Międzywojenna polska etnografia zaangażowana w debatę publiczną a dyskurs nacjonalistyczny

• Authors: Kubica Grażyna

Title variants

EN

Polish Interwar Ethnography’s Engagement in Public Debate and the Issue of Nationalism

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Nie zawsze zaangażowana postawa antropologów łączy się z działaniami emancypacyjnymi i antyhegemonicznymi. W przeszłości autorytet naukowy polskich etnografów służył ugruntowywaniu nacjonalistycznego dyskursu nawet wtedy, gdy byli względem niego krytyczni. Artykuł przedstawia analizę tekstów publicystycznych dwojga międzywojennych etnografów: Bożeny Stelmachowskiej, piszącej na temat Kaszubów oraz Jana Stanisława Bystronia krytykującego megalomanię narodową. Wspólnym mianownikiem tych tekstów jest esencjalizujące pojęcie narodu i grup etnicznych, które dobrze służyło celom politycznym, podobnie jak i ich terytorializacja. Jedynie wyprzedzający swój czas Józef Obrębski trafnie wskazał mankamenty ówczesnych teorii. Historyczna lekcja, którą prezentuje artykuł, może się przysłużyć krytycznej refleksyjności współczesnych badaczy i dekonstruowaniu nacjonalistycznego dyskursu.

EN

Not always has the engaged attitude of anthropologists been associated with emancipation and anti-hegemonic activities. In the past, the scholarly authority of Polish ethnographers served to consolidate nationalist discourse even when they were critical of it. The article presents an analysis of popular texts of the two interwar ethnographers: Bożena Stelmachowska who wrote about Kashubia and Jan Stanisław Bystroń who criticized national megalomania. The common denominator of these texts is the essentializing concept of nations and ethnic groups that was well fitted to serve political purposes, as was their territorialization. Only Józef Obrębski, being ahead of his time, aptly pointed out the shortcomings of these theories. The historical lesson presented in the article can be used to foster the critical reflexivity of contemporary researchers and to deconstruct nationalist discourse.

Keywords

PL

nacjonalizm; antropologia zaangażowana; krytyczna analiza dyskursu; historia antropologii; Jan Stanisław Bystroń; Bożena Stelmachowska

EN

nationalism; critical discourse analysis; engaged anthropology; history of anthropology; Jan Stanisław Bystroń; Bożena Stelmachowska

• Publisher: Institute of Philosophy and Sociology, Polish Academy of Sciences
• Journal: Studia Socjologiczne
• Year: 2020
• Issue: 3(238)
• Pages: 135-158

Contributors

author

Kubica Grażyna

• Uniwersytet Jagielloński

References

• Baer, Monika. 2006. O antropologii, polityce i tożsamości. W: M. Brocki, K. Górny, W. Kuligowski, red. Kultura profesjonalna antropologów w Polsce. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, 71–90.
• Baer, Monika. 2014. Między nauką a aktywizmem. O polityczności, płci i antropologii. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski.
• Benedyktowicz, Zbigniew. 2000. Portrety „obcego”. Od stereotypu do symbolu. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Berlin, Isaiah. 1991. Nacjonalizm: zlekceważona potęga. W: I. Berlin. Dwie koncepcje wolności. Przekład Hanna Bartoszewicz i in. Warszawa: Res Publica, 193–231.
• Bieńkowski, Wiesław. 2002. Jan Stanisław Bystroń. W: E. Fryś-Pietraszkowa, A. Kowalska-Lewicka, A. Spiss, red. Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, t. 1. Kraków: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 29–35.
• Billig, Michael. 2008. Banalny nacjonalizm. Przekład Maciej Sekerdej. Kraków: Wydawnictwo Znak.
• Borofsky, Robert. 2000. Public anthropology. Where to? What next?. Anthropology News, 41, 5: 9–10.
• Brzeziński, Dariusz 2019. Między Kokoschką a Modiglianim. Tożsamości narodowe w świetle nowych teorii kultury. W: J. Kurczewska, Z. Mach, red. Kultury narodowe i lokalne a polityka, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 571–586.
• Burawoy, Michael. 2009. O socjologię publiczną. Przemówienie prezydenckie z roku 2004. Przekład Agata Dziuban. W: A. Manterys, J. Mucha, red. Nowe perspektywy teorii socjologicznej. Wybór tekstów. Kraków: Nomos, 525–561.
• Burawoy, Michael. 2014. Introduction: Sociology as a combat sport. Current Sociology, 62, 2, Monograph 1: 140–155. DOI: 10.1177/0011392113514713.
• Bystroń, Jan Stanisław. 2003 (1916). Człowiek i książka, wyd. 3. Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich.
• Bystroń, Jan Stanisław. 1924. Megalomania narodowa. Źródła – teorie – skutki. Kraków: Gebethner i Wolf.
• Bystroń, Jan Stanisław. 1925. Ugrupowanie etniczne ludu polskiego. Kraków: Orbis.
• Bystroń, Jan Stanisław. 1931. Od wydawcy. W: J. S. Bystroń, red. Pamiętnik Dra Andrzeja Cińciały. Notariusza w Cieszynie. Katowice: Muzeum Śląskie, v–xi.
• Bystroń, Jan Stanisław. 1935. Megalomania narodowa. Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Rój”.
• Engelking, Anna. 2005. Stanisław Dworakowski jako badacz Polesia. W: L. Mróz, M. Zowczak, K. Waszczyńska, red. Regiony, granice, rubieże: Tom w darze dla Profesora Mariana Pokropka. Warszawa: DiG, 169–192.
• Engelking, Anna. 2019. Nauka na usługach polityki? Przypadek Józefa Obrębskiego. Sprawy Narodowościowe, 52: 1–24. DOI: 10.11649/sn.1863.
• Eriksen, Thomas Hylland. 2006. Engaging Anthropology. The Case for a Public Presence. Oxford: Berg.
• Eriksen Thomas Hylland. 2014. The Potentials of a Public Anthropology. W: M. Buchowski, A. Bendkowski, red. Colloquia Anthropologica. Problemy współczesnej antropologii społecznej. Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje, 455–470.
• Gellner, Ernest. 1991. Narody i nacjonalizm. Przełożyła Teresa Hołówka. Warszawa: PIW.
• Gingrich, Andre. 2010. After the Great War: National Reconfigurations of Anthropology in Late Colonial Times. W: R. Johler, Ch. Marchetti, M. Scheer, red. Doing Anthropology in Wartime and War Zones. World War I and the Cultural Sciences in Europe. Bielefeld: Verlag. 1–25.
• Goffman, Erving. 2010. Analiza ramowa. Esej z organizacji doświadczenia. Przekład Stanisław Burdziej. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
• Górny, Marcin. 2014. Wielka Wojna profesorów. Nauki o człowieku (1912–1923). Warszawa: Instytut Historii im. T. Manteuffla PAN.
• Górny, Marcin. 2017. Kreślarze ojczyzn. Geografowie i granice międzywojennej Europy. Warszawa: Instytut Historii im. T. Manteuffla PAN.
• Gross, Feliks. 1961. Wstęp. W: F. Gross, O wartościach społecznych. Studia i szkice. New York: Polski Instytut Naukowy w Ameryce, 11–15.
• Grott, Olgierd. 2013. Instytut Badań Spraw Narodowościowych i Komisja Naukowych Badań Ziem Wschodnich w planowaniu polityki II Rzeczypospolitej Polskiej na Kresach Wschodnich. Kraków: Księgarnia Akademicka.
• Gupta, Akhil, James Ferguson. 2004. Poza “kulturę”: przestrzeń, tożsamość i polityka różnicy. W: M. Kempny, E. Nowicka, red. Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej. Kontynuacje. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 267–283.
• Hanerz, Ulf. 2006. Powiązania transnarodowe. Kultura, ludzie, miejsca. Przekład Katarzyna Franek. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 101–102.
• Jabłońska, Barbara. 2012. Władza i wiedza w krytycznych studiach nad dyskursem – szkic teoretyczny. Studia Socjologiczne, 1: 75–92.
• Jaskułowski, Krzysztof. 2001. Co to jest nacjonalizm? Sprawy Narodowościowe, 18: 81–91.
• Jaskułowski, Krzysztof. 2012. Wspólnota symboliczna. W stronę antropologii nacjonalizmu. Gdańsk: Wydawnictwo Naukowe Katedra.
• Karwicka, Teresa, Witold Armon. 2002. Bożena Felicja Maria Stelmachowska (1889–1956). W: E. Fryś-Pietraszkowa, A. Kowalska-Lewicka, A. Spiss, red. Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, t. I. Kraków: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 275–277.
• Kożyczkowska, Adela. 2019. (Re)tradycjonalizm kaszubski: w stronę nowej ludowości. Miscellanea Anthropologica et Sociologica, 3: 173–195.
• Kowalski, Michał. 2007. Metoda, interdyscyplinarność czy pomieszanie gatunków? Historia badań kaszubskich. W: C. Obracht-Prondzyński, red. Kim są Kaszubi? Nowe tendencje w badaniach społecznych. Gdańsk: Instytut Kaszubski, 11–44.
• Krzemień-Ojak, Sław. 2007. Jan Stanisław Bystroń, Autorytety polskiej humanistyki. Kultura Współczesna, 2: 209–223.
• Kubica, Grażyna. 2011. Śląskość i protestantyzm. Antropologiczne studia o Śląsku Cieszyńskim, proza, fotografia. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Kubica, Grażyna. 2015. Maria Czaplicka: płeć, szamanizm, rasa. Biografia antropologiczna. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Kubica, Grażyna. 2020. Emphatic hegemony and patriotic gestures of the literary writing of Polish women-ethnographers. East European Politics and Societies and Cultures (w druku). DOI: 10.1177/0888325419891226.
• Kuper, Adam. 1991. Anthropologists and the history of anthropology. Critique of Anthropology, 2: 125–142. DOI: 10.1177/0308275X9101100203.
• Kwaśniewska, Anna. 2014. Gdzie diabeł nie może tam baby pośle. Wkład Bożeny Stelmachowskiej i Wandy Brzeskiej w badania etnologiczne Pomorza i Wielkopolski. W: G. Kubica, K. Majbroda, red. Obserwatorki z wyobraźnią. Etnograficzne i socjologiczne pisarstwo kobiet. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 257–286.
• Linkiewicz, Olga. 2016. Scientific ideals and political engagement: Polish ethnology and the „ethnic question” between the wars. Acta Poloniae Historica, 114: 5–27. DOI: 10.12775/APH.2016.114.01.
• Lipski, Jan Józef. 1981. Dwie ojczyzny, dwa patriotyzmy. Uwagi o megalomanii narodowej i ksenofobii Polaków. Otwarta Rzeczpospolita: http://otwarta.org/wp-content/uploads/2011/11/J-Lipski-Dwie-ojczyzny-dwa-patriotyzmy-lekkie3.pdf. Dostęp 29.04.2020.
• Lubaś, Marcin. 2019. Dokument myśli otwartej. Studia poleskie Józefa Obrębskiego a rozważania o grupach etnicznych i stosunkach narodowościowych w polskiej etnologii i socjologii. Sprawy Narodowościowe, 51: 1–20. DOI: 10.11649/sn/1895.
• Malkki, Liisa. 1992. National geographic: the rooting of peoples and the territorialization of national identity among scholars and refugees. Cultural Anthropology, 1: 24–44. DOI: 10.1525/can/1992.7.1.02100030.
• Michna, Ewa. 2020. The Silesian struggle for recognition. Emancipation strategies of Silesian ethnic leaders. W: E. Michna, K. Warmińska, red. Identity strategies of stateless ethnic groups in Poland. Amsterdam: Springer Netherlands, 511–607.
• Mills, David. 2008. Difficult Folk? A Political History of Social Anthropology. Oxford: Berghahn Books.
• Napiórkowski, Marcin. 2019. Turbopatriotyzm. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne.
• Nijakowski, Lech M. 2008. Polska polityka pamięci. Esej socjologiczny. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Profesjonalne.
• Nowicka, Magdalena. 2007. Europa jako wspólna przestrzeń społeczna – metodologiczne kwestie badania społeczeństwa i integracji społecznej w Europie na przykładzie mobilności przestrzennej. Studia Europejskie, 3: 27–54.
• Obracht-Prondzyński, Cezary. 2002. Kaszubi. Między dyskryminacją a regionalną podmiotowością. Gdańsk: Instytut Kaszubski.
• Obrębski, Józef. 2005 (1936). Problem grup i zróżnicowań etnicznych w etnologii i jego socjologiczne ujęcie. W: J. Obrębski. Dzisiejsi ludzie Polesia i inne eseje. Red. A. Engelking. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 153–172.
• Olszewski, Wojciech. 1995. Etnologiczno-antropologiczne podejście do problematyki etnicznej w dwudziestoleciu międzywojennym. W: A. Posern-Zieliński, red. Etnologia polska między ludoznawstwem a antropologią. Poznań: Komitet Nauk Etnologicznych PAN.
• Pawliszak, Piotr, Dorota Rancew-Sikora. 2012. Wprowadzenie do socjologicznej analizy dyskursu. Studia Socjologiczne, 1: 5–15.
• Sekuła, Elżbieta Anna. 2009. Po co Ślązakom potrzebny jest naród? Niebezpieczne związki między autonomią i nacjonalizmem. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
• Songin-Mokrzan, Marta. 2014. Zwrot ku zaangażowaniu. Strategie konstruowania nowej tożsamości antropologii. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
• Stelmachowska, Bożena. 1932. Stosunek Kaszub do Polski. Gdańsk: Instytut Bałtycki.
• Stelmachowska, Bożena. 1933. Kaszuby a Polska. W: L. Zabrocki, red. Tydzień o Pomorzu. Poznań: nakładem Koła Naukowego Towarzystwa Studentów i Dyplomowanych Wyższej Szkoły Handlowej w Poznaniu, 68–86.
• Stomma, Ludwik. 1980. Wstęp. W: J. S. Bystroń. Tematy, które mi odradzano. Pisma etnograficzne rozproszone. Red. L. Stomma. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 7–39.
• Szacki, Jerzy. 1997. O narodzie i nacjonalizmie. Znak, 49, 3: 4–31.
• Szacki, Jerzy. 1999. Nacjonalizm. W: W. Kwaśniewicz, red. Encyklopedia socjologii, t. 2. Warszawa: Oficyna Naukowa, 280–285.
• Szmeja, Maria. 2017. Śląsk bez zmian? Ludzie, kultura i społeczność Śląska w perspektywie postkolonialnej. Kraków: Nomos.
• van Dijk, Teun. 2006. Badania nad dyskursem. W: A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski, red. Współczesne teorie socjologiczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 1020–1046.
• Vincent, Joan. 1991. Engaging Historicism. W: R. Fox, red. Recapturing Anthropology: Working in the Present. Santa Fe: School of American Research Press, 45–58.
• Wala, Katarzyna. 2010. Etnologia? A czego was tam uczą?. W: F. Wróblewski, Ł. Sochacki, J. Steblik, red. Antropologia zaangażowana(?). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 37–46.
• Warmińska, Katarzyna. 2018. Nacjonalizm czy polityka tożsamości? Przykład kaszubski. Kultura i Społeczeństwo, 62, 2: 105–120.
• Wimmer, Andreas, Nina Glick Schiller. 2002. Methodological nationalism and beyond: nation-state building, migration and the social sciences. Global Networks 2. 2, 4: 301–334.
• Wróblewski, Filip, Łukasz Sochacki, Jakub Steblik, red. 2010. Antropologia zaangażowana(?). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Identifiers

DOI

10.24425/sts.2020.132473