Use-wear analysis and an experimental approach to early medieval antler arrowheads from the Grzybowo stronghold.

• Authors: Mitelsztet Szymon

Title variants

PL

Analiza traseologiczna i ujęcie eksperymentalne wczesnośredniowiecznych grotów z poroża odkrytych na grodzisku w Grzybowie.

• Languages of publication: PL EN

Abstracts

PL

Wieloaspektowe badania dotyczące wczesnośredniowiecznych grotów strzał wykonanych z surowców organicznych stanowią rzadkie ujęcia we współczesnej historiografii. Zdaniem archeologów są to znaleziska rzadkie, a same materiały z kości i poroża nie są zwykle pierwszym wyborem w kontekście analiz mikroskopowych. Kwerenda literatury i najnowsze ujęcia dowodzą jednak, że we władztwie Piastów czy terenach ościennych rejestrowane są one dość licznie, w szczególności na stanowiskach grodowych. Zauważalny jest jednak problem dotyczący interpretacji oraz klasyfikacji funkcjonalnej omawianego materiału. Rozbieżne są także opinie naukowców na temat ich funkcji użytkowej. Zdaniem uczonych mogły one służyć jako groty myśliwskie lub militarne i stanowić o wysokim statusie ich posiadacza bądź posiadać charakter czysto symboliczny. Dla zbrojników broni miotanej pochodzących z wcześniejszych epok na podstawie analiz mikroskopowych wyznaczone zostały dystynktywne ślady użytkowe, dzięki którym możliwe jest rozwiązanie ww. problemu. Niniejszy artykuł opisuje pierwszą próbę zastosowania podobnej metody do zbadania wczesnośredniowiecznych grotów strzał. Materiał wybrany do analiz traseologicznych pochodził ze stanowiska nr 1, mieszczącego się w miejscowości Grzybowo (gm. Września). Znajdujący się tam gród datowany na początek X–poł. XI w. zaliczany jest do tzw. grodów centralnych, które stanowiły główne ośrodki kształtującego się władztwa wczesnopiastowskiego. Podczas badań wykopaliskowych na majdanie grodziska, prowadzonych w latach 1989-2009, odnaleziono trzy groty stożkowate z tulejką oraz jeden grot wyposażony w zadziory. Zbrojniki wykonane zostały z poroża, dwa z nich pokrywa bogata ornamentyka charakteryzująca się wysokim stopniem wytwórczym. Dwa pozostałe również posiadają zdobienia, jednak o znacznie mniejszym poziomie precyzji wykonania. Charakterystyczne dla grotów grzybowskich są również zatępione krawędzie (obecne u trzech okazów) oraz otwory na nity, znajdujące się na jednym z grotów stożkowatych. Wszystkie cztery groty poddane zostały analizie traseologicznej, której głównym celem było określenie ich funkcji użytkowej oraz wyznaczenie dystynktywnych śladów zużycia dla ich grupy funkcjonalnej. Materiał porównawczy został pozyskany za sprawą przeprowadzenia eksperymentu archeologicznego, który łączył w sobie dwa typy badań: aktualistyczne oraz laboratoryjne. Wykorzystane w nim repliki zabytków grzybowskich podzielono w ramach trzech grup typologicznych, a następnie użyto jako zbrojniki strzał. Ostrzeliwano nimi różne typy wczesnośredniowiecznego uzbrojenia ochronnego oraz niewypatroszone tusze zwierzęce. Poza głównym celem dostarczenia replik porównawczych eksperyment miał także na celu weryfikację możliwości militarnych oraz myśliwskich grotów z kości i poroża. Repliki wykazały niewielką efektywność w starciu z wczesnośredniowiecznym żelaznym uzbrojeniem ochronnym. Natomiast wszystkie typy grotów sprawdziły się w części myśliwskiej doświadczenia. Najistotniejsze były wyniki dotyczące grotów tępych, które doskonale mogły sprawdzać się do głuszenia zwierzyny bez niszczenia ich cennego futra. Analiza traseologiczna czterech zabytków z Grzybowa oraz dziewiętnastu replik eksperymentalnych wykonana została z wykorzystaniem mikroskopu Keyence VH-Z100R, a proces przeprowadzania analiz mikroskopowych wzorowany był głównie na modelu wypracowanym w środowisku francuskim. Przeprowadzone analizy traseologiczne pozwoliły zweryfikować ślady powstające na grotach z poroża w wyniku ich użytkowania, a charakterystyczne ślady zużycia w formie mikro- i makrośladów zarejestrowano w każdej grupie grotów. Do najczęstszych zarejestrowanych śladów zaliczyć należy podłużne pionowe ślady liniowe na ostrzach, które są efektem kontaktu grotu z kością podczas penetracji celu. Niezwykle dystynktywne mogą być zmiany i deformacje w obrębie wierzchołka, w szczególności różnego typu złamania oraz zatępienia. Dla replik eksperymentalnych charakterystyczne były również podłużne pasma wyświeceń zlokalizowane na ostrzach zbrojników. Z uwagi na zabiegi konserwatorskie niemożliwe było przeprowadzenie analizy wyświeceń na zabytkach grzybowskich. Charakterystyczną cechą grotów tępych była natomiast niewielka liczba rejestrowanych śladów użytkowych. Na podstawie przeprowadzonych analiz udało się także potwierdzić wtórne zatępienie grotu grzybowskiego wyposażonego w zadziory (nr kat. MPP/GRZ/98) oraz celowy tępy charakter okazu o nr. kat. MPP/GRZ/1364, który jako jedyny nie uległ zatępieniu w wyniku użytkowania. Problematyka zaprezentowana w niniejszym artykule wymaga kontynuacji badań w celu zgromadzenia większej liczby danych, poszerzenia bazy komparatywnej i zrealizowania dokładniejszych, szeroko zakrojonych prób doświadczalnych. Należałoby również wykorzystać pozyskaną wiedzę do weryfikacji i uporządkowania informacji na temat podobnych wczesnośredniowiecznych przedmiotów opisanych w starszej literaturze.

Keywords

PL

analiza traseologiczna,; analiza funkcjonalna,; groty strzał,; kość i poroże, archeologia eksperymentalna,; grodzisko w Grzybowie,; wczesne średniowiecze

EN

use-wear analysis,; functional analysis,; arrowheads,; bone and antler,; experimental archaeology,; Grzybowo stronghold,; early Medieval Period

• Publisher: Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy
• Journal: Studia Lednickie
• Year: 2024
• Pages: 9-63

Dates

published

2024

Contributors

author

Mitelsztet Szymon

• Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Archeologii

• https://orcid.org/0000-0001-6516-1145

References

• Adamczyk J. 2004. Płacidła w Europie Środkowej i Wschodniej w średniowieczu: formy, funkcjonowanie, ewolucja, Warsaw.
• Arndt S., Newcomer M.H. 1986. Breakage patterns on prehistoric bone points, [in:] Studies in the Upper Palaeolithic of Britain and Northwest Europe, D.A. Roe (ed.), BAR International Series, vol. 296, Oxford, pp. 165-173.
• Bergman C.A. 1987. Hafting and Use of Bone and Antler Points from Ksar Akil, Lebanon, [in:] La main et l’outil. Manches et emmanchements préhistoriques. Table ronde C.N.R.S.
• tenue a Lyon du 26 au 29 novembre 1984, D. Stordeur (ed.), Actes du Colloque de Lyon, Paris, pp. 117-126.
• Beyries S., Hamon C., Maigrot Y. (eds.). 2021. Beyond use-wear traces. Going from tools to people by means of Archaeological Wear and Residue Analyses, Leiden.
• Biermann F. 2008. Die Knochen- und Geweihbearbeitung im nordwestslawischen Siedlungsgebiet vom 7./8. bis 12. Jahrhundert n. Chr., [in:] Archäologie und mittelalterliches Handwerk: eine Standortbestimmung; Beiträge des 10. Kolloquiums des Arbeitskreises zur archäologischen Erforschung des mittelalterlichen Handwerks, W. Melzer (ed.), Soester Beiträ ge zur Archä ologie, vol. 9, pp. 239-266.
• Binford L.R. 1981. Bones: Ancient Men and Modern Myths, Saint Louis.
• Borodovsky A.P., Tabarev A.V. (Бородовский А.П, Табарев А.В.). 2016. Modeling the Deformation of Bone Points: Archaeological and Experimental Data, ‘Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia’, vol. 44 (3), pp. 87-92.
• Bosi R. 1960. The Lapps. Ancient Peoples and Places, London.
• Bradfield J. 2012. Macrofractures on bone-tipped arrows: analysis of hunter-gatherer arrows in the Fourie collection from Namibia, ‘Antiquity’, vol. 86, pp. 1179-1191.
• Bradfield J., Brand T. 2015. Results of utilitarian and accidental breakage experiments on bone points, ‘Archaeological and Anthropological Sciences’, vol. 7 (1), pp. 27-38.
• Brzeski O. 1938. Grodzisko wczesnośredniowieczne w Grzybowie w powiecie wrzesińskim, ‘Z Otchłani Wieków’, vol. 13, pp. 151-153.
• Brzeski O., Kurnatowska Z., Tuszyński M. 2000. Dziesięciolecie badań wykopaliskowych grodziska w Grzybowie, gm. Września, byłe woj. poznańskie, ‘Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne’, vol. 5, pp. 57-72.
• Buc N. 2011. Experimental series and use-wear in bone tools, ‘Journal of Archaeological Science’, vol. 38, pp. 546-557.
• Callahan E. 1999. What Is Experimental Archaeology, [in:] Primitive Technology. A Book of Earth Skills, D. Wescott (ed.), Salt Lake City, pp. 4-6.
• Čermák K. 1904. Vyzkumy na Hrádku v Čáslavi, [in:] Jubilejní sborník památek čáslavských: v upomínku na 40. rok činnosti Musejního spolku Včela čáslavská, K. Čermák (ed.), pp. 30-64, Čáslav.
• Chudziak W., Kaźmierczak R., Niegowski J. 2011. Podwodne dziedzictwo archeologiczne Polski: katalog stanowisk (badania 2006-2009), Toruń.
• Cnotliwy E. 2013. Przedmioty z poroża i kości z Janowa Pomorskiego = Antler and bone objects from Janów Pomorski, Studia nad Truso, vol. 2, Elbląg.
• Coles J.M. 1973. Archaeology by experiment, London. 1977. Archeologia doświadczalna, Biblioteka Problemów, vol. 227, Warsaw.
• Crombé P., Perdaen Y., Sergant J., Caspar J.P. 2001. Wear analysis on Early Mesolithic Microliths from the Verrebroek Site, East Flanders, Belgium, ‘Journal of Field Archaeology’, vol. 28 (3/4), pp. 253-269.
• Danielewski M. 2021. The stronghold in Grzybowo in the context of interdisciplinary research into the functions of early medieval strongholds from the 10th and 11th centuries, Poznań.
• Danielewski M., Wrzesiński J. (eds.). 2022. Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie, Origines Polonorum, vol. 15, Warsaw.
• Dementieva A.S. (Дементьева А.С.). 2015. Наконечники Стрел Для Охоты На Пушного Зверя С Территории Гнёздовского Археологического Комплекса, ‘Археологические Вести’, vol. 21, pp. 230-237.
• Dmochowski P., Pyżewicz K. 2012. Łucznictwo eksperymentalne. Rola doświadczeń w aspekcie analiz technologicznych i funkcjonalnych na przykładzie wybranej sytuacji źródłowej mezolitu, [in:] Skanseny archeologiczne i archeologia eksperymentalna, J. Gancarski (ed.), Krosno, pp. 497-527.
• Évora M.A. 2015. Use-Wear Methodology on the Analysis of Osseus Industries, (in:) Use-Wear and Residue Analysis in Archaeology, J.M. Marreiros, J.F. Gibaja Bao, N.F. Bicho, (eds.), New York, pp. 159-170.
• Fischer A., Vemming Hansen P., Rasmussen P. 1984. Macro and Micro Wear Traces on Lithic Projectile Points. Experimental Results and Prehistoric Examples, ‘Journal of Danish Archaeology’, vol. 3, pp. 19-46.
• Frydrychowicz D. 2022. Geografia historyczna okolic Grzybowa, [in:] Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie M. Danielewski, J. Wrzesiński (eds.), Origines Polonorum, vol. 15, Warsaw, pp. 97-106.
• Gaydukov P.G., Makarow N.A. (Гайдуков П.Г., Макаров Н.А.). 1993. Новые археологические материалы о пушном промысле в Древней Руси, ‘Новгород и Новгородская земля. История и археология’, vol. 7, pp. 179-188.
• Herrmann J. 2005. Ralswiek auf Rügen – Die slawisch-wikingischen Siedlungen und deren Hinterland Teil III: Die Funde aus der Haupt siedlung, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mecklenburg-Vorpommerns, vol. 37, Schwerin.
• Hrubý V. 1957. Slovanské kostěné předměty a jejich výroba na Moravě, ‘Památky archeologické’, vol. 48, pp. 118-217.
• Ikäheimo J.P., Joona J.P., Hietala M. 2004. Wretchedly poor, but amazingly practical: Archaeological and experimental evidence on the bone arrowheads of the Fenni, ‘Acta Borealia’, vol. 21, pp. 3-20.
• Kelterborn P. 2005. Principles of experimental research in archaeology (summary of three previous publications by Peter Kelterborn), ‘EuroREA’, vol. 2, pp. 120-122.
• Knecht H. 1993. Early Upper Palaeolithic approaches to bone and antler projectile technology, [in:] Hunting and animal exploitation in the Later Palaeolithic and Mesolithic of Eurasia, G.L. Peterkin, H.M. Bricker, P. Mellars (eds.), Archeological Papers of the American Anthropological Association, vol. 4 (1), Washington, pp. 33-47.
• Korobkova G.F. (Коробкова Г.Ф.).1999. Narzędzia w pradziejach: podstawy badania funkcji metodą traseologiczną, Toruń.
• Krąpiec M. 2022. Analizy dendrochronologiczne, [in:] Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie, M. Danielewski, J. Wrzesiński J. (eds.), pp. 187-193, Origines Polonorum, vol. 15, Warsaw, pp. 187-193.
• Kurnatowska Z. 2011. Grzybowo pod Wrześnią – potężny gród wczesnopiastowski, ‘Landform Analysis’, vol. 16, pp. 56-58.
• Kurnatowska Z., Tuszyński M. 2003. Wyroby rogownicze z wczesnopiastowskiego grodziska w Grzybowie pod Wrześnią, [in:] Res et fontes. Księga jubileuszowa Dr. Eugeniusza Cnotliwego w 70. rocznicę urodzin, E. Wilgocki (ed.), Szczecin, pp. 257-263.
• Lasota-Moskalewska A. 2008. Archeozoologia. Ssaki, Warsaw.
• Legrand A., Sidéra I. 2006. Tracéologie fonctionnelle des matieres osseuses: une méthode, ‘Bulletin de la Société préhistorique française’, vol. 103 (2), pp. 291-304.
• Legrand A., Sidéra I. 2007. Methods, means, and results when studying European bone industries, [in:] Bones as Tools: Current Methods and Interpretations in Worked Bone Studies, C. Gates St. Pierre, R.B. Walker (eds.), BAR International Series, vol. 1622,
• Oxford, pp. 67-79.
• Luik H. 2006. For hunting or for warfare? Bone arrowheads from the Late Bronze Age fortifi ed settlements in Eastern Baltic, ‘Estonian Journal of Archaeology’, vol. 10, pp. 132-149.
• Małecka-Kukawka J. 2012. Traseologia – badanie mikrośladów, [in:] Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska (eds.), Poznań, pp. 464-471.
• Marreiros J.M., Gibaja Bao J.F., Bicho N.F. (eds.) 2015. Use-Wear and Residue Analysis in Archaeology, New York.
• Medvedev A.F. (Медведев А.Ф.) 1966. Ручное метательное оружие: лук и стрелы, самострел, VIII-XIV вв, Москва.
• Mitelsztet S. 2022. Groty z poroża z wczesnośredniowiecznego grodziska w Grzybowie w świetle analizy traseologicznej, badań porównawczych oraz archeologii doświadczalnej, master thesis written at the Faculty of Archaeology Adam Mickiewicz University
• in Poznań.
• Mitelsztet S. 2023. Wczesnośredniowieczne groty strzał z poroża i kości, ‘Slavia Antiqua’, vol. 64, pp. 243-274.
• Musianowicz K. 1969. Drohiczyn we wczesnym średniowieczu, ‘Materiały Wczesnośredniowieczne’, vol. 6, pp. 7-235.
• Nadolski A. 1954. Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku, Acta Archaeologica Universitatis Lodziensis, vol. 3, Łódź.
• Nowak D., Osipowicz G. 2012. Krzemienne zbrojniki broni miotanej z ziemi chełmińskiej w świetle analiz traseologicznych i badań eksperymentalnych, ‘Acta Universitatis Nicolai Copernici Archeologia’, vol. 32, pp. 57-112.
• Odell G.H., Cowan F. 1986. Experiments with spears and arrows on animal targets, ‘Journal of Field Archaeology’, vol. 13 (2), pp. 195-212.
• Osipowicz G. 2005. Metody rozmiękczania kości i poroża w epoce kamienia w świetle doświadczeń archeologicznych oraz analiz traseologicznych, Toruń.
• Osipowicz G. 2019. Processing and hafting of the Medieval antler arrowheads (based on artefacts from Grzybowo site, Poland), ‘Experimental Archaeology in NCU’, vol. 5, pp. 4-5.
• Paszkowska R. 2018. Wstępne wyniki analizy archeozoologicznej zabytków z kości i poroża z wczesnośredniowiecznego Radomia, stanowiska 1 i 2, ‘Światowit’, vol. 11/12, pp. 223-242.
• Pétillon J.-M., Bignon O., Bodu P., Cattelain P., Debout G., Langlais M., Laroulandie V., Plisson H., Valentin B. 2011. Hard core and cutting edge: Experimental manufacture and use of Magdalenian composite projectile tips, ‘Journal of Archaeological Science’, vol. 38 (6), pp. 1266-1283.
• Pétillon J.-M., Plisson H., Cattelain P. 2016. Thirty Years of Experimental Research on the Breakage Patterns of Stone Age Osseous Points. Overview, Methodological Problems and Current Perspectives, [in:] Multidisciplinary Approaches to the Study of Stone Age Weaponry, R. Iovita, S. Katsuhiro (eds.), Dordrecht, pp. 47-63.
• Pyżewicz K. 2021. Traseologia, [in:] Mikroprzeszłość. Badania specjalistyczne w archeologii, A. Kurzawska, I. Sobkowiak-Tabaka (eds.), Poznań, pp. 333-352.
• Reynolds P.J. 1999. The nature of experiment in archaeology, [in:] Experiment and Design: Archaeological Studies in honour of John Coles, J.M. Coles, A.F. Harding (eds.), Oxford, pp. 156-162.
• Rudenko K.А. (Руденко К.А.) 2005. Булгарские изделия из кости и рога, [in:] Древности Поволжья: эпоха средневековья (исследования культурного наследия Волжской Булгарии и Золотой Орды), Материалы II Всероссийской конференции «Поволжье в средние века». 25-28 сентября 2003 года, K.A. Rudenko (ed.), Казань-Яльчик, pp. 67-97.
• Rybina E.A. (Рыбина Е.А.) 2015. Промыслы в средневековом Новгороде (по археологическим материа-лам), ‘Исторические исследования’, vol. 3, pp. 219-235.
• Schoknecht U. 1977. Menzlin: Ein frühgeschichtl. Handelsplatz an der Peene / von Ulrich Schoknecht. Mit einem Beitrag von Franz-Joachim Ernst, Beiträ ge zur Ur- und Frü hgeschichte der Bezirke Rostock, Schwerin und Neubrandenburg, vol. 10, Berlin.
• Semenov S.A. (Семёнов С.А.) 1964. Prehistoric Technology: an experimental study of the oldest tools and artefacts from traces of manufacture and wear, Bradford.
• Smirnova L.I. (Смирнова Л.И.) 1994. Еще раз о тупых стрелах (к вопросу об охотничьем промысле в средне-вековом Новгороде, ‘Новгород и Новгородская земля. История и архео-логия’, vol. 8, pp. 143-156.
• Sokół A. 2016. Techniki produkcji i sposoby wykorzystywania przedmiotów z kości i poroża zaopatrzonych w ostrza na przykładzie znalezisk grupy chełmińskiej kultury łużyckiej, master thesis written at the Institute of Archaeology Nicolaus Copernicus University in Toruń.
• Stelmasiak-Majorek M. 2023. Funkcje przedmiotów z kości i poroża w typie kolców, igieł, stilusów w świetle badań traseologicznych oraz eksperymentalnych. Analiza materiałów archeologicznych z grodów centralnych wczesnośredniowiecznej Wielkopolski, doctoral thesis written at the Faculty of Archaeology Adam Mickiewicz University in Poznań.
• Stępnik T. 2022. Analiza dendrologiczna fragmentów domniemanego łuku i strzały z grodu w Grzybowie, [in:] Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie, M. Danielewski, J. Wrzesiński (eds.), Origines Polonorum, t. 15, Warsaw, pp. 337-341.
• Stodiek U. 1993. Zur Technologie der Jungpaläolithischen Speerschleuder: eine Studie auf der Basis Archäologischer, Ethnologischer und Experimenteller Erkenntnisse, Tübingen Monographien zur Urgeschichte, vol. 9, Tübingen.
• Stodiek U. 2000. Preliminary Results of an Experimental Investigation of Magdalenian Antler Points, [in:] La Chasse dans la Préhistoire/Hunting in Prehistory, C. Bellier, P. Cattelain, M. Otte, (eds.), Anthropologie et Préhistoire, vol. 111, Liege, Bruxelles, Treigenes-Viroinval, pp. 70-78.
• Sych D., Nowak K., Maciejewski M., Miazga B., Baron J. 2020. Influence of conservation of copper and bronze artefacts on traces of production and use-wear, ‘Archaeological and Anthropological Sciences’, vol. 12:141, pp. 1-12.
• Śląskie Sprawozdania Archeologiczne XIV. 1971. Rycina na okładce, ‘Śląskie Sprawozdania Archeologiczne’, vol. 14.
• Tabaczyńska E. 1959. Obróbka metali nieżelaznych, rogu i kości oraz bursztynu we wczesnośredniowiecznym Kołobrzegu, [in:] Z badań nad rzemiosłem we wczesnośredniowiecznym Kołobrzegu, E. Tabaczyńska, W. Łosiński (eds.), Prace Komisji Archeologicznej PTPN, vol. 4, Poznań, s. 59-119.
• Trzeciecki M. 2018. Grody ‘plemienne’ i ‘wczesnopaństwowe’ na Mazowszu (IX–XI w.). Stan badań, problematyka i możliwości interpretacji, ‘Historia Slavorum Occidentis’, vol. 17, pp. 42-67.
• Tuszyński M. 1995. Grodzisko w Grzybowie, stan. 1, gm. Września, woj. poznańskie. Doniesienia wstępne, ‘Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne’, vol. 3, pp. 201-204.
• Ulbricht I. 1978. Die Geweihverarbeitung in Haithabu, Neumünster.
• Waszczuk K., Gronek S. 2022. Zabytki z kości i poroża. Studium archeozoologiczno-funkcjonalne, [in:] Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie, M. Danielewski, J. Wrzesiński (eds.), Origines Polonorum, vol. 15, Warsaw, pp. 231-261.
• Wrzesiński J. 2022. Historia badań i dotychczasowe koncepcje, [in:] Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie, M. Danielewski, J. Wrzesiński (eds.), Origines Polonorum, vol. 15, Warsaw, pp. 27-37.
• Wrzesiński J., Danielewski M. 2018. Zaplecze osadnicze grodu w Grzybowie, ‘Historia Slavorum Occidentis’, vol. 17, pp. 86-104.
• Wrzesiński J., Dmochowski P. 2022. Groty strzał z poroża, [in:] Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie, M. Danielewski, J. Wrzesiński (eds.), Origines Polonorum, vol. 15, Warsaw, pp. 331-337.
• Wyrwa A.M. 2022. Grzybowo – piastowska civitas. Introduction, [in:] Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie, M. Danielewski, J. Wrzesiński (eds.), Origines Polonorum, vol. 15, Warsaw, pp. 15-21.
• Zachrisson I. 1976. Medeltida ekorrpilar?, ‘Fornvännen’, vol. 71, pp. 117-120.
• Zhilin M.G. (Жилин М.Г.) 2015. Early Mesolithic bone arrowheads from the Volga-Oka interfl uve, central Russia, ‘Fennoscandia Archaeologica’, vol. 32, pp. 35-54.