Czy starożytni Rzymianie mieli księgowość podwójną?

• Authors: Sojak Sławomir

Title variants

EN

Did the ancient Romans have double-entry bookkeeping?

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Cel: Celem głównym artykułu, zgodnie z jego tytułem, jest udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy starożytni Rzymianie stosowali metodę księgowości podwójnej. Celem pomocniczym – prezentacja szerokiej gamy słownictwa księgowego stosowanego przez Rzymian, które zostało później użyte przez kupców weneckich i Lukę Paciolego w Traktacie o podwójnej księgowości z 1494 roku i jest nadal stosowane. Metodyka/podejście badawcze: W artykule zastosowano metodę wnioskowania dedukcyjnego na podstawie analizy literatury ekonomicznej, prawnej i historiograficznej na temat terminologii księgowej stosownej w finansach państwowych i prywatnych Rzymian. Wyniki: Przedstawiona w artykule terminologia mogłaby sugerować, że Rzymianie mieli wysoko rozwinięty system księgowości, wykorzystujący zasadę podwójnego zapisu. Tak jednak nie było, nie odnaleziono dotąd na to dowodów materialnych w postaci dokumentów księgowych: pojedynczych kont księgowych, powtarzanego zapisu przeciwstawnego, bilansów. Historycy rachunkowości i bankowości zdani są na analizę źródeł historycznych wtórnych między innymi literatury prawnej z przebiegu procesów sądowych, w których głównym dowodem w sprawie były księgi rachunkowe. Jednym z takich procesów, najpełniej opisanym w literaturze, był proces między wspólnikami Fanniuszem a Roscjuszem, w którym obrońcą Roscjusza był Cyceron. W artykule wskazano, że z mowa obrończa Cycerona nie dowodzi istnienia w Rzymie podwójnej księgowości. Zastanawiając się nad przyczynami braku podwójnego zapisu, przedstawiono argumenty De Ste. Croix, wśród których najważniejszy był system notacji liczbowej rzymskiej (I, V, X, L, C, M), który nie „wymuszał” zapisów księgowych w kolumnach. Czynił to dopiero system notacji cyfr arabskich, co szybko przełożyło się na przeciwstawny zapis podwójny. Ograniczenia badawcze: Brak zachowanych dokumentów źródłowych, konieczność posiłkowania się literaturą prawną. Oryginalność/wartość: W artykule dowiedziono, że zapisu podwójnego: jeśli Wn, to także Ma nie da się umiejscowić w starożytnym Rzymie. Artykuł ten daje jednak czytelnikowi wyobrażenie o bogactwie terminologii księgowo-finansowej Rzymu przełomu epok.

EN

Purpose: The main purpose of the article is to establish whether the ancient Romans used double-entry bookkeeping. The secondary aim is to present a wide range of accounting vocabulary used by the Romans, which was later used by Venetian merchants and Luca Pacioli in the 1494 treatise on double-entry bookkeeping and which is still in use today. Methodology/approach: The paper uses a deductive inference method based on an analysis of the economic, legal, and historiographical literature on the accounting vocabulary used in the state and private finances of the Romans. Findings: Although the terminology presented in the article suggests that the Romans had a highly developed accounting system using the principle of double entry, this was not the case. No material evidence of this has been found in accounting documents, such as single accounting records, repeated counter entries or balance sheets. Historians of accounting and banking rely on the analysis of secondary historical sources, such as legal literature that documents the course of trials in which account books were the main evidence. One trial that was fully described in the literature was between the partners Fannius and Roscius, in which Cicero was the defender of Roscius. The article demonstrates that Ciceroʼs defense speech does not prove the existence of double-accounting in Rome. Reflecting on the reasons for the absence of doubleentry bookkeeping, the author presents de Ste. Croix's arguments, the most important of which was the Roman numerical notation system (I, V, X, L, C, M) did not ’force’ bookkeeping entries into columns. This was only done by the Arabic numeral notation system, which quickly translated into the opposite double notation. Research limitations: The lack of surviving documents and a need to rely on legal literature. Originality/value: The article proves that the double notation – the debit/credit convention – cannot be ascribed to ancient Rome. However, the article informs the reader about the richness of the accounting and financial terminology of Rome at the turn of the era.

Keywords

PL

księgi rachunkowe; Starożytny Rzym; Cyceron; Roscjusz Gallus Kwintus; rzymska notacja liczbowa

EN

account books; Ancient Rome; Cicero; Roscius Gallus Quintus; Roman numerical notation

• Publisher: Stowarzyszenie Księgowych w Polsce (SKwP), Zarząd Główny, Rada Naukowa
• Journal: Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości
• Year: 2023
• Issue: 47(2)
• Pages: 121-139

Contributors

author

Sojak Sławomir

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Katedra Rachunkowości Finansowej

References

• Axer J. (1976), Mowa Cycerona w obronie aktora komediowego Roscjusza. Studium z krytyki tekstu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.
• Braudel F. (2019), Struktury codzienności. Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm, XV–XVIII wiek, PIW, Warszawa.
• Burckhardt J. (2022), Czasy Konstantyna Wielkiego, PIW, Warszawa.
• Chatfield M. (1974), A History of Accounting Thought, The Dryden Press, Hindsale, IL.
• Cyceron (1870a), Mowa za Markiem Fontejuszem, [w:] Mowy Marka Tulliusza Cycerona, red. E. Rykaczewski, Nakładem Biblioteki Kórnickiej, Paryż-Warszawa-Poznań, s. 519–538.
• Cyceron (1870b), Mowa za aktorem Kwintem Roscyszem, [w:] Mowy Marka Tulliusza Cycerona, red. E. Rykaczewski, Nakładem Biblioteki Kórnickiej, Paryż-Warszawa-Poznań, s. 89–106.
• Davies G. (1948), A History of Money. From Ancient Times to the Present Day, Third edition, with revisions, University of Wales Press, Cardiff.
• De Ste. Croix G.E.M. (1956), Greek and Roman Accounting, [w:] Studies in the History of Accounting, eds. A.C. Littleton, B. S. Yamey, Sweet & Maxwel, London.
• Edykt Dioclecjana o cenach towarów wystawionych na sprzedaż (2007), przekład, wstęp i opracowanie A. i P. Barańscy, P. Janiszewski, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań.
• Finley M.I. (1999), The Ancient Economy. Updated Edition with a Foreword by Ian Morris, University of California Press, Berkeley–Los Angeles–London.
• Gibbon E. (1975), Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego, t. 1, PIW, Warszawa.
• Grapperhaus F.H.M. (2010), Podatki przez wieki. Historia wizualna, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń.
• Heath T.L. (1921), History of Greek Mathematics, t. 1: From Thales to Euclid, Clarendon Press, Oxford [reprint: Dover Publications, New York 1981].
• Hermann M. (2019), Techniki perswazyjne w mowie Cycerona Pro Quinto Roscio Comoedo,
• Szkice o Antyku, t. V – Antyczne techniki perswazyjne, Uniwersytet Śląski, Katowice, s. 63–76.
• Jack S.M. (1966), An Historical Defence of Single Entry Book-keeping, „Abacus”, 2, s. 137–158.
• Jaczynowska M., Musiał D., Stępień M. (2001), Historia starożytna, Jaczynowska M. (red.), Wydawnictwo TRIO, Warszawa.
• Jaroszyński A. (2015), Korporacje zawodowe w taryfie cen maksymalnych Dioklecjana, Uniwersytet Adamia Mickiewicza, Poznań, https://hdl.handle.net/10593/16384 [praca doktorska].
• Kamienik R. (1971), Ucisk podatkowy i nadużycia ze strony administracji rzymskiej w ostatnich wiekach cesarstwa, „Rocznik Lubelski”, XIV, s. 9–38.
• Keppie L. (1991), Understanding Roman Inscriptions, The Johns Hopkins University Press, Baltimore [reprint: Taylor & Francis e-Library, 2002].
• Kłodziński K. (2017), Officium a rationibus. Studium z dziejów administracji rzymskiej w okresie pryncypatu, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń.
• Knapowski R. (1961), Der Staatshaushalt der rőmischen Republik, Unterschungen zur Rőmischen Geschichte, Band II, Vittorio Klostermann, Frankfurt am Main.
• Knapowski R. (1967), Die Staatsrechnungen der rőmischen Republik in den Jahren 49–45 v. Chr., Unterschungen zur Rőmischen Geschichte, Band IV, Vittorio Klostermann, Frankfurt am Main.
• Krawczuk A. (1995), Siedmiu przeciw Tebom, Interart, Warszawa.
• Król P. (2018), Obowiązek podatkowy jako powinność moralna w świetle katolickiej nauki społecznej, Duszpasterstwo Przedsiębiorców i Pracodawców TALENT, Kraków.
• Kumaniecki K. (1972), Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, PWN, Warszawa.
• Lintott A. (2008), More Problems of Partnership: The Pro Quinto Roscio Comoedo, [w:] Cicero as Evidence: A Historian’s Companion, ed. Lintott A., Oxford University Press, New York, s. 60–67.
• Łazarowicz E. (2011), Historia powstania księgowości podwójnej i rachunku kosztów, Oficyna Wydawnicza SGH w Warszawie, Warszawa.
• Łukaszewicz A. (2001), Świat papirusów, KiW, Warszawa.
• Łukaszewicz A. (2006), Egipt Greków i Rzymian, KiW, Warszawa.
• Mickwitz G. (1937), Economic Rationalism in Graeco-Roman Agriculture, „The English Historical Review”, 52 (208), s. 577–589.
• Macve R. R. (1985), Some Glosses on ‘Greek and Roman Accounting’, „History of Political Thought”, 6 (1–2), s. 233–264.
• Martinelli A. (1977), Notes on the Origin of Double Entry Bookkeeping, „Abacus”,13, s. 3–27.
• Niczyporuk P. (2013), Bankierzy i operacje bankierskie w Starożytnym Rzymie, Temida 2, Białystok.
• Niczyporuk P. (2014a), Bankierzy u Plauta, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego”, Prawo, 14 (82), s. 162–173.
• Niczyporuk P. (2014b), Bankierzy publiczni w źródłach prawa rzymskiego, „Ruch Prawniczy”, 14 (1), s. 113–131.
• Niczyporuk P. (2014c), Bankierzy w ‘Żywotach cezarów’ Swetoniusza, „Krytyka Prawa”, T. 6, Nr 1, s. 313–325.
• Oldroyd D. (1995), The role of accounting in public expenditure and monetary policy in the first century ad Roman Empire, „The Accounting Historians Journal”, 22 (2), s. 117–129.
• Pikulska-Radomska A. (2012), Uwagi o rzymskim fiskalizmie epoki wczesnego cesarstwa, „Studia Iuridica Toruniensia”, 10, s. 37–49.
• Przybyszewski W. (1939), Księgowość starożytnego Rzymu, „Czasopismo Księgowych w Polsce”, 3, s. 87–94 i 4, s. 114–117.
• Sawicki P. (2018), Służby skarbowe w starożytnym Rzymie w okresie dominatu, Uniwersytet w Białymstoku, Wydział Prawa, Białystok [rozprawa doktorska].
• Smolinski H.C., Chumley D.W., Bennet D. E. (1992), In search of ancient auditors, „Accounting Historians Notebook”, 15 (2), s. 7–9, 26–28.
• Sojak S. (2018), Wokół szachownicy – czyli traktat o Urzędzie Skarbu w średniowiecznej Anglii, [w:] R. fitz Nigel, Dialog o szachownicy, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń, s. I–XXXV.
• Sojak S. (2021), Z abakusem przez wieki, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń.
• Tan J. (2017), Power and Public Finance at Rome, 264–49 BCE, Oxford University Press, New York.
• Temin P. (2013), The Roman Market Economy, Princeton University Press, Princeton-Oxford.
• Wałek-Czernecki T. (1948), Historia gospodarcza świata starożytnego, t. II, Grecja – Rzym, Trzaska, Evert i Michalski, Warszawa.
• Roscius Gallus Quintus (1911), 1911 Encyclopædia Britannica, vol. 23 (ed. 11), s. 725, Cambridge University Press, https://en.wikisource.org/wiki/1911_ Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Roscius_Gallus,_Quintus (dostęp 10.02.2022).