinem. Wspomnienia dyplomaty i oficera niemieckiego 1931–1945, Warszawa 1992.
• Historia dyplomacji polskiej, t. 4: 1918–1939, red. P. Łossowski, Warszawa 1955.
• Historia Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, praca zbior., Warszawa 1960.
• Historia sztuki wojennej do roku 1939, red. P. A. Rotmistrow, Warszawa 1967.
• Hołodomor 1932–1933. Wielki Głód na Ukrainie w dokumentach polskiej dyplomacji i wywiadu, wybór i oprac. J. J. Bruski, Warszawa 2008.
• Instytut Polski i Muzeum Im. Gen. Sikorskiego, Londyn 1970.
• Jabłonowski M., Formacja specjalna. Korpus Ochrony ogranicza 1924–1939, Warszawa 2002/2003.
• Jabłonowski M., Prochowicz J., Wywiad Korpusu Ochrony Pogranicza 1924–1939, Warszawa 2003/2004.
• Janowicz T., Czesi. Studium historyczno-polityczne, Kraków 1936.
• Janowski W., Źródła do dziejów wojskowych Drugiej Rzeczypospolitej w zasobie Archiwum Akt Nowych, [w:] Od armii komputowej do narodowej. II. Dzieje militarne Polski i jej wschodnich sąsiadów od XVI do XX wieku, red. M. Krotofil i A. Smoliński, Toruń 2005.
• Jaracz A., Działalność attaché wojskowego Witolda Dzierżykraj-Morawskiego w okresie międzywojennym, „Mars”. Problematyka i Historia Wojskowości. Studia i Materiały, t. 11, Warszawa–Londyn 2001.
• Jędrzejewicz W., Wspomnienia, Wrocław–Warszawa–Kraków 1993.
• Jędrzejewska I., Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry w latach 1917–1933. Wybrane problemy, Toruń 2005.
• Joniec T., Polska służba konsularna 1918–1995, Warszawa 1996
• Jońca A., Polscy spadochroniarze w II wojnie światowej – barwa i broń. Część 1 – wrzesień 1939, Warszawa 1994.
• Kalendarzyk polityczny na 1930 rok, pod red. S. Cieszkowskiego, Warszawa 1929.
• Kazimierz Świtalski. Diariusz 1919–1935, do druku przygotowali A. Garlicki, R. Świętek, Warszawa 1992.
• Kempa R., Piechota powietrzna. Narodziny i organizacja wojsk powietrzno-desantowych 1914–1939, Białystok 2004.
• Kmiecik T., Sztab Generalny (Główny) Wojska Polskiego w latach 1918–1939, Słupsk 2005.
• Kochanowski J., Między dyplomacją a wywiadem. Działalność Romualda Wolikowskiego i Ignacego Boernera jako attaché wojskowych w Moskwie (1921–1924), „Przegląd Historyczny”, 1990, nr 1–2.
• Kochanowski J., Zapomniany prezydent... Życie i działalność Ignacego Boernera 1875– 1933, Warszawa 1993.
• Kołakowski P., Czas próby. Polski wywiad wojskowy wobec groźby wybuchu wojny w 1939 roku, Warszawa 2012.
• Kołakowski P., Instrukcja ogólna dla attaché wojskowych z 10 listopada 1920 r., „Zeszyty Historyczne”, Paryż 2005, z. 151.
• Konstankiewicz A., Broń strzelecka i sprzęt artyleryjski formacji polskich i Wojska Polskiego w latach 1914–1939, Lublin 2003.
• Kopański S., Wspomnienia wojenne1939–1945, Londyn 1972.
• Kornat M., Polityka równowagi 1934–1939. Polska między Wschodem a Zachodem, Kraków 2007.
• Kośmider T., Planowanie wojenne w Polsce w latach 1921–1926, Toruń 2001.
• Kozaczuk W., Bitwa o tajemnice. Służby wywiadowcze Polski i Niemiec 1918–1939, Warszawa 1999.
• Kresy w oczach oficerów KOP, wstęp i oprac. J. Widacki, Katowice 2005.
• Krotofil M., Ukraińska Armia Halicka 1918–1920. Organizacja, uzbrojenie, wyposażenie i wartość bojowa sił zbrojnych Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej, Toruń 2002.
• Kruszyński M., Ambasada RP w Moskwie 1921–1939, Warszawa 2010.
• Krzak A., Kontrwywiad wojskowy II Rzeczypospolitej przeciwko radzieckim służbom specjalnym 1921–1939, Toruń 2007.
• Kucharski W., Kawaleria i broń pancerna w doktrynach wojennych 1918–1939, Warszawa–Kraków 1984
• Kulczycki S., Hołodomor. Wielki Głód na Ukrainie w latach 1932–1933 jako ludobójstwo. Problem świadomości, Wrocław 2008.
• Kumaniecki J., Po traktacie ryskim. Stosunki polsko-radzieckie 1921–1923, Warszawa 1971.
• Kuśnierz R., Ukraina w latach kolektywizacji i Wielkiego Głodu (1929–1933), Toruń 2005.
• Leczyk M., Polityka II Rzeczypospolitej wobec ZSRR w latach 1925–1934, Warszawa 1976.
• Leczyk M., Polska i sąsiedzi. Stosunki wojskowe 1921–1939, Białystok 1997.
• Leczyk M., Z dziejów polsko-rumuńskiego sojuszu wojskowego 1926–1932, „Dzieje Najnowsze”, 1994, z. 3.
• Legieć J., Armia Ukraińskiej Republiki Ludowej w wojnie polsko-ukraińsko-bolszewickiej w 1920 roku, Toruń 2002.
• Lenin W.I., Dzieła wybrane w dwóch tomach, t. 2, Warszawa 1951.
• Łesiów M., Ukraina wczoraj i dziś, Lublin 1995.
• Łossowski P., Konflikt polsko-litewski 1918–1920, Warszawa 1996.
• Łossowski P., Stosunki polsko-estońskie 1918–1939, Gdańsk 1992; R. Pullat, Od Wersalu do Westerplatte. Stosunki estońsko-polskie w okresie międzywojennym, Kraków 2003.
• Łossowski P., Stosunki polsko-litewskie 1918–1929, Warszawa 1966.
• Łukomski G., Polak B., Suchcitz A., Kawalerowie Virtuti Militari 1792–1945. Wykazy odznaczonych za czyny z lat 1863–1864, 1914–1945, Koszalin 1997.
• Majzner R., Attachaty wojskowe Drugiej Rzeczypospolitej 1919–1945. Strukturalno-organizacyjne aspekty funkcjonowania, Częstochowa 2011.
• Majzner R., Polski wywiad wojskowy wobec polityki II Rzeszy 1933–1939. Militarne aspekty polityki III Rzeszy w świetle analiz Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego, Toruń 2006.
• Malinowski W., O organizacji oddziałów spadochronowych w Wojsku Polskim przed 1939 r., Wojskowy Przegląd Historyczny”, 1961, R. VI, nr 2 (19).
• Mars [Antoni Szymański], Siły zbrojne Niemiec, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1931.
• Materiały do dziejów sojuszu polsko-rumuńskiego w latach 1921–1931, wstęp i oprac. H. Bułhak, „Studia Historyczne”, 1973, nr 3.
• Materski W., Na widecie. II Rzeczypospolita wobec Sowietów 1918–1943, Warszawa 2005.
• Materski W., Tarcza Europy. Stosunki polsko-sowieckie 1918–1939, Warszawa 1994.
• Mikulicz S., Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej, Warszawa 1971.
• Misiuk A., Służby specjalne II Rzeczypospolitej, Warszawa 1998.
• Misiuk A., Służby specjalne w II Rzeczypospolitej 1918–1939. Powstanie, rozwój organizacyjny, kierunki działania, rola w państwie, Warszawa 1994.
• Mitkiewicz L., Wspomnienia kowieńskie 1938–1939, Warszawa 1990.
• Nałęcz T., Polska Organizacja Wojskowa 1914–1918, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1984.
• Nawrocki A., Możliwość wznowienia działań wojennych z Rosją Radziecką w ocenie polskiego Sztabu Generalnego w okresie rozejmu (jesień 1920 – wiosna 1921), „Rocznik Przemyski”. Historia Wojskowości, 2004, t. XL, z. 1.
• Nowik G., Operacyjne wykorzystanie radiowywiadu od stycznia do marca 1920 roku, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 2004, R.V (LVI), nr 4 (204).
• Nowik G., Polski radiowywiad w latach 1918–1920, [w:] Marian Rejewski 1905–1980. Życie ENIGMĄ pisane, praca zbior., Bydgoszcz 2005.
• Nowik G., Polski radio-wywiad w wojnie z bolszewicką Rosją, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 2004, R.V (LVI), nr 2 (202).
• Nowik G., Zanim złamano „Enigmę” rozszyfrowano Rewolucję. Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1918–1920, Warszawa 2010.
• Nowik G., Zanim złamano „ENIGMĘ”. Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1918–1920. Część 1, Warszawa 2004.
• Noёl L., Agresja niemiecka na Polskę, Warszawa 1966; G. Gafencu, Ostatnie dni Europy. Podróż dyplomatyczna w 1939 roku, Warszawa 1984.
• O niepodległą i granice. Korpus Ochrony Pogranicza 1924–1939. Wybór dokumentów, wybór i oprac. M. Jabłonowski, W. Janowski, B. Polak, J. Prochwicz, Warszawa– Pułtusk 2001.
• Olstowski P., Oddział II Sztabu Głównego Wojska Polskiego – organizacja i funkcjonowanie służby informacyjno-wywiadowczej II Rzeczypospolitej, [w:] Marian Rejewski 1905–1980. Życie ENIGMĄ pisane, praca zbior., Bydgoszcz 2005.
• Organizacja sił zbrojnych SSSR w czasie pokoju, oprac. Oddział II Sztabu Generalnego, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1924.
• Paduszek K., 1923–1924. Przyczyny i konsekwencje, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 2010, R. XI (LXII), nr 2 (231).
• Paduszek K., Dokumenty Oddziału II Sztabu Generalnego w Rosyjskim Państwowym Archiwum Wojskowym, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 2011, R. XII (LXIII), nr 3 (236), s. 207–214.
• Paduszek K., Działalność propagandowa służb informacyjno-wywiadowczych Wojska Polskiego w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1919–1921. Organizacja, metody, treści, Toruń 2004.
• Paluszyński T., Walka o niepodległość Łotwy 1914–1921, Warszawa 1999.
• Pałasz-Rutkowska E., Romer A. T., Historia stosunków polsko-japońskich 1904–1945, Warszawa 1996.
• Pamiętniki Józefa Becka (Wybór), wyb. G. Jaszuński, Warszawa 1955.
• Patek S., Raporty i korespondencja z Moskwy (1927–1932), wstęp, wybór i oprac. M. Gmurczyk-Wrońska, Warszawa 2010.
• Peploński A., Wywiad polski na ZSRR 1921–1939, Warszawa 1996.
• Pepłoński A., Kontrwywiad II Rzeczypospolitej, Warszawa 2002.
• Pepłoński A., Ochrona tajemnicy w Wojsku Polskim w latach 1921–1939, Warszawa, b.r.w.
• Pepłoński A., Oddział II Sztabu Generalnego NDWP. Zarys organizacji i działalności (1919–1920), „Wojskowy Przegląd Historyczny”, 1994, R. XXXIX, nr 1–2 (147–148).
• Pepłoński A., Wywiad a dyplomacja II Rzeczypospolitej, Toruń 2005.
• Pepłoński A., Wywiad w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1920, Warszawa 1999.
• Pipes R., Rosja bolszewików, Warszawa 2005.
• Pirko M., Z dziejów współpracy Armii Czerwonej z Reichswehrą w latach 1920–1933, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, 1992, R. XXXVIII, nr 4 (142).
• Polska i Ukraina w latach trzydziestych czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych, t. 7: Wielki Głód na Ukrainie 1932–1933, praca zbior., wybór dokumentów i red. nauk. Diana Bojko i in., Warszawa–Kijów 2008.
• Polskie formacje graniczne. Straż graniczna 1918–1939. Dokumenty organizacyjne. Wybór źródeł, t. 1, wybór i oprac. B. Polak, Koszalin 1999.
• Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Tom I. Kampania wrześniowa 1939. Część pierwsza. Polityczne i wojskowe położenie Polski przed wojną, Londyn 1951.
• Pomór w „raju bolszewickim”. Głód na Ukrainie w latach 1932–1933 w świetle polskich dokumentów dyplomatycznych i dokumentów wywiadu, oprac. R. Kuśnierz, Toruń 2008.
• Potocki R., Armia Czerwona o Wojsku Polskim w 1932 r., „Wrocławskie Studia Wschodnie”, 2001, nr 5.
• Potocki R., Idea restytucji Ukraińskiej Republiki Ludowej (1920–1939), Lublin 1999.
• Potocki R., Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930–1939, Lublin 2003.
• Powstanie II Rzeczypospolitej. Wybór dokumentów 1866–1925, red. H. Janowska, T. Jędruszczak, Warszawa 1984.
• Pozniakowska-Hanak D., Oddział II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego 1919–1921, „Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej”, Warszawa 2001, nr 24.
• Protokoły z posiedzeń Ścisłej Rady Wojennej i Inspektorów Armii za lata 1926–1932. Część I, oprac. E. Kozłowski, P. Stawecki, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. 24, 1981.
• Raack R. C., Polska i Europa w planach Stalina, Warszawa 1997.
• Radziwonowicz T., Z działalności wywiadowczej Korpusu Ochrony Pogranicza, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska” (Białystok), 1994, nr 8.
• Rajca Cz., Głód na Ukrainie, Lublin–Toronto 2005.
• Rezmer W., Możliwość wznowienia wojny polsko-rosyjskiej w 1921 r. Nieznany dokument, „Nad Wisłą i Dnieprem”. Polska i Ukraina w przestrzeni europejskiej – przeszłość i teraźniejszość. Seria: Historia, Systemy Międzynarodowe i Globalny Rozwój, Toruń–Kijów 2003–2004, nr 2–3.
• Romanek J., Totalitaryzm sowiecki w ocenie polskiej prasy wojskowej lat 1929–1939, Toruń 2009.
• Romeyko M., Wspomnienia o Wieniawie i o rzymskich czasach, Warszawa 1990.
• Romeyko M., Ze wspomnień attaché wojskowego, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, 1959, nr 4.
• Rosja sowiecka pod względem społecznym i gospodarczym, red. L. Krzywicki, Warszawa 1922.
• Rosja sowiecka pod względem społecznym o gospodarczym, red. L. Krzywicki, t. 1, cz. 2: Polityka w zakresie wymiany i aprowizacji. Polityka robotnicza w Rosji sowieckiej, Toruń–Warszawa 1922.
• Salo U., Polskie siły zbrojne i potencjał militarny w końcu lat trzydziestych w informacjach attaché wojskowego Estonii, [w:] Od armii komputowej do narodowej. II. Dzieje militarne Polski i jej wschodnich sąsiadów od XVI do XX wieku, red. M. Krotofil i A. Smoliński, Toruń 2005.
• Sąsiedzi wobec wojny 1920 roku. Wybór dokumentów, oprac. J. Cisek, Londyn 1991.
• Semków P., Polsko-fińska idea „blokowania Sowietów”. Działalność attachatu wojskowego Rzeczypospolitej Polskiej w Finlandii w latach 1927–1931, „Niepodległość”. Czasopismo poświęcone najnowszym dziejom Polski, Warszawa 2003/2004, t. LIII–LIV (XXXIII–XXXIV po wznowieniu).
• Serczyk J., Droga do rozbioru Polski 1918–1939. Nowe ustalenia, Warszawa 2005.
• Skóra W., Współdziałanie służby konsularnej II Rzeczypospolitej z wywiadem wojskowym, „Dzieje Najnowsze”. Separatum, Warszawa 2004, R. XXXV, t. 1.
• Skóra W., Współpraca polskiego wywiadu z placówkami Ministerstwa Spraw Zagranicznych (1921–1923), „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 2005, R.VI (LVII), nr 1 (206).
• Skrzypek A., Kronika koegzystencji. Zarys stosunków polsko-radzieckich w latach 1921–1939, Warszawa 1982.
• Skrzypek A., Nie spełniony sojusz? Stosunki sowiecko-niemieckie 1917–1941, Warszawa 1992.
• Skrzypek A., Stosunki polsko-łotewskie 1918–1939, Gdańsk 1997.
• Skrzypek A., Zagadnienie polsko-łotewskiej konwencji wojskowej 1919–1925, „Z Dziejów Stosunków Polsko-Radzieckich”, 1970, t. 6.
• Skrzypek A., Związek Bałtycki. Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia w polityce Polski i ZSRR w latach 1919–1925, Warszawa 1972.
• Skubisz P., Wojska Pograniczne ZSRS na odcinku z Polską w świetle materiałów wywiadu II Rzeczypospolitej (1921–1939). Struktura i dyslokacja. Działalność wywiadowcza. Regulamin służby, Szczecin 2010.
• Sławoj-Składkowski F., Nie ostatnie słowo oskarżonego. Wspomnienia i artykuły, Warszawa 2003.
• Smoliński A., (А. Смолински), Образ Красной Армии и СССР в 1921–1939 гг. в документах II Отдела Генерального Штаба Войска Польского, „Клио”, (Санкт-Петербург) 2010, № 3 (50), s. 122–131.
• Smoliński A., (А. Смолински), Образ советской деревни летом 1936 г. в докладе военного атташе при Посольстве Республики Польша в Москве подполковника Генерального Штаба Константина Заборовского, [w:] Поляки в истории российской провинции XIX–XX вв. Диалог цивилизаций. Материалы международной научной конференции 18–20 мая 2010 г, Тамбов 2010.
• Smoliński A., (А. Смолински), Образ советской деревни летом 1936 г. в докладе военного атташе при Посольстве Республики Польша в Москве подполковника Генерального Штаба Константина Заборовского, [w:] Поляки в истории российской провинции XIX–XX вв. Диалог цивилизаций. Материалы международной научной конференции 18–20 мая 2010 г, Тамбов 2010.
• Smoliński A., Komunikat informacyjny Oddziału II Sztabu Głównego z dnia 15 października 1933 roku, „Wschodni Rocznik Humanistyczny”, (Lublin – Radzyń Podlaski – Siedlce) 2008, t. 5, s. 287–315.
• Smoliński A., Oddział II Sztabu Głównego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, „Wschodni Rocznik Humanistyczny”, (Lublin – Radzyń Podlaski – Siedlce) 2006, t. 3, s. 269–288.
• Smoliński A., Organizacja kawalerii samodzielnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1921–1929, „Klio”. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym, Toruń 2001, nr 1.
• Smoliński A., Organizacja kawalerii samodzielnej Wojska Polskiego w latach 1930– 1939, „Klio”, 2004, nr 5.
• Smoliński A., Organizacja wielkich jednostek kawalerii Armii Czerwonej oraz ich kadra dowódcza i polityczna w latach 1935 – 1936, [w:] Do szarży marsz, marsz… Studia z dziejów kawalerii, red. A. Smoliński, Toruń 2012
• Smoliński A., Raport Aattaché wojskowego przy Ambasadzie RP w Moskwie ppłk. dypl. Konstantego Zaborowskiego z podróży po ZSRS odbytej latem 1936 r., [w:] Polska dyplomacja na Wschodzie w XX – początkach XXI wieku, pod red. H. Strońskiego, G. Sroczyńskiego, Olsztyn–Charków 2010, s. 344–373;
• Smoliński A., Raport Attaché wojskowego przy Ambasadzie RP w Moskwie ppłk. dypl. Konstantego Zaborowskiego z podróży po ZSRS odbytej latem 1936 r., [w:] Polska dyplomacja na Wschodzie w XX – początkach XXI wieku, pod red. H. Strońskiego, G. Sroczyńskiego, Olsztyn–Charków 2010.
• Smoliński A., Robotniczo -Chłopska Armia Czerwona oraz sowiecki przemysł wojenny z lat 1921–1939 w dokumentach Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego, [w:] Polski wywiad wojskowy 1918–1945, red. P. Kołakowski, A. Pepłoński, Toruń 2006.
• Smoliński A., Sowiecka Ukraina w ocenach Oddziału II polskiego Sztabu Głównego Wojska Polskiego – lata 1921–1939, „Nad Wisłą i Dnieprem”. Polska i Ukraina w przestrzeni europejskiej – przeszłość i teraźniejszość. Seria: Historia, Systemy Międzynarodowe i Globalny Rozwój, Toruń–Kijów 2003–2004, nr 2–3.
• Smoliński A., Sowiecka Ukraina z lat 1921–1939 w dokumentach Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego oraz próba oceny wartości poznawczej tych akt, „Przegląd Wschodni”, (Warszawa) t. 10, 2006, z. 1 (37).
• Smoliński A., Sytuacja wojskowa, ekonomiczna i społeczna na sowieckiej Ukrainie w latach 1921–1939 w ocenach Oddziału II polskiego Sztabu Głównego, „Південний Архів”. Історичні Науки, Міністерство Освіти і Науки України, Херсонський Державний Університет, Херсон, 2004, Випуск 16.
• Smoliński A., Wiedza Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego o stanie organizacyjnym kawalerii i wojsk szybkich RKKA w połowie lat trzydziestych XX wieku, [w:] Wrogowie, sojusznicy, towarzysze broni. Polsko-rosyjskie stosunki wojskowe w pierwszej połowie XX wieku. red. J. Wojtkowiak, Poznań 2013.
• Smoliński J., Polsko-amerykańskie stosunki wojskowe 1776–1945, Warszawa 2004.
• Stachiewicz W., Z relacji szefa Sztabu Naczelnego Wodza, [w:] Wrzesień 1939 w relacjach i wspomnieniach, wybór i oprac. M. Cieplewicz, E. Kozłowski, Warszawa 1989.
• Starzeński P, Trzy lata z Beckiem, Warszawa 1991.
• Stawecki P,Polityka wojskowa Polski 1921–1926, Warszawa 1981.
• Stawecki P., Attaché wojskowi Drugiej Rzeczypospolitej, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 2004, R. V (LVI), nr 2 (202).
• Stawecki P., Oficerowie dyplomowani wojska Drugiej Rzeczypospolitej, Wrocław–Warszawa–Kraków 1997.
• Stawecki P., Polityka wojskowa Polski 1921–1926, Warszawa 1981.
• Stawecki P., Polityka wojskowa Polski 1921–1926, Warszawa 1981.
• Stawecki P., Wojsko Marszałka Józefa Piłsudskiego 12 V 1926 – 12 V 1935, Warszawa 2004.
• Stosunki polsko-czechosłowackie 1932–1939 w relacjach dyplomatów II Rzeczypospolitej, oprac. S. M. Nowinowski, Łódź 2006.
• Szawłowski R. („Karol Liszewski”), Wojna polsko-sowiecka 1939, t. 1, Warszawa 1995.
• Szklarska-Lohmannowa A., Polsko-czechosłowackie stosunki dyplomatyczne w latach 1918–1925, Wrocław 1967.
• Sztab Generalny (Główny) Wojska Polskiego 1918–2003, red. T. Panecki, F. Puchał, J. Szostak, Warszawa 2003.
• Szubański R., Plan operacyjny „Wschód”, Warszawa 1994 (drugie wydanie: Warszawa 2010).
• Śleszyński W., Bezpieczeństwo wewnętrzne w polityce państwa polskiego na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej, Warszawa 2007.
• Śleszyński W., Walka instytucji państwowych z białoruską działalnością dywersyjną 1920–1925, Białystok 2005.
• Torzecki R., Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1923–1929, Kraków 1989.
• Traktat ryski 1921 roku po 75 latach, red. M. Wojciechowski, Toruń 1998.
• Trocki L., Moje życie. Próba autobiografii, Warszawa 1930.
• Tuchaczewski M. N., Pisma wybrane, t. 1, wybór i oprac. G. I. Ośkin, P. P. Czernuszkow, Warszawa 1966.
• Tym J. S., Kawaleria w operacji i w walce. Koncepcje użycia i wyszkolenie kawalerii samodzielnej Wojska Polskiego w latach 1921–1939, Warszawa 2006.
• Walczak H., Sojusz z Rumunią w polskiej polityce zagranicznej w latach 1918–1931, Szczecin 2008.
• Wieliczka J.,Reichswehra i Armia Czerwona. Nawiązanie kontaktów i pierwsze porozumienia 1919– 1923, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, 1994, z. 112.
• Wiśniewski J., Armia czechosłowacka w latach 1932–1938, Toruń 2001.
• Wiśniewski J., Produkcja sprzętu artyleryjskiego w Czechosłowacji w latach 1920–1939, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej im. gen. Józefa Bema”, Toruń 2001, R. XXXIV, nr 20.
• Włodarkiewicz W., Broń pancerna Armii Czerwonej w 1939 roku. Ocena Dowództwa Broni Pancernych Ministerstwa Spraw Wojskowych Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2002.
• Włodarkiewicz W., Przed 17 września 1939 roku. Radzieckie zagrożenie Rzeczypospolitej w ocenach polskich naczelnych władz wojskowych 1921–1939, Warszawa 2002.
• Włodarkiewicz W., Radzieckie zagrożenie Rzeczypospolitej w ocenach polskich naczelnych władz wojskowych 1921–1939, Warszawa 2001.
• Włodarkiewicz W., Radzieckie zagrożenie Rzeczypospolitej w ocenach polskich naczelnych władz wojskowych 1921–1939
• Włodarkiewicz W., Rola polskiego wywiadu wojskowego w rozpoznaniu zagrożenia sowieckiego Rzeczypospolitej w latach 1932–1939, [w:] Wywiad wojskowy II Rzeczypospolitej, red. P. Kołakowski, A. Pepłoński, Kraków 2011.
• Wojna Obronna Polski 1939, red. E. Kozłowski, Warszawa 1979.
• Wojna polsko-sowiecka 1920 roku w dokumentach niemieckiej dyplomacji, oprac. K. Jońca, Wrocław 2002.
• Wojsko litewskie, oprac. Oddział II Sztabu Generalnego, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1925.
• Wojsko litewskie...; Studium planu strategicznego Polski przeciw Niemcom Kutrzeby i Mossora, oprac. P. Stawecki, M. Jabłonowski, Warszawa 1987.
• Wołos M., Francja–ZSRR. Stosunki polityczne w latach 1924–1932, Toruń 2004.
• Woszczyński B., Materiały przekazane Centralnemu Archiwum Wojskowemu ze Związku Radzieckiego, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, 1964, R. IX, nr 4 (33).
• Woszczyński B., Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918–1921. Zarys organizacji i działalności, Warszawa 1972.
• Woźny A., Niemieckie przygotowania do wojny z Polską w ocenach polskich władz wojskowych w latach 1933–1939, Warszawa 2000
• Wrzesień 1939. Radzieckie zagrożenie Rzeczypospolitej w dokumentach, relacjach i wspomnieniach, wybór i oprac. W. Włodarkiewicz, Warszawa 2005.
• Wyszczelski L., Ministerstwo Spraw Wojskowych (1918–1939), Warszawa 2010.
• Wyszczelski L., O czym nie wiedzieli Beck i Rydz-Śmigły, Warszawa 1989.
• Zaloga S., Berety z gwiazdami. Radzieckie wojska powietrznodesantowe, Warszawa 2003.
• Zbiór dokumentów ppłk. Edmunda Charaszkiewicza, oprac. i wstęp A. Grzywacz, M. Kwiecień, G. Mazur, Kraków 2000.
• Zeidler M., Reichswehr und Rote Armee 1920– 1939. Wege und Stationen einer ungewöhnlichen Zusamenarbeit, München 1993.
• Zgórniak M., Europa w przededniu wojny. Sytuacja militarna w latach 1938–1939, Kraków 1993.
• Zmowa.IV rozbiór Polski, wstęp i oprac. L. Szcześniak, Warszawa 1990.
• Zuziak J., Polska historiografia wojskowa w Wielkiej Brytanii w latach 1939–1990. Instytucje, ludzie, publikacje, Warszawa 2001.
• Алахвердов Г. Г., Кузьмин Н. Ф., Рыбаков М. В., Спирин Л. М., Шатагин Н. И., Краткая история гражданской войны в СССР, Москва 1960.
• Аршипов П., История Махновского движения (1918–1921), Берлин 1923 (II wydanie, Запорожье 1995).
• Басмачество. Авторы составители С. А. Шумов, А. Р. Андреев, Москва 2005.
• Беджанян Р. М., Участие Красной Армии в социалистическом строительстве (1918–1932), Москва 1969.
• Белаш А. В., Белаш В. Ф., Дороги Нестора Махно. Историческое повестование, Киев 1993.
• Василевский A. M., Дело всей жизни, Москва 1974.
• Верига B., Визвольні змагання в Україні 1914– 1923 рр., Львів 1998.
• Вестник Архива Президента Российской Федерации. СССР – Германия 1933–1941. Коллегиальная работа под редакцей С. Кудряшова, Москва 2009.
• Визвольиі змагання очима контррозвідника (Документальна спадщина Миколи Чеботаріва), Київ 2003.
• Вроньска Т. В., Співпраця уенерівської та польської розвідок у міжвоєнний період, [w:] VII Ogólnopolskie Forum Historyków Wojskowości. Źródła w badaniach historii wojskowej. Siedlce 17–18 września 2003 r., red. K. Pindel, Toruń 2004.
• Галамай C., Боротьба за визволення України 1929–1989, Торонто–Нью Йорк 1991.
• Гетьманчук М. П., Ризький Мир. Українсько-польскі відносини періоду підготовки, пидписания і ратифікайії Ризького договору 1921 р., Львів 1998.
• Голод 1921–1923 років в Україні. Збірник документив і матеріалів. Відповідальній редактор С. В. Кульчийький, Київ 1993.
• Голодомор 1932–1933 років в Україні. Документи і матеріали. Упорядочник Р. Пиріг, Київ 2007.
• Горлов C., Совершенно секретно альянс Москва – Берлин, 1920–1933 гг. (Военно-политические отношения СССР – Германия), Москва 2001.
• Дорошенко Д., Історія України 1917–1923 рр., Київ 2002.
• За Советы без коммунистов. Крестьянское восстание в Тюменской губернии 1921. Сборник документов. Составитель В. И. Шишкин, Новосибирск 2000.
• Кен О. Н., Мобилизационное планирование и политические решения (конец 1920-х – середина 1930-х гг.), Москва 2008.
• Клевцов В. Г., Социальные и организационные проблемы военных реформ 20–30-х годов, [w:] Армия и общество. Стати, документы. Ответственный редактор В. П. Дмитренко, Москва 1993.
• Колективізація і голод на Україні 1929–1933. Збірник документів і матеріалів. Упорядочники Г. М. Михайличенко, Є. П. Шаталіна, Київ 1992.
• Краснознаменный Киевский. Очерки истории Краснознаменного Киевского Военного Округа (1919–1988). Издание 3-е, исправленное и дополненное. Коллективная работа под редакцей И. А. Герасимова, В. В. Осипова, В. А. Шарыгина,, Киев 1989.
• Крестьянская революция в России 1902–1922. Документы и материалы. Под редакцей В. Данилова, Т. Шанина, Том: Нестор Махно. Крестьянское движение на Украине 1918–1921. Документы и материялы. Ответственные редакторы В. Данилов, В. Кондрашин, Н. Тархова, Л. Яковлева, Москва 2006.
• Крестьянская революция в России 1902–1922. Документы и материалы. Под редакцей В. Данилова, Т. Шанина: Том: Крестьянское движение в Поволжье 1919–1922. Документы и материалы. Ответственные редакторы В. Данилов, Т. Шанин, Москва 2002.
• Крестьянская революция в России 1902–1922. Документы и материалы. Под редакцей В. Данилова, Т. Шанина: Том: Крестьянское движение в Тамбовской Губернии 1917–1918. Документы и материалы. Ответственный редактор В. Данилов, Москва 2003.
• Крестьянское восстание в Тамбовской Губернии в 1919–1921 гг. „Антоновщина”. Документы и материалы, Коллективная работа, Тамбов 1994.
• Мазепа I., Україна в огні й бурі революйії 1917–1921, Київ 2003.
• Мельтюхов М. И., Советско-польские войны. Военно-политическое противоборстве 1918–1939 гг., Москва 2001.
• Мерецков К. А., На службе народу. Страницы воспоминаний, Москва 1969.
• Михальчук Л., Лев Троцкий, Минск 1998.
• Муковський І. Т., Лисеико О. С., Звитяга і жертовність. Українці на фронтах другої світової війни, Київ 1997.
• Ордена Ленина Московский Военный Округ. Издание 2-е, исправленное и дополненное. Коллективная работа, Москва 1977.
• Поляков Ю. А., Чугунов А. И., Конец Басмачества, Москва 1976.
• Рейхсвер и Красная Армия. Документы из военных архивов Германии и России 1925–1931. Составители К. фон Йена, Н. Елисеева, Koblenz 1995.
• Россия XX век. Документы. Кронштадт 1921. Составители В. П. Наумов, А. А. Косаковский, Москва 1997.
• Самошкин В. В., Антоновское восстание, Москва 2005.
• Самуэльсон Л., Красный колосс. Становление военно-промышленного комплекса СССР 1921–1941, Москва 2001.
• Сварник Г., Архівні та рукописні збірки Наукового Товариства ім. Шевченка в Національній Бібліотеці у Варшаві. Каталог-інформатор, Варшава–Львів–Нью-Йорк 2005.
• Сідак B. C., Вронська Т. В., Спецслужба держави без території: люди, події, факти (війскова розвідка та контррозвидка ДЦ в екзилі 1926–1936 рр.), Київ 2003.
• Телицин В., Иестор Махно, Москва–Смоленск 1998.
• Указатель фондов инностранного происхождения и Главного Управления по Делам Военнопленных и Интернированных НКВДМВД СССР Российского Государственного Военного Архива. Коллегиальная работа под редакцей В. П. Козлова и В. Н. Кузеленкова, Федеральная Архивная Служба России Российский Государственный Военный Архив, Москва 2001.
• Упокорення голодом. Збірник документів. Упорядочник М. Мухіна, Київ 1993.
• Фашистский меч ковался в СССР. Красная Армия и Рейхсвер тайное сотрудничество 1922–1933. Неизвестные документы. Составители Ю. Л. Дьяков, Т. С. Бушуева, Москва 1992.
• Фрунзе M. B., Избранные произведения. Коллективная работа под наблюдением Н. С. Филиппова, В. Ф. Морозова, Москва 1951.
• Фрунзе M. B., Избранные произведения. Составитель Е. П. Мозжухин, Москва 1965.
• Шанковський Л., Українська армія в боротьбі за державність, Мюнхен 1958.
• Широкорад А. Б., Тевтонский меч и русская брония. Русско-германское военное сотрудничество, Москва 2003.
• Ярославин C., Визвольна боротьба на Західньо-Українських Землях у 1918–1923, Филаделфія 1956.

Identifiers

DOI

http://dx.doi.org/10.12775/AKZ.2012.002